Krzysztof Skłodowski

Infrastruktura oraz „terenowe wyposażenie”

garnizonu Suwałki (1922–1939)

W okresie międzywojennym Suwałki stanowiły, liczący około czterech i pół tysiąca żołnierzy, garnizon wojskowy ¹. W jego skład wchodziły m.in.: dowództwo brygady i dwa pułki kawalerii, dywizjon artylerii konnej, pułk piechoty, dywizjon artylerii polowej, jednostki pomocnicze i służby oraz formacje graniczne ².

Prawidłowe funkcjonowanie tak licznego garnizonu oraz właściwy przebieg służby i szkolenia oddziałów uzależnione były w dużej mierze od odpowiedniej infrastruktury i za- plecza technicznego, obejmującego m.in. obiekty koszarowe oraz tereny ćwiczebne.

Zgodnie z zarządzeniami dotyczącymi organizacji i kompetencji władz garnizonowych ³, „rozdział (...) budynków wojskowych pomiędzy załogujące oddziały, (...) zakwaterowanie oddziałów i osób wojskowych w budynkach wojskowych, (...) kierownictwo administracją koszar [przewidzianą organizacyjnie w służbie budownictwa – K.S.] – w zakresie utrzymania w należytym stanie obiektów wojskowych”, a także „przydział placów ćwiczeń, strzelnic, placów alarmowych”, zarządzanie zakładami garnizonowymi (łaźnią, pralnią, świetlicami oraz aresztem), należały do zadań komendanta garnizonu ⁴, którego organem wykonawczym był oficer (od 1 stycznia 1932 roku komendant) placu ⁵.

Ze względów porządkowych komendant garnizonu określał także granice garnizonu. Wyznaczone w końcu 1929 roku obejmowały miasto Suwałki oraz niektóre z przyległych miejscowości. Ograniczone były „w kierunku na Augustów – osada Ustronie włącznie, w kierunku na Raczki wieś Dubowo, w kierunku na Filipów do 3 kilometrów włącznie, w kierunku na Wiżajny wieś Krzywólka włącznie, w kierunku na Trakiszki – Dąbrówka, Okuniowiec włącznie, w kierunku na Sejny wieś Krzywe, w kierunku Płociczna – Płociczno włącznie” ⁶.

Kwestie związane z bezpośrednią administracją budynków i obiektów wojskowych od marca 1921 roku leżały w gestii służby inżynieryjno-saperskiej, natomiast w posz- czególnych formacjach, odpowiadały za nie komisje gospodarcze, działające przy jednostkach samodzielnych gospodarczo ⁷ oraz wyznaczony przez dowódcę oficer (lub podoficer) koszarowy ⁸. W początku 1925 roku zadania te, a również nadzór nad budową, remontami i utrzymaniem obiektów wojskowych przejął samodzielny Wydział Budownictwa Wojskowego, przemianowany później na Departament Budownictwa MSWojsk. Na szczeblu okręgu korpusu odpowiadały za nie Okręgowe Szefostwa Budownictwa, którym podlegały, zależne od komendantów garnizonów, garnizonowe administracje koszar ⁹. Garnizonowa Administracja Koszar w Suwałkach (typu III) utworzona została prawdopodobnie w końcu 1925 roku. Jej siedzibą było „D-ctwo Garnizonu”. W myśl rozkazu dowódcy Okręgu Korpusu III L.17/1926 z 20 maja 1926 roku, podlegały jej „wszystkie obiekty wojskowe w Suwałkach i Augustowie”. Pod względem gospodarczym Administracja Koszar Suwałki przydzielona została do 41. Suwalskiego Pułku Piechoty. Zgodnie z etatem z 1926 roku, jej obsadę stanowił jeden oficer administracji, dwóch podoficerów, jeden szeregowiec oraz jeden funkcjonariusz cywilny. Funkcję kierownika pełnił por. admin. Antoni Jędruszak. Administracja Koszar Suwałki zlikwidowana została z dniem 1 kwietnia 1929 roku. Równocześnie wszystkie podległe jej agendy oraz obowiązki związane z utrzymaniem obiektów przeszły na poszczególne oddziały, stanowiące samodzielne jednostki administracyjne i gospodarcze¹⁰.

Znajdujące się na terenie garnizonu obiekty koszarowe podzielone zostały na trzy rejony kwaterunkowe: 41. pułku piechoty, 2. pułku ułanów i 3. pułku szwoleżerów, którymi kierowali wyznaczeni przez komendanta garnizonu komendanci (dowódcy pułków), a z ich ramienia wyznaczeni oficerowie i podoficerowie koszarowi. Komendanci rejonów odpowiadali za ogólny stan obiektów oraz „utrzymanie porządku czystości i hygjeny zarówno wewnątrz budynków jak i w obrębie rejonu”¹¹.

Koszary i obiekty garnizonowe

Teren i obiekty należące do władz wojskowych stanowiły przede wszystkim trzy wielkie kompleksy koszarowe, wzniesione w drugiej połowie XIX i pierwszych latach XX wieku, w związku z rozbudową w Suwałkach garnizonu carskiego¹². W ich skład wchodziło łącznie około 150 obiektów, wśród których znajdowały się m.in. budynki mieszkalne oficerskie i przeznaczone na zakwaterowanie żołnierzy służby czynnej, a także obiekty funkcyjne: budynki sztabowe, kasyna, ambulatoria i izby chorych, kuchnie, stołówki, łaźnie, pralnie, magazyny (broni, mundurowe, żywności, furażu), budynki warsztatowe oraz wozownie. W oddziałach kawalerii i artylerii również stajnie, ujeżdżalnie, kuźnie, ambulanse weterynaryjne i działownie.

Największy kompleks koszarowy, położony w południowej części miasta przy ul. Augus- towskiej (od 1936 roku Aleja Prezydenta Mościckiego)¹³, zajmował powierzchnię 61,16 ha.

W jego skład wchodziło około 80–90 obiektów¹⁴. Prawdopodobnie od początku lat dwudziestych, a co najmniej od 1925 roku kompleks nosił nazwę „Koszary im. Tadeusza Kościuszki”. Stanowił rejon kwaterunkowy 41. Suwalskiego Pułku Piechoty i 4. DAK. W jego obrębie mieściły się także kwatery 1. dywizjonu 29. Pułku Artylerii Lekkiej. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych część pomieszczeń jednego z budynków (należącego do 4. DAK) zajmowały też niektóre z pododdziałów 29. Batalionu KOP w Suwałkach¹⁵. W obiektach znajdujących się w południowej części kompleksu mieścił się Wojskowy Szpital Rejonowy. Przed 1927 rokiem został on przekształcony w Garnizonową Izbę Chorych¹⁶, przy której działała też Garnizonowa Przychodnia Dentystyczna (z przerwami, m.in. w 1926 roku), a od 1 czerwca 1933 roku – Garnizonowa Przychodnia Przeciwweneryczna¹⁷. Prócz tego, w rejonie koszar 41. pułku znajdowały się wykorzystywane do celów szkoleniowych również przez inne oddziały garnizonu: strzelnica (tzw. stara zlikwidowana w 1931 roku) i gazownia, a także areszt, łaźnia (remontowana w 1928 roku) i piekarnia garnizonowa¹⁸. We wrześniu 1928 roku, „w koszarach kościuszkowskich, przy 41 pp” Garnizonowe Koło Stowarzyszenia Rodzina Wojskowa uruchomiło przedszkole dla dzieci kadry¹⁹. Do kompleksu Koszar im. T. Kościuszki przynależał też położony po przeciwnej stronie ulicy teren o powierzchni 6,77 ha, na którym znajdowały się budynki: kościoła garnizonowego i parafii wojskowej²⁰, kasyno oficerskie oraz mieszkania kadry.

Drugim pod względem wielkości był, położony na północnych krańcach Suwałk, kompleks koszar przy ul. Kalwaryjskiej²¹. Od 26 maja 1928 roku nosił nazwę „Koszary imienia Dwernickiego”²². Zajmował powierzchnię 34,70 ha, a w jego skład wchodziło 38 obiektów²³. Od maja 1921 roku stanowił rejon kwaterunkowy 2. pułk ułanów. Do końca 1921 roku na terenie koszar kwaterowały również pododdziały 24. pułku piechoty 2. Dywizji Piechoty Legionów²⁴. W latach 1923–1926 w części obiektów (położonych w południowo-zachodnim narożniku kompleksu) została umieszczona Szkoła Podchorążych Rezerwy Jazdy²⁵, a w latach 1927–1939 część pododdziałów 29. Batalionu KOP w Suwałkach (po 1934 roku były to dwie kompanie strzeleckie i kompania karabinów maszynowych)²⁶. Do 1 kwietnia 1934 roku w koszarach im. gen. Dwernickiego swoją siedzibę miało Dowództwo Brygady Kawalerii „Suwałki”²⁷, a od 1937 roku Dowództwo Suwalskiej Brygady Kawalerii²⁸. Od marca 1930 do połowy 1933 roku na terenie koszar funkcjonowała też Szkoła Podoficerska CKM Brygady Kawalerii „Suwałki”²⁹. W 1933 roku w jednym z budynków utworzono skład akt dowództwa Brygady Kawalerii „Suwałki” oraz Komendy Placu Suwałki³⁰. W 1937 roku rozlokowano tu sformowany wówczas szwadron łączności Suwalskiej Brygady Kawalerii³¹. W drugiej połowie lat trzydziestych na terenie koszar swoją siedzibę miała też prawdopodobnie „Mała Eksp.[ozytura] Sam.[odzielnego] Ref.[eratu] Inf.[ormacyjnego] DOK III”³².

We wschodniej części miasta, przy ul. Sejneńskiej, położony był najstarszy w Su- wałkach kompleks koszar³³. Zajmował obszar o powierzchni 15,69 ha, na którym znajdowało się 21 obiektów³⁴. Od połowy 1922 roku kompleks nosił nazwę „Koszary Marszałka Piłsudskiego”³⁵, często był też określany jako „koszary sejneńskie”. Początkowo zajmowały go pododdziały 4. DAK, a od maja 1922 roku stacjonował tam 3. Pułk Szwoleżerów Mazowieckich. W latach 1928–1929 na terenie koszar działała Szkoła Podoficerska CKM 1. Dywizji Kawalerii przy 3. Pułku Szwoleżerów Mazowieckich, w latach 1934–1937 Szkoła Podoficerska CKM Brygady Kawalerii „Suwałki”, a po 1937 roku Brygadowa Szkoła ckm i ppanc. Suwalskiej Brygady Kawalerii³⁶. Od 1 kwietnia 1934 roku do 1937 roku w koszarach mieściła się siedziba Dowództwa Brygady Kawalerii „Suwałki”³⁷. W skład kompleksu wchodził również teren po przeciwnej stronie ulicy (o powierzchni 2,71 ha), na którym znajdowała się cerkiew garnizonowa (do połowy lat dwudziestych użytkowana jako magazyn broni 4. Brygady Jazdy)³⁸ oraz budynek mieszkalny i obiekty gospodarcze, do marca 1939 roku zajmowane przez Pluton Żandarmerii Suwałki (oznaczone jako ul. Sejneńska 12, obecnie znajdujące się w obrębie ul. Szkolnej)³⁹.

W latach 1932–1934 w obiektach po zlikwidowanej Hurtowni Państwowego Monopolu Spirytusowego przy ul. Filipowskiej zostały zakwaterowane: dowództwo, pluton łączności i pluton gospodarczy Batalionu KOP „Suwałki”. Łącznie znajdowało się tam 16 obiektów, w tym: dwa murowane budynki koszarowe (w przylegającym do ul. Filipowskiej mieściło się m.in. dowództwo batalionu), cztery murowane budynki mieszkalne oficerskie, magazyny, pomieszczenia gospodarcze, wozownia, stajnia, szopy, kuźnia i garaż⁴⁰.

Prócz kompleksów koszarowych, do władz wojskowych należały także magazyny furażowe, zajmujące plac o powierzchni 2,49 ha przy północnym krańcu ul. T. Kościuszki, a także składy wojskowe o powierzchni 1,26 ha i bocznica kolejowa w pobliżu koszar plutonu żandarmerii (teren wokół obecnej ul. Składowej)⁴¹.

Do obiektów wojskowych należał też budynek komendy garnizonu (oficera/komendy placu) przy ul. 3 Maja 13 / 17 (obecnie ul. Chłodna)⁴². Oprócz pomieszczeń zajmowanych przez personel komendy, znajdował się tu lokal oficera inspekcyjnego garnizonu⁴³. Do połowy lat trzydziestych w budynku siedzibę miała również Powiatowa Komenda Uzupełnień oraz Komenda Obwodu i Komenda Powiatu Przysposobienia Wojskowego, przeniesione później do gmachu sądu przy ul. T. Kościuszki 69⁴⁴. Przy komendzie garnizonu mieściła się też siedziba, czytelnia i biblioteka Towarzystwa Wiedzy Wojskowej Garnizonu (później przeniesione do budynku przy ul. T. Kościuszki 4) oraz Wojskowego Klubu Sportowego Garnizonu⁴⁵.

W pośredni sposób, w gestii komendy garnizonu (nadzór nad ich funkcjonowaniem sprawował oficer/komendant placu) znajdowały się, ulokowane w budynkach wynajmowanych od prywatnych właścicieli, lokale Ogniska Podoficerów Garnizonu Suwalskiego (z dniem 15 lutego 1933 roku przemianowanego na Podoficerskie Kasyno Garnizonowe)⁴⁶ oraz Domu Żołnierza Garnizonu⁴⁷. Od końca 1931 roku lokal Ogniska mieścił się przy ul. 3 Maja 9 (na piętrze), a od 15 lutego 1933 roku przy ul. Rynkowej 18. Uruchomiony 29 października 1932 roku Dom Żołnierza mieścił się przy ul. 3 Maja 26. Ze względu na sprzeciw właścicieli obiektu – zarządu Banku Udziałowego oraz Resursy Obywatelskiej – nie powiódł się natomiast projekt z 1931 roku utworzenia oficerskiego kasyna garnizonowego, na którego potrzeby zamierzano wydzierżawić budynek przy ul. Kościuszki 81⁴⁸.

Po objęciu koszar przez oddziały garnizonu w latach 1921–1922 większość obiektów wymagała gruntownych remontów. Z tego względu większe inwestycje (w tym służące poprawie bazy szkoleniowej, warunków socjalnych, jak też estetyki koszar) podjęto dopiero na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych. Modernizacje i prace porządkowe w budynkach oraz w otoczeniu koszar prowadzono natomiast nieprzerwanie do końca lat trzydziestych.

W zajętych w połowie 1922 roku przez 4. DAK „drewnianych barakach” i kilku obiektach murowanych po rosyjskim 20. Pułku Strzeleckim, z powodu zniszczeń i braku odpowiednich pomieszczeń „ludzie umieszczeni [byli] za ciasno”, a część koni dyonu musiano rozlokować w naprędce zaadaptowanych „budynkach w których za czasów rosyjskich mieścili się ludzie”⁴⁹. Jeszcze w 1925 roku w rejonie zakwaterowania dywizjonu znajdowały się fundamenty, „asfalt i kamienie” po drewnianych koszarowcach 19. Pułku Strzeleckiego, które spłonęły w końcowym okresie okupacji niemieckiej. Pozostały po pożarze materiał rozbiórkowy sprzedany został w początku 1925 roku, jednak jego usunięcie przeciągało się w czasie. Opuszczone i niszczejące budynki w rejonie koszar 4. DAK znajdowały się jeszcze w 1933 roku⁵⁰.

W znacznie lepszych warunkach zakwaterowane był pododdziały 41. pułku piechoty i I/29 pap, zajmujące głównie budynki murowane. W sprawozdaniu z przeprowadzonej w listopadzie 1926 roku inspekcji zapisano, że „pomieszczone są [one] najlepiej” spośród oddziałów całej 29. Dywizji Piechoty⁵¹. W latach dwudziestych rejony zakwaterowania 4. DAK i 41. pułku piechoty rozdzielała użytkowana do początku lat trzydziestych tzw. „stara” strzelnica garnizonowa. Wiosną 1933 roku, po częściowym zasypaniu i urządzeniu przez nią przejazdów, dowódca 4. DAK zarządził wykopanie dołów na „słupki odgradzające rejon dyonu od 41 pułku piechoty”, a później także I/29⁵². W połowie lipca 1934 roku poświęcono i oddano do użytku zbudowaną „wysiłkiem rąk żołnierskich” bocznicę i rampę kolejową w koszarach 41. pułku piechoty⁵³.

W marcu 1923 roku o koszarach 2. pułku ułanów pisano, że „wymagają niezbędnego remontu” oraz że są „nieprzygotowane do użytku w czasie zimy”. Brak w nich było „dubeltowych okien”, a niedopasowane drzwi powodowały „niemożliwość doprowadzenia do możliwej temperatury”. Z tych samych powodów „niemożliwe do zamieszkiwania” były też mieszkania oficerskie. „Bez okien zupełnie” była część pokoi w kasynie oficerskim, w jednym z nich podłoga groziła zawaleniem, a „doprowadzenie koszar pod względem higienicznym do normy” uniemożliwiał „brak ustępów”. Kryta ujeżdżalnia była „zdemolowana” i wymagała „jak najrychlejszego remontu”, gdyż groziła „zawaleniem”. Stajnie, które w sierpniu 1922 roku były „częściowo remontowane częściowo w remoncie”, pół roku później oceniono jako „dobre”⁵⁴.

Dopiero w październiku 1925 roku zakończono remont i oddano do użytku krytą ujeżdżalnię, a niespełna pół roku później rozszerzono strzelnicę, łącząc ją „ze starą nieużywaną”. Po roku ukończono budowę przy niej schronu⁵⁵. Po remoncie przeprowadzonym w 1929 roku budynek oficerski (nr 7) został skanalizowany i wypo- sażony we wspólne dla kilku mieszkań „łazienki z wannami”⁵⁶. 11 lutego 1931 roku uruchomiono scentralizowaną kuźnię⁵⁷, a 24 lutego oddano do użytku nowy lokal pułkowej świetlicy i biblioteki⁵⁸. W końcu marca zakończono remont i przebudowę ambulansu weterynaryjnego⁵⁹. 8 grudnia 1931 roku miało miejsce „uroczyste otwarcie kuchni i sto- łowni” pułkowej, urządzonej „według zasad higjeny i czystości”⁶⁰. W latach 1935–1936 w części koszar, zajmowanej przez Batalion KOP „Suwałki”, została zbudowana strzelnica do broni małokalibrowej.

W 1928 roku gen. dyw. Wacław Jung w sprawozdaniu z inspekcji pułku zapisał, że ko- szary były „na ogół odpowiednie”, choć po zakwaterowaniu w 1927 roku na ich terenie 29. Batalionu KOP i oddaniu na jego potrzeby jednego budynku mieszkalnego, pułk był „cokolwiek ścieśniony”⁶¹. W 1937 roku, kiedy na terenie koszar rozlokowano także szwadron łączności Suwalskiej Brygady Kawalerii, przydzielone mu pomieszczenia nie spełniały „warunków zakwaterowania wymaganych rozkazem MSWojsk.”, a „brak niezbędnych sal wykładowych” utrudniał prowadzenie szkolenia. Niewystarczające okazały się też budynki garażowe i magazynowe⁶².

W początku lat dwudziestych w bardzo złym stanie znajdowały się również „koszary sejneńskie”. Płk Orzechowski, inspekcjonujący 3. pułk szwoleżerów, pisał m.in., że „Pułk na wiosnę br. [1922] przeniesiony do Suwałk musiał włożyć wiele pracy w remont koszar, które zostały zupełnie zniszczone”. „Pomieszczenia linii” były „na ogół dobre”, inspektor odnotował natomiast brak „zupełny mieszkań dla oficerów” oraz kasyna oficerskiego. Pisał że „Ubikacje w których mieszczą się biura [są] bardzo prymitywne”. Brakowało też krytej ujeżdżalni. Natomiast stajnie były „znakomicie odremontowane”. W sprawozdaniu z ko- lejnej inspekcji, z marca 1923 roku, pisano, że „wygląd koszar zmienił się nie do poznania, również stajnie zostały urządzone całkowicie, przyczem pułk bardzo dużo zrobił własnymi siłami (…). W koszarach i stajniach bardzo czysto, urządzona jest świetlica i współdzielnia żołnierska”⁶³. W maju 1925 roku rozpoczęto budowę rzutni granatów, a październiku 1927 roku oddano do użytku kuchnię żołnierską oraz nowy lokal spółdzielni pułkowej⁶⁴. W końcu lat dwudziestych o koszarach pisano, że są „na ogół odpowiednie” i że „wszędzie widać troskę dowódcy pułku i korpusu oficerskiego o ulepszenie, które stopniowo następuje” oraz że „Bardzo daje się odczuć brak krytej ujeżdżalni i strzelnicy bojowej”⁶⁵. Problemy te rozwiązano dopiero w latach trzydziestych, wraz z oddaniem 13 stycznia 1931 roku do użytku wzniesionej własnymi siłami dwuosiowej strzelnicy szkolnej (przeznaczonej do strzelań na odległość 200 metrów) oraz zbudowanego przed 1934 rokiem nowoczesnego obiektu ujeżdżalni. W 1931 roku zakończono remont i przebudowę pułkowej kuchni oraz jadalni, którą po wyposażeniu w odpowiednią aparaturę, wykorzystywano również jako salę kinową. W 1935 roku podjęto rozbudowę pułkowej rusznikarni, a w 1937 zorga- nizowano działownię⁶⁶.

Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych, prócz prac związanych z poprawą warunków szkolenia oraz zakwaterowania formacji garnizonu, poszczególne oddziały podjęły starania zmierzające do poprawy estetyki otoczenia koszar⁶⁷. W 1927 roku, na terenie koszar 2. pułku ułanów, rozpoczęto prace związane z przygotowaniem skweru „za budynkiem oficerskim Nr 7”, gdzie 27 maja 1928 roku odsłonięto pomnik ku czci ułanów poległych w latach 1917–1920⁶⁸. Jesienią 1931 roku, w związku z przygotowaniami do jubileuszu 15-lecia pułku, wzniesiona została okazała brama wjazdowa do koszar⁶⁹, a 26 lipca 1932 roku – w trakcie obchodów – na wprost niej, został odsłonięty okazały pomnik szefa pułku gen. Józefa Dwernickiego, autorstwa Jakuba Juszczyka⁷⁰. Dwa lata wcześniej, 2 lipca 1930 roku przed bramą główną koszar 3. pułku szwoleżerów odsłonięto popiersie szefa pułku płk. Jana Kozietulskiego, dłuta Stanisława Jackowskiego⁷¹. W maju 1932 roku na przyległym do ul. Augustowskiej placu należącym do 4. DAK poświęcono „fundament pod pomnik poległym żołnierzom”. Pomnik, nazywany później „pomnikiem artylerzysty”, przedstawiał wspierającą się o pionową bryłę betonu postać żołnierza z pociskiem armatnim w dłoniach⁷². Podczas obchodów święta 4. DAK 28 maja 1933 roku na terenie koszar odsłonięta została tablica pamiątkowa „Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego”⁷³.

Prócz prac na terenie poszczególnych kompleksów koszarowych, wojsko – we współpracy z władzami cywilnymi – prowadziło także inwestycje mające na celu poprawę ogólnej infrastruktury miasta i garnizonu.

W połowie 1926 roku, przy biegnącej wzdłuż wschodniej części Koszar im. T. Kościuszki linii kolejowej, głównie na potrzeby stacjonujących tam oddziałów, zbudowany został przystanek „Koszary Kościuszkowskie”⁷⁴. Prawdopodobnie wówczas też w jego kierunku wytyczona została droga przejazdowa przez koszary, prowadząca od bramy głównej, między rejonem zakwaterowania 4. DAK, a „starą” strzelnicą, z której za zgodą komendanta garnizonu mogli korzystać również okoliczni gospodarze, posiadający swoje grunty poza koszarami im. T. Kościuszki⁷⁵.

W lutym 1928 roku władze Suwałk podjęły starania o przejęcie części placu po 19. Pułku Strzeleckim (w rejonie 4. DAK), a po jego wydzieleniu, w latach 1928–1931 zbudowały na nim dostępny również dla wojska Stadion Miejski⁷⁶.

W lipcu 1933 roku, pionierzy 41. pułku rozpoczęli budowę zaopatrzonego „we wszelkie środki ratownicze (...) kąpieliska na Stawie Arkadia”, którego uruchomienie zaplanowano na 15 sierpnia⁷⁷.

W październiku i listopadzie tego samego roku oraz od początku maja 1934 roku wyznaczone grupy żołnierzy z poszczególnych oddziałów garnizonu uczestniczyły też w budowie lotniska III kategorii, którego otwarcie miało miejsce 16 lipca 1934 roku. Było ono położone w pobliżu Placu Ćwiczeń „Papiernia”, po zachodniej strony szosy Suwałki – Raczki, a powierzchnia jego lądowiska wynosiła 400 x 400 metrów. Mimo że jego właścicielem była Liga Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej, było również wykorzystywane przez wojsko⁷⁸.

W początkach 1936 roku Okręgowe Szefostwo Intendentury OK III zawarło umowę z Magistratem Suwałk na dostawę energii elektrycznej z Elektrowni Miejskiej do Placu Ćwiczeń w Płocicznie oraz „położonych tam magazynów wojskowych”. Jednocześnie, w związku z koniecznością budowy linii przesyłowej, udzieliło pożyczkę w kwocie 6000 zł na jej przeprowadzenie⁷⁹.

Dopiero w połowie lat trzydziestych koszary zostały połączone z miastem betonowymi chodnikami. Jak pisano w miejscowej prasie, jesienią 1936 roku oddano do użytku chodnik na ul. 3 Maja, prowadzący do koszar sejneńskich „dzięki czemu, dawne »kąpiele błotne« po drodze do 3 P. Szwol. należeć będą do przeszłości. Podobny chodnik otrzymał już dość dawno 2 P. Ułanów, ostatnio zaś – Suwalski Pułk Piechoty, przyczem chodnik ten ciągnie się przez całą Aleję Prez. Mościckiego, od mostu augustowskiego, aż do głównej bramy 41 S.P.P.”⁸⁰.

„Tereny garnizonowe”

Prócz obiektów koszarowych, garnizon dysponował też tak zwanym „wyposażeniem terenowym” oraz placami ćwiczeń. Część z nich stanowiło 48,24 ha „gruntów garnizonowych” położonych w rozwidleniu ul. Raczkowskiej i Augustowskiej, za terenem parafii wojskowej i częścią kompleksu Koszar im. T. Kościuszki. Do początku lat trzydziestych teren ten był przydzielany przez komendę garnizonu poszczególnym oddziałom i użytkowany przez nie głównie jako łąki⁸¹. W 1932 roku wydzielono z niego 24,46 ha, które zostały przeznaczone na zamianę na „grunta prywatne między koszarami i torem kolejowym”. Miało to umożliwić połączenie terenu Koszar im. T. Kościuszki z Placem Ćwiczeń „Płociczno” oraz wybudowanie bocznicy kolejowej do koszar 41. pułku piechoty⁸².

Od 1925 roku w skład terenowego wyposażenia garnizonu wszedł Garnizonowy Plac Ćwiczeń „Papiernia”⁸³. Został on utworzony na powierzchni 73,85 ha, przekazanej władzom wojskowym przez Ministerstwo Rolnictwa 2 kwietnia 1925 roku. Od wschodu ograniczony był ul. Augustowską, od północy przylegał do gruntów garnizonowych, od południowego-zachodu graniczył z gruntami wsi Zielone Kamedulskie, a w części południowo-wschodniej w połowie z lasami Nadleśnictwa Suwałki⁸⁴. Prócz swojej podstawowej funkcji wykorzystywany był jako teren, na którym organizowano niektóre obchody świat państwowych, defilady (na przykład podczas uroczystości 10-lecia 3. pułku szwoleżerów i wizyty prezydenta Ignacego Mościckiego w 1930 roku) oraz konkursy konne. W dniach 25–28 lipca 1935 roku rozegrano na nim m.in. część konkursów Konnych Mistrzostw Wojska Polskiego „Militari Armii”⁸⁵.

Drugim terenem ćwiczebnym garnizonu był Plac Ćwiczeń „Płociczno”, który został utworzony na 351,23 ha Uroczyska Płociczno, przejętych w użytkowanie przez wojsko od Nadleśnictwa Suwałki 25 listopada 1930 roku. Od północy graniczył on z gruntami miasta Suwałki, od wschodu z gruntami wsi Płociczno, a od zachodu – z torem kolejowym Suwałki – Augustów⁸⁶. Już w początku 1931 roku w północno-wschodniej części placu (na terenie oddziału 1. i części oddziału 6. Uroczyska Płociczno) oddana została do użytku nowa strzelnica garnizonowa, która 13 lutego tego roku otrzymała nazwę „Strzelnica hetmana Żółkiewskiego”⁸⁷. Zajmowała powierzchnię 43,88 ha i została wyposażona w stanowiska, schrony i tarczociągi, umożliwiające prowadzenie „przepisowych strzelań bojowych do drużyny włącznie, oraz (...) strzelań szkolno-bojowych ckm na odległość 600 m”⁸⁸. W 1936 roku, po trwających kilka lat staraniach, obszar Placu Ćwiczeń „Płociczno” został znacznie powiększony⁸⁹. Protokołem zdawczo-odbiorczym z 3 listopada 1936 roku Dyrekcja Lasów Państwowych w Siedlcach przekazała wojsku obszar 472,84 ha wcześniej wywłaszczonych gruntów wsi Płociczno⁹⁰. Przekazany teren od północnego-wschodu przylegał do gruntów wsi Sobolewo, od południowego-wschodu do lasów Nadleśnictwa Wigry oraz gruntów wsi Gawrych-Ruda. W części południowo-zachodniej i zachodniej przylegał do lasów państwowych Nadleśnictwa Suwałki oraz gruntów przydzielonych dla robotniczej spółdzielni mieszkaniowej tartaku Płociczno. Po rozszerzeniu łączny obszar Placu Ćwiczeń „Płociczno” (nazywanego od tego czasu także Obozem Ćwiczeń „Płociczno”) wynosił około 825 ha⁹¹.

Mimo tak znacznego powiększenia terenów ćwiczebnych garnizonu nadal nie zaspakajały one w pełni potrzeb stacjonujących w Suwałkach oddziałów. W sprawozdaniu z listopada 1937 roku z wyszkolenia za okres letni dowódca Suwalskiej Brygady Kawalerii (zarazem komendant garnizonu), płk. Zygmunt Podhorski stwierdził, że strzelnica „Płociczno” była „przeciążona i mało wydajna”. Ponadto, nie można było prowadzić na niej strzelań bojowych szwadronów i plutonów, a plac ćwiczeń nie spełniał „warunków do strzelań z działka 37 mm amunicją ostrą”. Jednocześnie – jako rozwiązanie – płk Podhorski postulował „wykup około 700 ha gruntów położonych w rejonie wsi Sobolewo co przedłużyłoby plac ćwiczeń aż po koszary 3. pułku szwoleżerów”. W ten sposób zaspokojone zostałyby zarówno „potrzeby terenowe garnizonu”, a także usunięty „brak dostatecznie wielkiego placu przykoszarowego dla prowadzenia nauki jazdy konnej i wła- dania bronią” w 3. pułku szwoleżerów, oraz „brak miejsca na ćwiczenia działoczynów” w rejonie koszar 4. DAK⁹².

Już od połowy lat trzydziestych rozpatrywany był także, zakrojony na mniejszą skalę, projekt rozszerzenia terenu koszar 3. pułku szwoleżerów „przez zakup placu na południe od koszar i włączenie w ich obręb rzeki Czarnej Hańczy”. Przewidywał on skasowanie i przejęcie przez wojsko przebiegającej po południowej stronie koszar drogi gruntowej (od ul. Utrata Koszarowa do stacji wodociągowej pomp PKP) oraz 5 ha gruntów miejskich, które od 1931 roku podlegały wywłaszczeniu w związku z planowaną przez miasto i nie- zrealizowaną budową rzeźni miejskiej i targowiska⁹³. Chociaż starania o to podjęto już w 1935 roku, a sprawa traktowana była jako „konieczna i pilna”, jej realizacja przeciągała się w czasie ze względu na „opór Zarządu Miejskiego w Suwałkach”⁹⁴. Dowódca Okręgu Korpusu III gen. bryg. Franciszek Kleeberg, uzasadniając konieczność jego realizacji, pisał: „projektowany do nabycia teren graniczy bezpośrednio z kompleksem koszar 3 pułku szwoleżerów, posiadanie obu brzegów rzeki zresztą bardzo wąskiej na tym odcinku, jest specjalnie pożądane (…). Teren projektowany do nabycia jest jedynie wolny od zabudowań, zresztą niewielki i niedrogi. Przez nabycie projektowanego terenu polepszą się znacznie warunki zdrowotne cennego materiału końskiego”. Jako dodatkowy atut traktowano też możliwość włączenia w obręb koszar Czarnej Hańczy, „co niezależnie od powiększenia placu ćwiczeń da możność tanim kosztem zbudowania basenu do pływania i kąpieli”⁹⁵.

Ze względu na brak środków oraz wybuch wojny, zarówno projekt przejęcia gruntów wsi Sobolewo, jak również rozszerzenia placu 3. pułku szwoleżerów nie zostały zreali- zowane.