AUGUSTOWSKO-SUWALSKIE

TOWARZYSTWO NAUKOWE

 

Proszę chwilę zaczekać, ładuję stronę ...

  

  

Jarosław Szlaszyński

 

Organizacja i działania augustowskiego obwodu

Polskiej Organizacji Wojskowej

cz.1 z 2

   

  

  

Wybuch w 1914 roku pierwszej wojny światowej odrodził nadzieje Polaków na zmianę sytuacji międzynarodowej i w jej wyniku odzyskanie niepodległości.

W Augustowie działania na rzecz rozbudzenia świadomości narodowej i dążeń niepodległościowych podjęte zostały już w 1915 roku, a ich inicjatorami byli Stanisław Charzyński 1 i Zygmunt Warakomski 2, nauczyciele uruchomionej przez Niemców szkoły. Obaj pedagodzy prowadzili wśród uczniów kursy samokształceniowe, zapoznawali ich z literaturą patriotyczną, językiem i historią Polski, uczyli i prowadzili wspólne śpiewy pieśni narodowych. Szczególnie czynny był posiadający szerszy zakres wiedzy Stanisław Charzyński, który kolportował pisma patriotyczne, organizował przedstawienia teatralne w strojach ludowych i narodowych oraz zajęcia w terenie, rozwijające sprawność fizyczną i zawierające elementy podstawowego wyszkolenia wojskowego.

Organizacją przygotowującą się do rozbrojenia okupanta i przejęcia władzy była Polska Organizacja Wojskowa. Pierwszy impuls do tworzenia POW przyszedł na Augustow- szczyznę w końcu lutego 1916 roku z Łomży, znajdując podatny grunt przede wszystkim w Augustowie i południowej części powiatu augustowskiego. Działo się to głównie za sprawą księdza Rocha Modzelewskiego 3, patriotycznie usposobionego proboszcza z Bargłowa, który w organizacji przybierając pseudonim „Robak”, w oparciu o swoją parafię utworzył pierwszą w powiecie augustowskim i na Suwalszczyźnie sekcję POW. Polecił Janowi Wielgatowi 4 wybranie 12 młodych mężczyzn, charakteryzujących się najwyższym morale oraz przywiązaniem do wartości religijnych i narodowych. Począwszy od maja 1916 roku, kandydaci zbierali się na plebanii i po odpowiednim przygotowaniu złożyli przed księdzem Rochem Modzelewskim pierwszą, wstępną przysięgę. Właściwą natomiast, 13 czerwca 1917 roku, przed komendantem okręgu. Pierwszym komendantem obwodowym POW został Jan Wielgat, pseudonim „Lot”.

Do intensywnego rozbudowywania struktur tajnej POW w Bargłowie, Augustowie i oko- licznych wsiach, przystąpiono od czerwca 1917 roku. W celu lepszego skoordynowania działań, w grudniu 1917 roku komendantem augustowskiego VIII obwodu w ramach X łomżyńskiego okręgu POW został wyznaczony Franciszek Chruścielewski 5, pseudonim „Skiba”, nauczyciel z Rajgrodu, dotychczasowy komendant II lokalnej komendy w Rajgrodzie, przedwojenny absolwent progimnazjum w Augustowie, dysponujący dobrym rozeznaniem terenu i kontaktami ułatwiającymi budowanie struktury konspiracyjnej. Franciszek Chruścielewski wykazał się talentem organizacyjnym i zdolnościami dowódczymi, „świetnie zorganizował swoich ludzi i wpoił w nich, mimo że nie żołnierz, ducha karności i wysoki poziom ideowy”.

Członkowie POW byli zorganizowani na wzór wojskowy, tworząc liczące z reguły 10 ludzi sekcje podległe lokalnemu komendantowi. Ta liczba mogła być wyższa. Pierwsza sekcja, zorganizowana przez Jana Wielgata, liczyła 12 członków, w listopadzie 1918 roku w V komendzie w Jaziewie w dwóch sekcjach było 30 mężczyzn i 5 kobiet.

Dzięki zaangażowaniu księdza Rocha Modzelewskiego, pierwszym ośrodkiem działalności POW stał się Bargłów i jego najbliższe okolice. Komendantem lokalnym komendy Bargłów był Michał Merkiewicz 6. Największą aktywnością wykazywali się: Jan Wielgat, Stanisław Strzałko 7, Franciszek Wielgat 8, Czesław Fiedorowicz 9, pseudonim „Jarosław”, Józef Grygo10, pseudonim „Ostoja”, Aleksander Jabłoński11, Bronisław Karpio12, pseudonim „Rzendzian”, Jan Nagolski13, Franciszek Gołębicki14, pseudonim „Sroka”, Jan Gołębicki15, Franciszek Mulewski16, Jan Suchwałko17 i Albin Nejfeld18 – wszyscy z Bargłowa; Stanisław Koniecko19, Bronisław Kiersztynowski20, pseudonim „Kobiel” i Szymon Wierciszewski21 z Łabętnika, w którym komendantem miejscowym był Józef Milewski; Bronisław Sadowski22, pseudonim „Pług”, Jan Sadowski23, pseudonim „Longinus” i Czesław Ziarko24, pseudonim „Pług” z Brzozówki, w której komendantem lokalnym był Jan Masiewicz, pseudonim „Skrzetuski”; Jan Zambrowski25 i Ludwik Zawadzki26 ze Żrobek; Wacław Malinowski27, pseudonim „Rama” z Judzik; Kazimierz Wielgat28, Bolesław Grzywiński29 i Adam Drzymkowski30 z Pomian oraz Wojciech Staniszewski31 i Mieczysław Chmielewski. Z POW współpracowali Romuald Ostrowski z majątku Pruska, Józef Wielgat32, pseudonim „Butrym”, Bronisław Wielgat33 z Brzozówki, Józef Milewski z Popowa, Ignacy Jagłowski, Władysław Kasjanowicz34, Stanisław Grygo35, Antoni Andracki36, Roch Dylewski37, Józef Mitros38, Bolesław Siarkowski39, Bronisław Zarzecki40 i Jan Sentkowski41 z Netty, gdzie komendantem lokalnym był Franciszek Jagłowski, Zygmunt Suchocki42, Stanisław Strzałko43, pseudonim „Słup” z Pruski.

Zasadniczą siłę w obwodzie stanowiła augustowska struktura POW. Komendantem II lokalnej komendy VIII obwodu w Augustowie był Stanisław Warakomski44, pseudonim „Orzeł”, zaś jego zastępcą Izydor Potapowicz45 – „Cedr”. Obaj wstąpili do POW i złożyli przysięgę 13 czerwca 1917 roku. Spośród 20 członków augustowskiej komendy POW do najaktywniejszych w pierwszym okresie działania należeli46: Wacław Kupiński47, Jan Kupiński48, Henryk Rutkowski49, pseudonim „Longinus Podbipięta”, Aleksander Dyczewski50, pseudonim „Zbych”, Leonard Jacewicz51, pseudonim „Pastko” lub „Pastkowicz”, Bolesław Uradziński52, pseudonim „Szczygieł”, Romuald Jurkiewicz53, pseudonim „Kruk”, Lucjan Stanisław Kucharski54, pseudonim „Lew”, Hipolit Milanowski55, Zygmunt Warakomski, E. Jedliński, Jan Choroszewski56, Antoni Choroszewski57, Aleksander Bajkowski58 oraz Marianna Dyczewska59 i Helena Rutkowska60, pseudonim „Kania” wypełniające funkcje kurierskie. Henryk Rutkowski i Aleksander Bajkowski wspierali także organizację materialnie.

Ze strukturą augustowską ściśle współpracowały placówki z przedmieść i okolicznych wsi. W Żarnowie wyjątkowo czynni byli: sołtys Józef Chmielewski61, pseudonim „Grunwald”, Stanisław Ostrowski62, pseudonim „Kawa” i „Wiking”, Romuald Ostrowski63, Antoni Dzieniszewski64, Jan Dzieniszewski65, pseudonim „Lampa”, Bolesław Karbowski66, pseudonim „Gaskold”, Józef Taraszewski67, Bronisław Krupiński; w Jeziorkach komendant lokalny Bronisław Kompiewski68, pseudonim „Jurand” oraz Piotr Modzelewski69; w Biernatkach komendant lokalny Józef Prawdzik70, pseudonim „Kąkol”, jego zastępca Antoni Trocki71, pseudonim „Rózga”, Piotr Sieńkowski72, pseudonim „Klon”, Antoni Milanowski73, Piotr Milanowski74, Stanisław Milanowski75, Bolesław Ostrowski i Jan Wasilewski.

Na terenie Sztabina wsparciem, opieką i pomocą POW służył miejscowy proboszcz ksiądz Jakub Rółkowski76. Strukturę konspiracyjną zorganizował Michał Łazarski77, zaś najaktywniejszymi członkami byli Józef Kryszyn78 ze wsi Pogorzałe; Józef Szyc79, Kazimierz Lotkowski80, Aleksander Wierzbicki81, pseudonim „Podbipięta”, Antoni Murawski82, Bolesław Zagórski83, Feliks Zagórski84, Aleksander Ostapowicz85 z Janówka; Michał Błażyński86, Stanisław Błażyński87, Ludwik Orłowski z Fiedorowizny88; Antoni Andraka89, Wacław Lewoc90, Kazimierz Szmygiel91, Kazimierz Ćmielewski92 i Władysław Chodorowski93, pseudonim „Ptaszek” z Czarniewa; Antoni Murawski, Piotr Siebiedziński94 Stefan Staranowicz95 ze Sztabina; Robert Sadowski96, Leon Sadowski97, Mieczysław Szwerkowski98 z Huty; Michał Kąkiel100 z Podcisówka; Józef Haraburda101 z Kamienia; Mieczysław Bernatowicz102 z Krasnoborek; Franciszek Dzieniszewski103, pseudonim „Brzoza” ze Żmojdaka; Kazimierz Nejfeld104 z Lebiedzina.

Duży potencjał stanowiła V komenda w Jaminach, której komendantem lokalnym był Józef Andruszkiewicz105, pseudonim „Redin”. Składała się ona z dwóch sekcji: pierwszą tworzyli członkowie z Jaziewa, a drugą członkowie z Jamin i Czarniewa. Najaktywniejszymi byli: Wacław Putyński, pseudonim „Sztylet”, Kazimierz Haraburda, Leonard Suchwałko106 Albin Andraka107 z Mogielnic; z Jamin Teofil Chilicki108, Ignacy Andracki109, Antoni Andracki110, Klemens Panasewicz, Zygmunt Szumski111, Zygmunt Stożyński112; funkcję łączniczek pełniły Kazimiera Murawska113, pseudonim „Sikorka” i Pelagia Wierzbicka. Współpracował, gromadząc broń, Ignacy Suchwałko z Mogielic.

Komendą lokalną nr VIII w Raczkach dowodził Franciszek Siemion114 pseudonim „Sobieski”. Najczynniejszymi byli: Władysław Sobolewski115 pseudonim „Pasecki” z Moczydeł; Bronisław Faltyn z Suchej Wsi; Wincenty i Stanisław Żukowscy oraz Aleksander Kwiatkowski z Raczek; broń przechowywał Franciszek Zakrzewski i Jan Wasilewski116, pseudonim „Olcha” z Pruski Małej, który zajmował się agitacją i dostar- czaniem żywności.

Komendą lokalną POW w Lipsku dowodził szewc Wiktor Biziuk117. Do bardziej czynnych należeli: Stanisław Żłobikowski118, Bronisław Zmitrowicz, Bronisław Jarmakowicz119, Bronisław Trzasko, Paweł Chomiczewski (Szymko), Antoni Zakarzecki, Józef Zakarzecki, Jan Wierzbołowicz, Wiktor Rymsza, Antoni Sidorowicz, Franciszek Moszczyński, Paweł Suszyński, Stanisław Kobeldis, Banasewicz, Wincenty Bartoszewicz, Antoni Wnukowski, Wiktor Bartoszewicz, Antoni Olszewski, Paweł Chomiczewski (Pauluś). Znamienne, że im- puls do tworzenia organizacji POW przysłał z Wysokiego Mazowieckiego ksiądz Jan Trzasko, pochodzący z Lipska i tam należący do POW.

Słabiej struktury POW były rozwinięte w północnej części powiatu augustowskiego, posiadając jedynie charakter szkieletowy. W gminie Szczebro-Olszanka organizacji POW na przełomie 1917/1918 roku podjął się Jan Karczewski120, komendant lokalny w Szczepkach. Aktywny na tym terenie był też Jan Kasjanowicz121 z Podnowinki i Ludwik Karbowski122 z Gatnego. Na szerszą skalę działalność na tym terenie POW podjęła dopiero wiosną 1919 roku123. Nadniemeńskie gminy wchodzące w skład powiatu augustowskiego podlegały oddziaływaniom z Grodna.

Struktury i aktywność POW rozwijały się najlepiej na terenie, w którym swego wsparcia udzielali proboszczowie: Roch Modzelewski w Bargłowie i Jakub Rółkowski w Sztabinie, zaś od jesieni 1918 roku także ksiądz Andrzej Gawędzki124 – wikariusz w Augustowie. Jesienią 1918 roku, przed podjęciem walki o niepodległość, w 11 lokalnych komendach augustowskiego obwodu POW, częściowo oddziałującego także na słabiej zorganizowane powiaty suwalski i sejneński, zaprzysiężonych, współpracujących i sympatyzujących było 520 ludzi.

W pierwszym okresie działania, do listopada 1918 roku, zajmowano się przede wszystkim akcją uświadamiającą, werbunkiem ochotników, gromadzeniem broni zebranej z pobojowisk i zakupionej u Niemców oraz podstawowym szkoleniem wojskowym125. Broń i materiały wybuchowe przechowywano w Augustowie u Jana Kupińskiego i Henryka Rutkowskiego, w Żarnowie w domu Bronisława Krupińskiego, a później Józefa Taraszewskiego, w Biernatkach u Piotra Sieńkowskiego, w Mogielnicach u Ignacego Suchwałko126.

Podstawowe szkolenie członkowie POW przechodzili w lokalnych komendach, zaś wykładowcami byli podoficerowie posiadający za sobą służbę w armii rosyjskiej. „Wykłady prowadzone były konspiracyjnie w mieszkaniach zaufanych peowiaków, ćwiczenia zaś prawie wyłącznie w nocy po okolicznych lasach i polach”. Kilkakrotnie w latach 1917–1918 członkowie POW koncentrowali się na ćwiczenia „zgrywające” we wsi Jeziorki i Brzozówka, które „przeprowadzali instruktorowie przysyłani przez Komendę Okręgową”. Zdecydowany postęp w charakterze i zakresie szkolenia oraz nadanie bardziej wojskowego oblicza organizacji nastąpił w lipcu 1918 roku, z chwilą przybycia do Augustowa byłych oficerów armii rosyjskiej, dowborczyków z rozformowanego w czerwcu 1918 roku I Korpusu Polskiego w Rosji. Ośmiu oficerów: Kazimierz Halicki127, Stanisław Dyczewski128, Jan Prawdzik129, Bolesław Folejewski130, Zygmunt Leplawy131, Edward Maliszewski132, Bronisław Leplawy133 i Konstanty Potapowicz134 prowadziło praktyczne szkolenie wojskowe w podaugustowskich lasach. Kazimierz Halicki założył szkołę podoficerską, zaś Edward Maliszewski zorganizował kilkudniowy kurs w zakresie topografii. Intensywnie prowadzono też rozpoznawanie wojsk niemieckich w Augustowie i niemieckich transportów na stacji kolejowej, za które odpowiedzialny był Leon Wiszniewski135. Komenda lokalna w Raczkach stale obserwowała ruch na trasie kolejowej Margrabowo (Olecko) – Raczki – Suwałki.

W lecie 1918 roku, z inspiracji POW, Stefan Turowicz136 i Antoni Warakomski137 przystąpili do organizowania zakonspirowanej pierwszej Drużyny Harcerskiej im. Księcia Józefa Poniatowskiego w Augustowie. Jesienią 1918 roku, po powrocie z Rosji, opiekę nad młodzieżą przejął ksiądz Andrzej Gawędzki.

Najszybciej do aktywnego działania przystąpiła bargłowska struktura POW, likwidując w styczniu 1917 roku dowódcę żandarmerii oraz współpracującą z Niemcami konfidentkę. W odwecie Niemcy – za pośrednictwem sołtysów – wydali zarządzenia nakazujące mężczyznom w wieku od 17 do 25 lat meldować się władzom w pierwszą niedzielę każdego miesiąca. Za radą księdza Rocha Modzelewskiego zastosowano bojkot tego zarządzenia. W trzecią niedzielę po Trzech Królach w 1917 roku w trakcie nabożeństwa Niemcy otoczyli kościół, chcąc aresztować młodzież męską, lecz proboszcz „wyrzucił ich ze świątyni”. Okupanci zatrzymali jednak około 200 mężczyzn odpowiadających temu wiekowi i pod strażą doprowadzili do tartaku w Bliznej. Prowadzeni zachowywali mężną postawę, w drodze śpiewali patriotyczne pieśni. Po trzech miesiącach zostali zwolnieni. Natomiast ksiądz Roch Modzelewski został postawiony przed sądem w Augustowie i najpierw osadzony w Margrabowie, a następnie internowany w Hawelbergu. „Wielkie rozdrażnienie okupantów” wywołał także niezapłacony w terminie podatek pogłówny.

Najbardziej spektakularnymi akcjami POW było niszczenie niemieckich zapasów siana, słomy i zboża, przygotowywanych na potrzeby wojska. Po raz pierwszy, w nocy z 20 na 21 sierpnia 1917 roku Józef Prawdzik, Bronisław Kompiewski, Józef Chmielewski i Stanisław Strzałko spalili sterty żyta (700 metrów sześciennych) w majątku Dowspuda. W odwecie, 24 sierpnia 1917, roku Niemcy aresztowali 30 mężczyzn podejrzewanych o przynależność do POW. Józef Chmielewski został skazany na 3 lata więzienia, Bronisław Kompiewski na 4 lata (wywiezieni do Wilna na Łukiszki), zaś pozostałych odesłano do tartaku w Bliznej do przymusowej pracy na okres 3 miesięcy138.

Wiosną 1918 roku, z inicjatywy Franciszka Chruścielewskiego, podjęto zakrojoną na szerszą skalę akcję dywersyjną. Nad Biebrzą, na pograniczu VIII obwodu augustowskiego i VII obwodu szczuczyńskiego, spalono przeznaczone dla wojsk niemieckich zapasy siana, przejęto urządzenia transmisyjne tartaku w Bełdzie, szeroko kolportowano literaturę niepodległościową i zbierano fundusze na cele narodowe. Podjęto także akcję oddziaływania na zachowujących się wrogo w stosunku do ludności polskiej żandarmów i urzędników niemieckich. W Tajnie zlikwidowano dwóch donosicieli, zaś na terenie gminy Bargłów czterech szpiegów i współpracującą z nimi konfidentkę – pracownicę tamtejszego urzędu gminy. Łącznie, na terenie gminy Bargłów siedem wyroków wykonali Bronisław Karpio „Rzendzian” i Jan Sadowski „Longinus”. W kwietniu 1918 roku sekcja dowodzona przez Stanisława Ostrowskiego ostrzelała niemieckich żandarmów rabujących pod Kamionką. Na terenie Bargłowa od 30 września 1918 roku „po słupach i ścianach” rozlepiano antyniemieckie odezwy.

Wzrost aktywności POW nie uszedł uwadze Niemców, którzy przystąpili do aresztowań członków, sympatyków i współpracowników organizacji. W nocy z 31 maja na 1 czerwca 1918 roku został aresztowany Franciszek Chruścielewski, po którym komendę obwodu przejął Jan Wielgat pseudonim „Lot” z Brzozówki, jako jeden z „najbardziej ofiarnych, bojowych członków POW”. W ocenie majora Bolesława Rodkiewicza, komendanta okręgu, „wykazał maksimum energii, inicjatywy, jak również wybitne męstwo osobiste”. W Ja- minach został aresztowany Stanisław Błażyński. „Żandarmi znęcali się nade mną w nie- miłosierny sposób, żebym się przyznał, że należę do organizacji POW i ujawnił wszystkich członków POW”, wspominał. Józef Andruszkiewicz z Jaziewa od wiosny 1918 roku przechowywał zbiegłego z więzienia Bronisława Kompiewskiego „Juranda” i Józefa Chmielewskiego oraz Bronisława Wielgata i Jana Masiewicza z Bargłowa. Od sierpnia 1918 roku zagrożony aresztowaniem sam musiał się ukrywać. W sierpniu 1918 roku w Tajnie niemiecki patrol ujął z bronią w ręku trzech peowiaków z organizacji bargłowskiej: Stanisława Strzałko i Jana Nagolskiego z Bargłowa oraz Józefa Orbika z Tajna.

W nocy z 7 na 8 września aresztowano 15 peowiaków. Z 14 na 15 września 1918 roku ujęty został Stanisław Ostrowski, zaś 26 września 1918 roku komendant augustowskiej organizacji Stanisław Warakomski. Komendę po nim przejął Zygmunt Leplawy. W śledztwie „żandarmi znęcali się” nad aresztowanymi żądając wydania członków POW. „Przez 5 tygodni w Grajewie bili i katowali” Stanisława Strzałkę, Jana Nagolskiego i Józef Orbika, a następnie 8 października rozstrzelali ich w Grajewie. Dzięki bohaterskiej postawie w śledztwie Strzałki i Nagolskiego, którzy wzięli cały ciężar odpowiedzialności na siebie i nikogo nie wydali, uniknięto masowych aresztowań. Pozostali aresztowani członkowie POW zostali skazani na kary więzienia139.

9 listopada wśród żołnierzy niemieckich w Augustowie rozeszła się pogłoska, że wkrót- ce zostaną wycofani do Niemiec. W jednostkach zaczęły tworzyć się rady żołnierskie, stawiające sobie za cel jak najszybszy powrót do kraju, w ich szeregi wkradło się rozprężenie, dawało się nawet kupić u nich broń140. W oparciu o te informacje, a nade wszystko na podstawie wieści płynących z centrum kraju, w kolejnych dniach listopada 1918 roku w Augustowie przedstawiciele miejskiej elity o orientacji narodowej powołali Komitet Polski, z lekarzem Janem Jaworowskim141 na czele oraz aptekarzem Stanisławem Stankiewiczem142 i lekarzem Aleksandrem Bakinowskim143.

11 listopada do poszczególnych komend POW dotarł rozkaz o skoncentrowaniu pododdziałów w Jeziorkach, które wyznaczono na miejsce koncentracji VIII obwodu. Następnego dnia, 12 listopada, w Augustowie doszło do antyniemieckich wystąpień. Członkowie augustowskiej komendy POW, mając poparcie zradykalizowanych podoficerów i żołnierzy, dążących do powrotu do Niemiec, którym przewodzili inżynier Linever i podoficer Grece, rozbroili oficerów. Wypuszczono aresztowanych i przetrzymywanych w więzieniu i w koszarach 102 członków POW.

Powodzenie akcji w Augustowie zachęciło do uderzenia 13 listopada na oddziały niemieckie stacjonujące w Bargłowie, Pomianach i Łabętniku. Liczące 130 ludzi siły augustowskiego obwodu, podzielono na dwie zasadnicze grupy. Pierwsza, pod dowództwem dowborczyków: porucznika Wiśniewskiego i porucznika Jana Prawdzika, zaatakowała Bargłów, zaś druga, kierowana przez Bronisława Kompiewskiego „Skibę”, pod dowództwem podporucznika Zygmunta Leplawego zaatakowała Nettę-Folwark. Żołnierze niemieccy bronili się słabo, krzyczeli „Wir sind alle Sozialdemokraten” – jesteśmy wszyscy socjaldemokratami. Próbujący przyjść im z pomocą żandarmi kwaterujący w Pomianach i Solistówce zostali rozbrojeni. Dzięki rozwadze i opanowaniu Józefa Andruszkiewicza i Jana Wielgata, bez walki rozbrojono 46 żołnierzy, zdobyto 30 koni, uzbrojenie, siodła, 3 wozy czterokonne z końmi i uprzężą (jeden wyładowany skrzynkami z granatami i zapal- nikami do nich)144. Działania POW w dniach 12–13 listopada 1918 roku zyskały miano powstania augustowskiego.

   

ciąg dalszy

  

  

  


  

do spisu treści

następny artykuł