Andrzej Matusiewicz

Świątynie w Suwałkach w XIX wieku

cz.2 z 2

Kaplice na cmentarzu katolickim

Wraz z decyzją o wznoszeniu w Suwałkach nowej świątyni - kościoła św. Aleksandra - zdecydowano również o uporządkowaniu nowego cmentarza grzebalnego¹²⁶. Powstał zapewne w czasach pruskich i zlokalizowano go za Czarną Hańczą, przy trakcie do Bakałarzewa. Wkrótce stanęła tam drewniana kaplica, o której w 1838 roku pisano, że jest „niegdyś z pobożnej intencji kosztem osób prywatnych wybudowana”. Wówczas była już zniszczona i od kilku lat nie odprawiano w niej nabożeństw. Ks. Paweł Makowski, mając zatwierdzony przez komisję rządową kosztorys na ponad 500 zł „zrestaurował kaplicę” i prosił konsystorz diecezji augustowskiej o zgodę na wznowienie nabożeństw, a szczególnie, aby na Przemienienie Pańskie „być mogła corocznie, ponieważ jak niesie tradycja, iż w ten dzień na tym miejscu solenne odbywało się nabożeństwo¹²⁷”. Kaplica była kryta gontem, miała „w sobie okien cztery, drzwi jedne frontowe, zapierzenie na skład umarłych i ołtarz, gdzie się Msza św. odprawia¹²⁸”.

W 1851 roku Benedykt Tykiel, gubernator cywilny informował Kapitułę Katedralną w Sejnach, że „znajduje konieczną potrzebę uporządkowania cmentarza¹²⁹”. To on, zdaniem Karola Majerskiego, powziął zamiar „powiększenia cmentarza, ale zarazem pobudowania murowanej kaplicy w miejsce upadającej drewnianej oraz pobudowania domku dla stróża i grabarza, tudzież przyozdobienia wjazdu do tegoż cmentarza odpowiedniego ogółowi, a nie poprzestając na tem, zarządził uregulowanie całego cmentarza (zupełnie pod tym względem opuszczonego) przez zaprowadzenie dróg wyżwirowanych z podzieleniem na kwatery drzewem obsadzone, który obecnie stóp kwadratowych 146 493 ¾ obejmuje¹³⁰”.

W czerwcu gotowa była cała dokumentacja. Autorem kosztorysów oraz planów, w tym murowanej kaplicy, był Karol Majerski, budowniczy gubernialny. Komisja rządowa zatwierdziła kosztorysy i plany 22 marca 1852 roku, a 9 kwietnia upoważniła Benedykta Tykiela „do zarządzenia uporządkowania cmentarza grzebalnego rzymsko‑katolickiego w Suwałkach sposobem administracyjnym, za pośrednictwem komitetu uorganizować i tym zająć się mającego¹³¹”. Na czele komitetu stanął radca dworu Ignacy Jamiołkowski.

Wkrótce rozpoczęto prace przygotowawcze. Kamienie mieli dostarczyć bezpłatnie parafianie. Zgodnie z decyzją gubernatora zwoziły je wszystkie wsie parafii. Do 27 stycznia 1853 roku przywieziono 476 fur kamieni, czyli prawie połowę tego, co było potrzebne¹³².

Na wiosnę doły pod fundamenty wykopali Kazimierz Zakrzewski i Jan Różański, a prace murarskie wykonywano pod kierownictwem Antoniego Sommera. Prace ciesielskie w kaplicy wykonał Franciszek Wasilewski, a drewniany domek dla stróża wzniósł Adolf Frytscher¹³³.

Uroczyste poświęcenie i założenie kamienia węgielnego oraz fundamentów miało miejsce 27 maja 1853 roku „po odbyciu nabożeństwa w dawnej kaplicy¹³⁴ w asystencji władz rządowych, w obecności gubernatora cywilnego, wśród zgromadzonego mnogiego ludu¹³⁵”. Kaplica miała być - tak jak stara - pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. Puszkę z pergaminowym aktem erekcyjnym „zamurowano w prawym winklu kaplicy od strony ołtarza, a pierwszą cegłę do tej budowy JW. Gubernator Cywilny w fundamentach położył¹³⁶”.

Kaplicę budowano tak sprawnie i szybko, że już 6 sierpnia 1853 roku, czyli w Święto Przemienienia Pańskiego była gotowa. Poświęcił ją i pierwsze nabożeństwo odprawił ks. Bonawentura Butkiewicz, administrator diecezji¹³⁷.

Pieniądze na wszystkie prace pochodziły z dobrowolnych ofiar (673,82 rb¹³⁸), ze składek parafian (911,41 i ½ rb), ze skarbu Królestwa Polskiego jako kolatora (617,58 rb) oraz z innych źródeł (593,15 i ½ rb)¹³⁹. Z zebranych pieniędzy wydano ogółem 2434,05 rb. Kaplica kosztowała 1658,99 rb, domek dla stróża i zarazem grabarza 204,81 ¾ rb, powiększenie muru i wyreperowanie jego reszty 512,99 ¼ rb, wymurowanie filarów bramowych z cegły 57,25 rb¹⁴⁰. Poza kamieniami dostarczonymi przez parafian, Nikołaj Nikołajewicz Sulima, właściciel majoratu Dowspuda przekazał „pięć ram okiennych gotyckich”, a hr. Karol Brzostowski, właściciel Sztabina „krzyż żelazny na wieży umieszczony oraz bramę żelazną z dwoma wazonami¹⁴¹”.

Według słów Karola Majerskiego pisanych w grudniu 1854 roku „kaplica jest pobudowana w stylu gotyckim, z kamieni granitowych przewiązywanych cegłą szlifowaną, w naśladowaniu stosugów¹⁴² murowanych olejno pomalowanych. Cztery winkle tejże są wsparte czterema skarpami z cegły szlifowanej z podobnym że pomalowaniem; w środku szczytu frontowego wybiega ośmiokątna wieża ozdobiona ośmioma frontonikami w tymże stylu, nad którą kopuła blachą cynkowa pokryta olejno malowana, żelaznym krzyżem zakończona; gzymsy z wapna ociągane w kolorze kamiennym olejno pomalowane. Znaczną ozdobą tej kaplicy jest pięć wielkich okien w guście gotyckim wyrobionych, do której prowadzą wielkie drzwi w kolorze starożytnego brązu malowane. Wewnątrz wszystkie ściany są tynkowane, nad którymi wznosi się sklepienie buksztelowe sufitowane gotyckie, prawie szczytu dachu sięgające z odpowiednimi ozdobami, sklepienie murowane naśladujące, schody spiralne obok wieży prowadzą na chór; pod całą zaś kaplicą są urządzone groby ze sklepieniem z cegły, do których wchód z kaplicy przez zamykany kryty otwór wprowadza. W odstępie od ściany szczytowej stanowiącym małą zakrystię, jest wzniesiony w odpowiednim stylu całej budowie ołtarz drewniany z dwiema bocznymi ścianami, w których dwoje drzwi dwułucznych, oddzielają ołtarz od zakrystii, stanowiąc zarazem wchód do tejże; cały ołtarz jest polakierowany biało z ozdobami i wyskokami w kolorze ciemnego cisu. Dach tej kaplicy jest pokryty gontami olejno w kolorze miedzi malowany, a dla uniknięcia częstej reperacji i zaciekania, pokrycie dachówkowe usunięto, który z czasem może pokryty zostanie blachą, jak również chór opatrzony organami, a tymczasowie obraz umieszczony w ołtarzu, oczekuje ażeby odpowiednim pod względem sztuki zastąpiony został¹⁴³”. Korespondent „Gazety Warszawskiej” uzupełniał, że jest to „obraz miernego pędzla Przemienienia Pańskiego¹⁴⁴”.

Sugerowana przez Karola Majerskiego zmiana pokrycia dachu nie nastąpiła szybko. Wielokrotnie „dawniejsze pokrycie gonciane” było przyczyną kłopotów, bo przepuszczało „wilgoć niszczącą sufit i ściany”. Zostało zamienione na blaszane w drugiej połowie XIX wieku¹⁴⁵.

Kaplicę ominęły przebudowy i w niezmienionym stanie przetrwała do końca XIX wieku. W 1883 roku przeniesiono do niej z mieszkania Kajetana Warakomskiego z Krzywólki obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, który „cudownie się odnowił¹⁴⁶”.

Kaplice w gimnazjum rządowym i szpitalu chrześcijańskim

W XIX wieku w Suwałkach funkcjonowały także dwie kaplice katolickie mieszczące się w budynkach publicznych. W latach 1842-1846 został wzniesiony budynek gimnazjum rządowego według projektu Antonia Corrazziego. Według współczesnego opisu była w nim „kaplica służyć mająca oraz za salę examinacyjną, pomieszczona jest w przystawie co do wysokości piętrowemu korpusowi odpowiadającej, na podstawie stóp kwadratowych 3080. W tej, za arkadą znacznej wysokości, pomieszczony jest ołtarz w stylu greckim, w czasie examinów drzwiami sztachetowymi zasłaniać się mający, za którym mała zakrystya z oddzielnym wchodem. Naprzeciw ołtarza urządzony chór z galeryą ażurową stolarskiej roboty, wsparty na kolumnach grecko‑doryckiego porządku¹⁴⁷”. W kaplicy znajdował się „obraz Matki Przenajświętszej pędzla Ksawerego Kaniewskiego¹⁴⁸”.

Druga „ozdobnie urządzona kapliczka, z ołtarzem św. Piotra, uzdrawiającego kalekę, dobrego pędzla” mieściła się w gmachu szpitala chrześcijańskiego zbudowanego w latach 1857-1862 według projektu Józefa Góreckiego, budowniczego Rady Głównej Opiekuńczej Zakładów Dobroczynnych¹⁴⁹. Jej poświęcenie nastąpiło 13 listopada 1862 roku i tego dnia o godz. 10.00 została odprawiona pierwsza Msza św.¹⁵⁰.

Synagoga

Drugą świątynię w Suwałkach wznieśli żydzi. Budowę ukończyli w 1820 roku. W liście do Komisji Rządowej Wyznań Religijnych pisali w listopadzie 1821 roku: „wystawiliśmy bóżnicę murowaną w mieście wojewódzkim Suwałkach na ulicy Jerozolimską zwanej, na wystawienie której wszelkie siły łożyliśmy, gdyż takowa kosztując dotychczas 60 000 zł w jednem roku stanęła i brak funduszu na ukończenie wewnątrz¹⁵¹”. O synagodze pisały też władze wojewódzkie: „wymurowana całkowicie została wielka i ozdobna co do architektury Bóżnica Żydowska mająca długości stóp 100, szerokości 54, dwoma rzędami wielkich okien w ogóle 39 i 8 kolumnami doryckiego porządku od frontu niemniej wyniosła facjata i pięknemi ozdobiona gzymsami¹⁵².

Niestety, nie zachowały się prawie żadne dokumenty dotyczące utrzymania, remontów i przebudów tej świątyni.

Kościół ewangelicki pw. Trójcy Świętej

Pierwsi ewangelicy osiedlili się w Suwałkach i okolicy wraz z otrzymaniem w 1793 roku przez Macieja Tadeusza Eysymonta, stolnika powiatu grodzieńskiego dwóch kolonii emfiteutycznych, położonych na terenie parafii Bakałarzewo. Na gruntach tych kolonii powstała z czasem wieś Chmielówka, zamieszkana przez osadników z Prus¹⁵³. W 1802 roku na ich potrzeby utworzono parafię ewangelicką z pastorem Andrzejem Grabowskim. Liczba ewangelików znacznie wzrosła po trzecim rozbiorze Polski i wejściu Suwalszczyzny w granice Prus. W Suwałkach pojawili się pruscy żołnierze, urzędnicy, zaczęli osiedlać się rzemieślnicy i kupcy. Oddalenie Suwałk od Chmielówki utrudniało im udział w nabożeństwach oraz życiu parafialnym. Zaczęli więc zabiegać o swoją świątynię w Suwałkach.

W 1823 roku Gotlib Laure w imieniu mieszkańców wyznania ewangelickiego prosił „o odstąpienie im do użytku religijnego starego kościoła katolickiego, gdy nowo murujący się ukończonym zostanie¹⁵⁴”. Stanowczo takiemu rozwiązaniu sprzeciwił się Ignacy Czyżewski, biskup sejneński pisząc do władz cywilnych, że „nieprzyjemnem bowiem byłoby wrażenie widzieć kościół katolicki na boku, zbór zaś luterański na środkowym placu miasta, na którym niechciano (…) tegoż kościoła dozwolić murować¹⁵⁵”. Proponował przekazać ewangelikom „magazyn za rządu pruskiego dla wojska wystawiony¹⁵⁶”, ale okazało się, że magazyn był już sprzedany Antoniemu Lenteckiemu. W tej sytuacji w następnym roku Jan Kizling prosił namiestnika o oddanie ewangelikom starego kościoła, ale chcieli go przenieść na Nowy Rynek¹⁵⁷.

Sprawa stawała się coraz pilniejsza, bo kościół w Chmielówce w 1825 roku zaczął chylić się ku upadkowi¹⁵⁸. Ewangelicy wykorzystali obecność w Suwałkach w sierpniu tego roku gen. Józefa Zajączka i uzyskali jego zgodę na budowę w Suwałkach drewnianego kościoła¹⁵⁹. Już w październiku namiestnik przeznaczył drewno na jego budowę, ale dopiero 5 lutego 1829 roku komisja wojewódzka nakazała sporządzenie planu i kosztorysu. Potem wybuchło powstanie listopadowe, brakowało funduszy, a „pastor zapewnił, że wyremontowany [stary - A.M.] kościół jeszcze może służyć”. W październiku 1833 roku zrezygnowano z przenoszenia parafii do Suwałk, a zaczęto rozpatrywać sprawę budowy nowego drewnianego kościoła w Chmielówce¹⁶⁰. Zostały opracowane i zatwierdzone plany i kosztorysy, zapadła nawet decyzja o wydaniu drewna, ale ewangeliccy mieszkańcy Suwałk stale zabiegali o przeniesienie parafii¹⁶¹.

Na ich wniosek z 1 grudnia 1835 roku komisja wojewódzka zarządziła sporządzenie planu i kosztorysu na murowany kościół w Suwałkach. Dokumenty były gotowe 14 listopada 1836 roku, a już wcześniej zaczęto poszukiwać właściwej lokalizacji świątyni. Koszt budowy oszacowano na 38 846,19 zł¹⁶².

W 1837 roku w Suwałkach mieszkały na stałe 83 rodziny ewangelickie (341 osób). Ponadto czasowo w pułku stacjonującym w mieście przebywało 61 oficerów, podoficerów i szeregowych tego wyznania. W całym obwodzie sejneńskim mieszkało 1346 rodzin ewangelickich (6478 osób). Na obszarze planowanej parafii suwalskiej miało mieszkać 505 rodzin (2405 osób). Dozór kościelny tworzyli: Krystian Bazankur, pułkownik wojsk rosyjskich, komendant placu; Stanisław Mackiewicz, komisarz wydziału skarbowego w komisji wojewódzkiej; Walenty Kępiński, asesor ekonomiczny w tymże wydziale; Wilhelm Störmer, posesor hamerni Sobolewo oraz Fryderyk Badsztub obywatel Suwałk¹⁶³.

Kilkanaście lat trwające dyskusje wokół budowy w Suwałkach kościoła ewangelickiego i utworzenia parafii przecięła decyzja Komisji Rządowej z 17 maja 1838 roku. Parafię przeniesiono do Suwałk od 1 sierpnia 1838 roku¹⁶⁴. Do komitetu budowy kościoła zostali wybrani: Adolf Gerschow - inżynier gubernialny, Adam Wolinin - aptekarz i wspomniany Fryderyk Badsztub¹⁶⁵. W 1838 roku rozstrzygnięto też sprawę lokalizacji przyszłej budowy, wybierając plac przy obecnej ulicy T. Kościuszki 12. Miał on powierzchnię ponad 1800 m², a na budowę przeznaczono 29 452 zł¹⁶⁶.

Uroczyste rozpoczęcie budowy miało miejsce 3 maja 1839 roku. W obecności władz gubernialnych i „niemniej kilku tysięcy zgromadzonego ludu” ks. Fryderyk Wilhelm Grabowski „poświęcił cały plac pod zabudowanie kościoła służyć mający”. Ksiądz Karol Henryk Lange (luteranin) z Mariampola w języku niemieckim, a po nim ks. Leonard Orłowski (kalwin) z Serej w języku polskim, „skreślili ważność pamiątki”. „W założonym kamieniu węgielnym gubernator postawił puszkę blaszaną, w której opis całego powyższego obrzędu podpisany znajdował się; poczym naczelnik wojenny tudzież prezydujący w dozorze kościelnym pułkownik Bazancourt (Bazankur) i inne obecne osoby, zajęły się zamurowaniem kamienia węgielnego¹⁶⁷”. Świątynię wznoszono pod wezwaniem Trójcy Świętej.

W październiku 1840 roku rząd gubernialny informował komisję rządową, że „mury na teraz już wzniesione, a mianowicie wieża zostająca bez pokrycia¹⁶⁸”. Korespondent „Kuriera Warszawskiego” po upływie roku pisał, że kościół jest na ukończeniu, a wspomniany rząd gubernialny w raporcie za 1841 rok napisał, że „ukończono kościół ewangelicki z funduszu przez rząd przeznaczonego z pomocą ofiar dobrowolnych¹⁶⁹”.

Jesienią w kościele nie było „jeszcze organów, dzwonów i ławek, jednak ks. Boerner¹⁷⁰, superintendent diecezji ewangelickiej płockiej uznał potrzebę jak najprędszego poświęcenia kościoła”. Uroczystość odbyła się 20 października 1841 roku. Kościół poświęcili księża: Grabowski, Orłowski i Lange „wobec wszystkich władz tak wojskowych jako też cywilnych i wobec licznie zgromadzonego ze wszech stron ludu¹⁷¹. Autorem projektu kościoła był Wacław Ritschel¹⁷².

Organy do kościoła sprawiono dopiero w 1853 roku. Ufundowali je oficerowie I korpusu piechoty w Królestwie Polskim¹⁷³.

Inwentarz z 1855 roku zawiera taki opis: „Kościół murowany długości sążni 9½, szerokości 5 3/8, wybudowany w 1841 roku kosztem rządu a po części i parafii. (…) plac kościelny ogrodzony z dwóch stron parkanem z desek półtoracalowych, z trzeciej sztachetami, w których dwie bramy na zamki zamykające się, z czwartej strony południowej stoją budowle Suchockiego, oprócz tego ogród za placem kościelnym¹⁷⁴”.

W późniejszych latach w kościele dokonywano jedynie niezbędnych reperacji i w swej pierwotnej formie dotrwał do pierwszej wojny światowej.

W 1850 roku do parafii należało 696 rodzin (2950 osób), a z tej liczby w samych Suwałkach mieszkało 95 rodzin (416). Parafia obejmowała gminy: Suwałki,Filipów, Raczki, Szczebra, Przerośl, Koniecbór, Czostków, Kadaryszki, Dowspuda, Motule, Kuków, Pawłówka, Hutta, Stara Hańcza, Nowy Dwór, Wólka, Olszanka¹⁷⁵.

Po przeniesieniu parafii z Chmielówki do Suwałk problemem było znalezienie odpowiedniego budynku na mieszkanie dla pastora i służby kościelnej oraz szkoły ewangelickiej. Początkowo były to wynajmowane prywatne pomieszczenia. W połowie lat 40. władze rządowe Królestwa Polskiego postanowiły nabyć odpowiedni plac i „na takowym wznieść dom dla suwalskiego pastoratu”. Innego zdania było kolegium kościelne parafii ewangelickiej. Piórem swego członka, Jana Adolfa Fryczera zaproponowało nabycie na ten cel jednej z już istniejących kamienic. Wybór padł na kamienicę przy ul. Petersburskiej 19¹⁷⁶. Parafia kupiła ją 29 grudnia 1846 roku od Chackiela Lipskiego za 4500 rb¹⁷⁷.

Cerkiew pw. Zaśnięcia Matki Boskiej (Bogarodzicy)

Czwartą grupą wyznaniową, która zamieszkując Suwałki wzniosła swoją świątynię, byli wyznawcy prawosławia. Jej powstanie było rezultatem polityki władz rosyjskich wobec ziem i mieszkańców Królestwa Polskiego po stłumieniu powstania listopadowego (1830-1831). Klęska powstania spowodowała likwidację armii polskiej i wprowadzenie na teren Królestwa wojsk rosyjskich. Wraz z postępującą rusyfikacją rosła też liczba urzędników - Rosjan. Zaspokojenie potrzeb religijnych obu tych grup nowych mieszkańców Królestwa Polskiego było dla władz rosyjskich pretekstem do wznoszenia prawosławnych świątyń i rozbudowy struktur tego Kościoła.

Od początku lat trzydziestych Rosjanie zaczęli wzmacniać ochronę granicy z Prusami (dwa pułki kozackie w granicach województwa). W pogranicznych miastach i w samych Suwałkach utworzono komendy żandarmerii i inwalidów wojennych. Obie te formacje składały się z Rosjan wyznania prawosławnego (ok. 200 osób). W 1836 roku na granicy z Prusami stworzyli wzorcową straż graniczną i służbę celną, także złożoną z prawosławnych. Co prawda ich potrzeby religijne zaspokajali kapelani pułkowi, jednak na bardzo rozległym obszarze - od Kowna na północy po granice województwa płockiego (guberni płockiej) na południu - nie było żadnej cerkwi. Ogromny wpływ na decyzję o budowie cerkwi miał również fakt zamieszkiwania w pobliżu Suwałk licznej grupy (ok. 3-4 tys.) staroobrzędowców, których władze rosyjskie chciały włączyć do cerkwi. Chodziło o to, abypowstrzymać ich zły wpływ - jak pisano - na prawosławnych Rosjan mieszkających czasowo w Suwałkach, a szczególnie na wojskowych niższych stopni¹⁷⁸.

W 1839 roku, w czasie budowy cerkwi, w Suwałkach było 229 niestałych mieszkańców, wyznawców prawosławia. Byli to żołnierze Komendy Inwalidów (4 oficerów, 8 podoficerów i 137 żołnierzy), rodzina i służba Naczelnika Wojennego Guberni Augustowskiej (23 osoby), urzędnicy Biura Naczelnika Wojennego Guberni Augustowskiej (3 osoby), urzędnicy Biura Naczelnika Korpusu Żandarmerii I Oddziału 3. Okręgu (6 osób), rodzina i służba Pomocnika Naczelnika Wojennego Guberni Augustowskiej (9 osób), urzędnicy Biura Naczelnika Suwalskiej Komendy Żandarmerii (3 urzędników i 12 żandarmów), rodzina i służba adiutanta placu (7 osób), kancelaria komendanta placu (2 osoby), służba komendanta placu (3 osoby), rodzina i służba prezydenta miasta (8 osób), rodzina konduktora komunikacji lądowych i wodnych (4 osoby)¹⁷⁹. Po upływie dwóch lat, według raportu augustowskiego gubernatora cywilnego, wśród stałych mieszkańców Suwałk było 8 prawosławnych i 36 filiponów¹⁸⁰. Dwa lata później w całej guberni augustowskiej było 132 prawosławnych, 8232 grekokatolików i 4179 staroobrzędowców¹⁸¹.

O wzniesienie cerkwi w Suwałkach już w 1836 roku zabiegał pułkownik Klemens Rutkowski, naczelnik wojenny województwa augustowskiego, wysyłając pismo do głównego dyrektora Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego generała lejtnanta Jewgienija Aleksandrowicza Gołowina. Na jego wniosek feldmarszałek Iwan Paskiewicz wystąpił w tej sprawie do Petersburga.

Wyboru Suwałk jako miejsca założenia nowej parafii prawosławnej i wybudowania tu jednej z pierwszych w Królestwie Polskim świątyń dokonał sam Mikołaj I. W Wozniesieńsku 31 sierpnia/12 września 1837 roku wyznaczył środki na budowę cerkwi i domu dla popa. Car przeznaczył na ten cel 60 tys. zł, czyli 9 tys. rb oraz dodatkowo corocznie na utrzymanie księdza i służby 5400 zł (810 rb, w tym księdzu 600 rb, zakrystianowi 120 rb i młodszemu zakrystianowi 90 rb). Informacja o tej decyzji dotarła do rąk Michała Witanowskiego, gubernatora cywilnego augustowskiego, 26 października/7 listopada 1837 roku¹⁸².

Gołowin polecił Radzie Budowniczej przygotowanie planu. Jeszcze do końca 1837 roku prezydent Suwałk przedstawił naczelnikowi wojennemu guberni augustowskiej cztery lokalizacje przyszłej cerkwi. Wszystkie znajdowały się przy obecnej ul. T. Kościuszki¹⁸³. Ostatecznie wybrano inne miejsce, najbardziej reprezentacyjne i prestiżowe, w południowej części parku miejskiego, naprzeciwko kościoła św. Aleksandra. Projekt architektoniczny cerkwi opracował architekt Henryk Marconi - budowniczy rządowy, członek Rady Budowniczej, a zatwierdził osobiście car Mikołaj I¹⁸⁴.

Projekt „zakładał wzniesienie klasycystycznej, opartej na krzyżu równoramiennym budowli, którą poprzedzał portyk kolumnowy i wieńczyło pięć kopuł. Ramiona krzyża niewiele występowały z bryły świątyni, w związku z czym sprawiała ona wrażenie zwartej i piramidalnie ukształtowanej. Pierwowzorem koncepcji (…) mógł być sobór św. Izaaka w Petersburgu¹⁸⁵”. Cerkiew w Suwałkach była pierwszą w Królestwie Polskim zbudowaną na rzutach centralnych.

Kamień węgielny pod świątynię pw. Zaśnięcia Matki Boskiej (Bogarodzicy) założono w sobotę 23 lipca / 4 sierpnia 1838 roku. Sam „obrzęd założenia kamienia węgielnego odbył się z wspaniałością, godną wzniosłego przedsięwzięcia. Od rana dnia tego licznie zgromadzony lud oblegał już miejsce budowy. O godz. 11‑ej przed południem, zebrali się urzędnicy wszelkich władz cywilnych i wojskowych pod przewodnictwem J.W. radcy stanu Witanowskiego p.o. gubernatora cywilnego. Wojsko różnej broni w Suwałkach konsystujące, w szyku paradowym pod komendą W. Pułkownika Rutkowskiego naczelnika wojennego, magistrat miasta i cechy z właściwymi sobie oznakami stanowiły orszak obrzędu”. Poświęcenia kamienia dokonał z upoważnienia arcybiskupa warszawskiego Antoniego ks. Teofil Nowicki, oficjał katedry warszawskiej. Po uroczystościach religijnych władze cywilne złożyły „dla wiecznej pamiątki tablicę z napisem, tudzież monety w tym roku bite¹⁸⁶”.

Budowę nadzorował budowniczy Wojciech Szpinalski. Cerkiew została wzniesiona do końca 1839 roku¹⁸⁷. Jej wnętrze zdobiły „piękne obrazy profesora [Jana Antoniego] Blanka¹⁸⁸”. Świątynię poświęcono wiosną następnego roku. Stało się to w niedzielę 5/17 maja 1840 roku o godz. 9.30¹⁸⁹. Obrzędu dokonał przybyły dzień wcześniej arcybiskup warszawski Antoni przy śpiewie chóru z Warszawy składającego się z 6 kapłanów, 2 sług kościelnych i 16 śpiewaków¹⁹⁰. Uroczystość zakończył przemarsz wojsk przed pułkownikiem Józef Smolakiem, naczelnikiem wojennym guberni, stacjonujących w mieście, a następnie obiad u po. gubernatora cywilnego Michała Witanowskiego dla biskupa oraz urzędników wojskowych i cywilnych¹⁹¹.

Kilka dni przed tą uroczystością, 13 maja do Suwałk przybył ks. Eliasz Rzepecki, mianowany na proboszcza parafii „grecko‑rosyjskiego wyznania”. Zamieszkał w budowanym równolegle ze świątynią domu parafialnym, który stanął w pobliżu cerkwi przy obecnej ul. Mickiewicza. Plac kupiono w grudniu 1838 roku, a budowę ukończono w ciągu roku. Do przybycia ks. Rzepeckiego dom wynajęto na czas od 1 grudnia 1839 do 20 kwietnia 1840 roku¹⁹².

Przez 25 lat w cerkwi nic nie zmieniano, nie przeprowadzano też remontów. Dopiero w 1865 roku namiestnik Królestwa Polskiego Fiodor Berg przyznał pieniądze i wzniesiono w niej trzy piece, poświęcone 7/19 listopada przez arcybiskupa warszawskiego Joannicjusza. Ogrzewano cerkiew przez sześć miesięcy w roku, od października do marca¹⁹³.

Od końca lat 60. budynek cerkwi chylił się ku upadkowi. Przyczyn upatrywano w nieodpowiednim sposobie budowy, braku ogrzewania przez ćwierć wieku i złej lokalizacji (miejsce, w którym zbudowano cerkiew było podmokłe; woda spływająca z ul. Kościuszki tworzyła wokół cerkwi wielkie kałuże, a wysokie drzewa w ogrodzie zasłaniały dostęp promieni słonecznych).

Istotną zmianę w zarządzaniu suwalską parafią prawosławną przyniosło utworzenie rady parafialnej z inicjatywy gubernatora suwalskiego Siergieja Jewgieniewicza Gołowina (приходское попечительство). Powstała na mocy decyzji Warszawskiego Duchownego Konsystorza z 19/21 marca 1870 roku w oparciu o carski ukaz z 2/14 sierpnia 1864 roku o radach parafialnych przy prawosławnych cerkwiach. Jednym z jej celów była troska o stan świątyni¹⁹⁴.

Już 1/13 czerwca 1870 roku rada dokonała lustracji cerkwi oraz cmentarza i rozpoczęła starania o remont cerkwi. Rok później namiestnik Królestwa Polskiego Fiodor Berg zdecydował o rozbudowie cerkwi. Po lustracji dokonanej przez radę parafialną 22 maja/3 czerwca 1871 roku Ludwik Bogucki, gubernialny inżynier‑architekt otrzymał zadanie opracowania planu przebudowy cerkwi, tak aby ołtarz został przeniesiony na wschód, zmieniona została forma kopuł, wzniesiona nowa dzwonnica (związana z cerkwią) oraz dwie sale: do sprzedaży świec i na magazyn. Wstrzymano też wszelkie bieżące prace remontowe i opłacono ich wykonawcę Sommera. Władze cerkiewne nie zatwierdziły planów. Zlecono nowy plan i kosztorys. Jednocześnie przystąpiono też do wewnętrznego remontu, który mógł pozwolić na dalsze odprawianie nabożeństw. W marcu 1874 roku namiestnik poprosił o kolejny plan i kosztorys. W następnym roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych przyznało na remont i przebudowę ponad 44 tys. rb, ale z nieznanych powodów planów nie zrealizowano. W 1876 roku cerkiew otrzymała zaledwie 300 rb na prace zabezpieczające.

Gdy w 1877 roku Suwałki odwiedził arcybiskup Leoncjusz, znalazł cerkiew w opłakanym stanie. Z protokołu rady parafialnej z 14/26 czerwca 1877 roku wiemy, że w górnych częściach ścian pojawiły się przechodzące na wylot pęknięcia. Sklepienia i ściany były dziurawe, dach przeciekał w wielu miejscach, całacerkiew była zawilgocona, niektóre elementy wyposażenia były pokryte pleśnią. Pisano dość patetycznie: „Wielu boi się zginąć pod jej gruzami¹⁹⁵”. Rozpatrywano nawet budowę nowej cerkwi na tym samym miejscu, na 1000 ludzi. Na czas remontu postanowiono przenieść nabożeństwa do domu należącego do Ministerstwa Finansów, w którym znajdowała się drukarnia gubernialna, a dokładnie do pomieszczeń zajmowanych przez zarządzającego drukarnią Nikołaja Nikonorowicza Suchanowa. Zostało ono przygotowane na czasową cerkiew przez architekta powiatowego Wasilija Iwanowicza Pawłowa¹⁹⁶.

Ostatecznie kapitalny remont rozpoczęto w czerwcu 1879 roku. 7/19 lipca 1881 roku przebudowaną świątynię poświęcił arcybiskup Leoncjusz, a 13/25 września 1882 roku specjalna komisja, z udziałem urzędnika Kancelarii Generał‑gubernatora, odebrała prace budowlane. Plan przebudowy przygotował architekt Oswald, a kierowali nią warszawski architekt Adolf Loewe lub jego syn Kazimierz oraz miejscowy inżynier‑architekt powiatu suwalskiego Wincenty, syn Juliana Wolfke. Remont cerkwi kosztował 41 575,58 rb i uratował ją przed zawaleniem się, ale nie pomógł. Osuszono ściany, budowlę ocieplono. Zmieniono wygląd czterech wieżyczek oraz kopuły, a w miejsce frontowych kolumn dobudowano obszerny „pritwor”. Wstawiono nowy ikonostas, natomiast stary oraz krzyże z kopuł przekazano do jednej z wiejskich cerkwi¹⁹⁷.

Nie minęło siedem lat od przebudowy, a ks. Leoncjusz Jankowskij na posiedzeniu dozoru 16/28 grudnia 1888 roku relacjonował, że dach kościoła w wielu miejscach przecieka, szczególnie w czasie wiosennych i jesiennych deszczy. Na nic zdały się próby zdrenowania terenu i ochrony ścian przed zawilgoceniem. Zwracał też uwagę, że kolumny w środku cerkwi podtrzymujące kopułę powodują ciemność w świątyni i zmniejszają jej pojemność, i tak już ograniczoną. Po rozlokowaniu w Suwałkach w latach 70. i 80. kolejnych oddziałów wojskowych cerkiew była za mała. Niektóre oddziały przypisane były do cerkwi, bo nie miały swoich oddzielnych cerkwi pułkowych. Parafia w 1880 roku liczyła 898 wiernych, a w 1890 roku - 1875¹⁹⁸.

Wiosną 1892 roku elementy cerkwi groziły zawaleniem, rozpoczęto więc starania o kolejny jej remont i rozbudowę. 31 marca 1892 roku specjalna komisja dokonała oględzin budynku. W jego wyniku od kwietnia 1892 roku postanowiono przerwać odprawianie nabożeństw. W sierpniu 1892 roku Święty Synod przeznaczył 16 300 rb na remont: rozszerzenie przez wzniesienie nowego przedsionka na 7 stóp z dzwonnicą, remont starej części budynku, wymianę krokwi i pokrycia oraz wzniesienie nowych pieców. Koszt szacowano na 16 365,29 rb, nie licząc 554,72 na drewno, które bezpłatnie przeznaczyło Ministerstwo Dóbr Państwowych.

Do kierowania pracami utworzono specjalny komitet w składzie: prezes Timofiej Pietrowicz Solskij, prezes sądu okręgowego; członkowie: Melchizedek Lwowicz Kreczetowicz, członek sądu okręgowego; Anton Teodorowicz Nienadkiewicz, naczelnik suwalskiej dyrekcji szkolnej; ks. Leoncjusz Jankowskij oraz członkowie rady parafialnej. Kierownikiem robót był inż. arch. Maurycy Skirgajłło, gubernialny inżynier‑architekt. Komitet dokonał kilku zmian w zatwierdzonym projekcie, postanawiając wszystkie pięć kopuł oraz kopułę na nowej dzwonnicy wybudować piramidalnie (o 8 ścianach - bokach), a dzwonnicę wznieść w części czołowej (wysokości do 23 stóp). Od jesieni 1892 roku zaczęto gromadzić materiał, a wiosną 1893 roku przystąpiono do prac.

Ich oficjalne rozpoczęcie nastąpiło 9/21 maja 1893 roku po uroczystym nabożeństwie odprawionym przez ks. Leoncjusza Jankowskiego w obecności gubernatora suwalskiego. Do zimy 1893 roku budowla była wyprowadzona pod dach. Po zdjęciu starych kopuł i dachu oraz przygotowaniu nowych fundamentów pojawiła się jednak konieczność nowych, nieprzewidzianych robót oszacowanych na 4659,24 rb. Komitet budowy nie dysponował takimi środkami. Gubernator suwalski, przebywając jesienią 1893 roku w Petersburgu, uzyskał dodatkowy kredyt na pokrycie ich części. Ponadto komitet budowy otrzymał dwie darowizny: pop Jan Siergiejew Kronsztadzki z Petersburga przekazał 500 rb, a Aleksander Popow, były inspektor gimnazjum suwalskiego 300 rb na ikonostas. Dodatkowo kierownik robót Maurycy Skirgajłło zrezygnował ze swego wynagrodzenia (800 rb). W tej sytuacji wiosną 1894 roku można było kontynuować prace. W ich efekcie świątynię powiększono prawie o połowę, przedłużając w kierunku południowym. Dobudowano drugi „pritwor”, a na nim dwukondygnacyjną wieżę z dzwonnicą. Zwiększono liczbę okien i po raz kolejny zmieniono kształt kopuł, które stały się strzelistymi wieżami. Wewnątrz umieszczono nowy ikonostas o trzech kondygnacjach. Poświęcenia wyremontowanej i rozbudowanej świątyni 13/25 września 1894 roku dokonał arcybiskup Flawian. Uroczystość obfotografowała Maria Brzozowska, a dwie fotografie zamieściła Pamiatnaja Kniżka Suwalkskoj Gubierni w 1895 roku¹⁹⁹.

W 1896 roku rada parafialna podjęła decyzję o odlaniu dzwonu na pamiątkę koronacji Mikołaja II 14/26 maja tego roku. Około stupudowy (ok. 1600 kg) dzwon wykonano w słynnej fabryce braci Nikołaja i Jakowa Usacziewych w Wałdaju. Zawisł na dzwonnicy cerkiewnej 14/26 sierpnia 1901 roku²⁰⁰. Sam car Mikołaj II odwiedził świątynię w 1904 roku. Przybył do Suwałk specjalnym pociągiem 16/28 października o godzinie 10 rano. Poza władzami rosyjskimi witali go także Friedrich Ludwig Elisa von Moltke, nadprezydent Prus Wschodnich i gen. Wilhelm Leopold Colmar Freiherr von der Goltz, dowódca I korpusu pruskiego. Na placu między koszarami car dokonał przeglądu wojsk i stąd powozem udał się do cerkwi. Tu pobłogosławił wojska wyruszające na wojnę z Japonią. O 12.15 wsiadł do pociągu i odjechał²⁰¹.

W kształcie z 1894 roku cerkiew przetrwała do 1915 roku, kiedy to po opuszczeniu miasta przez Rosjan, Niemcy przekazali ją katolikom²⁰².

Cerkiew cmentarna pw. Wszystkich Świętych

Od końca lat 80. Rosjanie zabiegali o wzniesienie kaplicy na swoim cmentarzu. W wyniku ich starań car decyzją z 12/24 listopada 1890 roku pozwolił na bezpłatne wykorzystanie z lasów państwowych 401 sztuk bali sosnowych o wartości 478 rubli. Pół roku później, 11/23 kwietnia 1891 roku powstał komitet budowy, pod przewodnictwem dowódcy garnizonu i dowódcy 5. Brygady Strzeleckiej gen. majora Nikołaja F. Krzywickiego.

Plan opracował pomocnik gubernialnego inżyniera‑architekta inż. arch. Maurycy Skirgajłło. Miała to być drewniana, jednonawowa budowla w kształcie krzyża na kamiennym fundamencie, mieszcząca do 200 osób. Pierwotnie zamierzano ją wznieść na grobie pierwszego suwalskiego proboszcza Eliasza Rzepeckiego. Ostatecznie stanęła na nowym placu dodanym do starego cmentarza przez władze miasta. Projekt zatwierdził 3 czerwca 1891 roku bp Leoncjusz przekształcając jednocześnie kaplicę w cerkiew cmentarną.

Do prac przystąpiono już w ostatnich dniach kwietnia 1891 roku. Ich kierownikiem ze strony dozoru parafialnego był Jewgienij T. Cellarius, nadzorca okręgu akcyzowego w Suwałkach. Objęły one uporządkowanie terenu, przygotowanie drewna i kamieni na fundament. Przy tym ostatnim zadaniu pracowali żołnierze 19. i 20. Pułku Strzeleckiego. Do początku sierpnia gotowy był fundament i zostały na nim położone bale.

Kamień węgielny pod budowę cerkwi cmentarnej pw. Wszystkich Świętych założono uroczyście 11/23 sierpnia 1891 roku, a poświęcił go dziekan 2. Kawaleryjskiej Dywizji i kapelan 6. lejb‑dragońskiego Pawłogradzkiego Pułku protoreiej Aleksandr M. Posławskij.

Do końca roku cerkiew była prawie ukończona, a w listopadzie, w budowanym równocześnie domu zamieszkał stróż cmentarny. Przyspieszenie prac wykończeniowych było związane z zamknięciem od 12/24 kwietnia 1892 roku Uspieńskiego Soboru.

Poświęcenie cerkwi odbyło się 8/20 września 1892 roku. Całkowity koszt budowy, nie licząc drewna, wyniósł 2500 rb. Na tę kwotę złożyło się 1581 rb od dozoru parafialnego oraz 919 rb z dobrowolnych ofiar. Ikonostas wykonał Potapow z Moskwy²⁰³.

Cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy

Z okazji wspomnianej już koronacji Mikołaja II utworzono domową cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy.

Nie wiadomo, czy zastąpiła ona istniejąca od czasu wzniesienia budynku kaplicę katolicką, czy też umieszczono ją w innym pomieszczeniu. Inicjatorem budowy i jej nadzorcą był dyrektor gimnazjum Michaił Korniejew. Poświęcenia cerkwi dokonał 19/31 października 1897 roku ks. Leoncjusz Jankowskij w obecności Iwana Dmitriewicza Zauszkiewicza, pomocnika prezesa Warszawskiego Okręgu Naukowego, a wcześniej wicegubernatora suwalskiego²⁰⁴.

Molenna staroobrzędowców

Suwalscy staroobrzędowcy dopiero 17 listopada 1905 roku wystąpili do cara o zgodę na budowę swojej świątyni. Ich pełnomocnikami byli: Iwan Gołubow, Piotr Kowalew, Naum Łarionow, Astrat Fiedotow, Fok Pawłow i Iwan Krymow. 24 grudnia tego roku car wyraził zgodę, przyznał bezpłatne drewno oraz pięćset rubli na budowę molenny oraz kwatery dla duchownego. Komitet budowy w składzie: Iwan Gołubow (nastawnik od kwietnia 1908 roku) - przewodniczący, Naum Łarionow - sekretarz, Grigorij Jemielianow i Fok Pawłow - członkowie, otrzymał też zgodę na zbieranie ofiar.

Budowę zlokalizowano przy ulicy Sejneńskiej, gdzie w 1910 roku Grigorij Jemielianow podarował plac. Poświęcenie fundamentów molenny odbyło się 30 maja 1910 roku. Drewno ofiarował rząd za 20 tys. rb. Do maja 1911 roku wzniesiono już drewniany korpus, ale zabrakło pieniędzy na dalsze prace. Wówczas komitet odwołał się do ofiarności wiernych. Pracami kierował wspomniany Grigorij Jemielianow. Budowę zakończono w 1912 roku. Nastawnikiem był, od 4 lutego 1911 roku, Jewtuchin Orłow²⁰⁵.

W XIX wieku wszystkie liczniejsze społeczności wyznaniowe Suwałk wzniosły swoje świątynie. Najwięcej, po uwzględnieniu cerkwi wojskowych, mieli ich wyznawcy prawosławia. Stało się tak w wyniku polityki rosyjskich władz, faworyzujących to wyznanie, głównie kosztem katolików. Warto też podkreślić, że tylko żydzi w całości finansowali prace przy świątyni z funduszy swojej gminy wyznaniowej. Katolicy, ewangelicy i staroobrzędowcy otrzymali wsparcie rządowe, a świątynie prawosławne powstawały prawie wyłącznie za pieniądze rządowe.

Większość budowli przetrwała do naszych czasów i stanowi świadectwo wielowyznaniowej struktury mieszkańców Suwałk w XIX stuleciu.

Tabela 2. Wykaz świątyń funkcjonujących w Suwałkach w XIX wieku