RECENZJE, DYSKUSJE, POLEMIKI

Skąd się wzięła Dowspuda?

Nawiązując do niezwykle ciekawego tekstu Tomasza Naruszewicza pod tytułem Zmiany koryta Rospudy (Douspudy, Dowspudy), opublikowanego na łamach „Rocznika Augustowsko-Suwalskiego” tom XI, chciałbym poświęcić nieco uwagi etymologii samej nazwy tej herbowej rzeki Suwalszczyzny.

To, że pierwotna nazwa rzeki – Dowspuda lub Douspuda – pochodzi z jednego z języków bałtyjskich, nie budzi wątpliwości. Pozostaje jedynie pytanie z którego – litewskiego czy też jaćwieskiego?

Na kartach przewodników turystycznych po Suwalszczyźnie powtarza się od lat pogląd, że nazwa Dowspuda pochodzi od dwóch słów litewskich – daug (dużo, wiele) i spaudżia (ciśnie ściska). To wyjaśnienie budzi jednak moje wątpliwości. Po pierwsze dlatego, że w tym „wielkim ściskaniu” trudno dostrzec jakikolwiek sens (co ściska?). Po drugie, litewscy osadnicy, jeśli pojawili się nad Dowspudą, to późno, a przecież rzeka nosiła jakieś imię i wcześniej.

Trudność w szukaniu odpowiedzi na powyższe pytanie, a przede wszystkim na to, czy nazwa rzeki jest litewska, czy też jaćwieska wynika głównie z tego, iż oba języki były bardzo podobne oraz z tego, że jeśli nie liczyć wątpliwego słownika jaćwiesko-polskiego – spisanego na odwrocie ikony, a rzekomo odnalezionego po białoruskiej stronie Puszczy Białowieskiej – ślady pisane języka Jaćwingów nie zachowały się.

Istnieje mimo to, choćby pośrednia, możliwość dotarcia do niektórych słów jaćwieskich poprzez porównanie ich z językiem Prusów, którego pisemne ślady pozostały. Mało tego, zostały nawet opracowane i wydane słowniki etymologiczne języka pruskiego. Najbardziej znane toPrūsų kalbos etimologijos žodynas (Słownik etymologiczny języka pruskiego) autorstwa prof. Vytautasa Mażiulisa oraz Словарь прусского языка (Słownik języka pruskiego) autorstwa prof. Włodzimierza Toporowa.

Te właśnie oba dzieła stanowią klucz do wyjaśniania źródłosłowu wielu hydronimów i toponimów (nazw wód i nazw miejscowości) występujących na obszarze od dolnej Wisły aż po środkowy Niemen, czyli na terenie zamieszkanym niegdyś przez plemiona pruskie i jaćwieskie. Wróćmy jednak do naszej suwalsko-augustowskiej Rospudy, czyli Douspudy.

Wertując wspomniane wyżej słowniki bez trudu znajdziemy pruskie słowo dousin, dausin. Oznaczało ono duszę lub ducha. We współczesnym języku litewskim istnieje słowo dausa, w liczbie mnogiej mające postać dausos, które jednak dziś znaczy niebo albo też raj (!). Chciałbym zwrócić uwagę na to drugie znaczenie słowa dausos – jako raju, czyli szczęśliwego miejsca zamieszkania duszy ludzkiej po śmierci.

Otóż, zapoznając się choćby pobieżnie z pogańską mitologią Prusów i Litwinów, bez trudu znajdziemy wzmianki o tym, że wierzyli oni, iż dusza ludzka po śmierci zamieszkuje w wybranych zbiornikach wodnych – rzekach lub jeziorach. Takie rzeki lub jeziora nazywali świętymi lub rzekami i jeziorami dusz. Potwierdzają to teksty naukowe zamieszczone na litewskim portalu internetowym Mokslai.lt (Nauki.lt). Zwraca się uwagę na to, iż wiara w reinkarnację i w zamieszkiwanie po śmierci człowieka jego duszy w wodach była powszechna u wszystkich ludów indoeuropejskich, a więc od Gangesu i Brahmaputry aż po Atlantyk. Jako dowód na to twierdzenie podaje się przykład ze współczesnych nam Indii, gdzie ciało zmarłego najpierw poddaje się kremacji, a następnie prochy rozsypuje się w świętej rzece Ganges (!).

Wśród ludów europejskich wierzenie to najdłużej zachowało się u Litwinów, Prusów i Jaćwingów, jako że właśnie ludy bałtyjskie zachowały najwięcej elementów kultury zaczerpniętych od swoich praindoeuropejskich przodków (na marginesie dodam, że nawet współczesny język litewski zachował wiele słów wspólnych z ... sanskrytem – językiem literackim dawnych Indii).

Jeśli tak, to moim zdaniem, w nazwie rzeki Douspuda (Dous -Puda) tkwi jaćwieskie słowo dousin – dusza. Oznaczałoby to, że Dowspuda dla Jaćwingów była „rzeką dusz”. Na to wskazuje pierwszy człon nazwy – dous. Co oznacza drugi człon – puda, nie wiemy, bowiem takiego słowa we wspomnianych słownikach języka pruskiego nie ma, co nie znaczy, że Prusowie go nie znali.

Warto zwrócić uwagę i na to, że w dolnym biegu rzeki dziś Rospudy, a dawniej Douspudy, znajduje się polana zwana Świętym Miejscem. Być może jej „świętość” sięga czasów jaćwieskich. Nie znaczy to, że miejsce to nazywano tak jedynie do roku 1283, czyli do momentu ostatecznego zawładnięcia tym terenem przez Zakon. Jaćwingowie wprawdzie ulegli jego sile, ale ich resztki pozostały na tych ziemiach jeszcze bardzo długo i mogły swoje wierzenia w świętość tego miejsca przekazać późniejszym, słowiańskim osadnikom, co najprawdopodobniej zrobiły, ponieważ określenie Święte Miejsce używane jest także w dzisiejszych czasach.

Podobnie można również tłumaczyć etymologię nazwy jezior Dowcień (jedno koło jez. Wigry, drugie koło wsi Zelwa). Mogły one być przez Jaćwingów uważane również za „jeziora dusz”. Jaćwieskie słowo dousin bardzo łatwo mogło stać się polskim – Dowcień. Tym bardziej, że nazwa Dowcień w językach słowiańskich z niczym się nie kojarzy.

Niemiecki historyk Otto Schneidereit pisze, że w takich świętych jeziorach i rzekach nie wolno było nawet łowić ryb, aby nie zakłócać spokoju duszom zmarłych Prusów. (Litewskie tłumaczenie dzieła tego uczonego zostało wydane w Wilnie pod tytułem Prusai przez wydawnictwo Mintis w 1989 roku).

Takich „świętych” jezior szczególnie dużo napotykamy na terenie województwa warmińsko-mazurskiego (Świętajno, Święcajty itd.).

Prof. Mażiulis pisze, że pod wpływem Słowian (zapewne Mazurów) Prusowie duszę nazywali też dusia. Stąd też słowo dusia znajdziemy we współczesnych nazwach jezior: Duś koło Wojnowa na Mazurach, Dusia na Litwie, Gaładuś na polsko-litewskim pograniczu itd.

Pomiędzy dolną Wisłą a środkowym Niemnem, w tym i na obecnym polsko-litewskim pograniczu, odnajdziemy wiele hydronimów i toponimów, których zrozumienie ułatwiają wspomniane już słowniki języka pruskiego oraz znajomość języka litewskiego. Ale jest to odrębny temat.

Eugeniusz Pietruszkiewicz

Literatura:

V. Mažiulis, Prūsų kalbos etimologijos žodynas (Słownik etymologiczny języka pruskiego), tom I, litery A – H, Wilno 1988.

V. Mažiulis, Prūsų kalbos paminklai (Pomniki języka pruskiego), Wilno 1981.

O. Šneidereitas (Otto Schneidereit), Prūsai (Prusowie), Wilno 1989. Dabartinės lietuvių kalbos žodynas (Słownik współczesnego języka litewskiego), Wilno 1972.