Marcin Markiewicz

Akcja „L” (czerwiec – październik 1950 roku)

– przyczynek do dziejów stalinowskiego systemu

   represji na Suwalszczyźnie

Suwalszczyzna na początku lat pięćdziesiątych XX wieku uchodziła za teren, którego mieszkańcy byli szczególnie niechętni nowej, komunistycznej władzy. W sprawozdaniach partyjnych obszar ten był nazywany „wylęgarnią plotek i najrozmaitszych ulotek”, a członkowie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej mieli być tam określani wieloma niewybrednymi epitetami ¹. Powiat suwalski był jednym z najmniej upartyjnionych w województwie białostockim (podstawowe organizacje partyjne PZPR funkcjonowały zaledwie w co szóstej gromadzie, a w 56 proc. gromad nie funkcjonowały żadne partie i organizacje społeczne) ². W czerwcu 1950 roku komendant powiatowy Milicji Obywatelskiej w Suwałkach informował o „wrogim ustosunkowaniu się ludności wiejskiej do obecnej rzeczywistości, która przeważnie jest pochodzenia szlacheckiego i kułackiego ³”. W wielu domach na Suwalszczyźnie kultywowane były tradycje niepodległościowe, a zdobienie ścian portretami Józefa Piłsudskiego i innych przywódców z okresu II Rzeczypospolitej było dosyć powszechnym sposobem manifestacji poglądów politycznych ⁴. Komendant wojewódzki MO mjr Władysław Sikora przekonywał, że awersja do komunizmu cechująca mieszkańców powiatu suwalskiego miała wynikać z faktu, że zamieszkiwali tam „nasadzeni przez rząd sanacyjny sanacyjni urzędnicy i faszystowscy osiedleńcy, podoficerowie zawodowi ⁵”.

Opór społeczny na Suwalszczyźnie (podobnie jak w całym województwie białostockim) widoczny był przede wszystkim na płaszczyźnie ekonomicznej (m.in. odmawiano dostaw obowiązkowych i płacenia podatków). Wydaje się jednak, że dla władz komunistycznych równie groźna (jeśli nie groźniejsza) była aprobata społeczna – z pewnością nie powszechna – dla działalności resztek podziemia zbrojnego. Choć po amnestii w 1947 roku podziemne grupy zbrojne nastawione były raczej na przetrwanie niż na walkę z systemem komunistycznym, to na niektórych terenach sytuacja była na tyle niebezpieczna dla administracji państwowej i struktur partyjnych, że uniemożliwiała ich sprawne funkcjonowanie. Na początku lat pięćdziesiątych XX wieku, większości członków podziemia obce już były pogłębione spory światopoglądowe, a walka z „nowym ustrojem” sprowadzała się do paraliżowania aktywności politycznej PZPR oraz przeciwstawiania się zmianom społeczno‑gospodarczym na wsi, kojarzącym się z modelem sowieckim. Aktywność podziemia przejawiała się głównie w działalności propagandowej (ulotki, odezwy, „szeptana propaganda”), rekwizycjach w punktach GS oraz akcjach represyjnych i likwidacyjnych w stosunku do osób czynnie popierających władzę państwową ⁶. Atmosferę, jaka panowała wśród aktywistów partyjnych w powiecie suwalskim w związku z działalnością oddziału Piotra Burdyna „Edwarda”, szef suwalskiego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego opisał następująco: „Nawet aktyw powiatowy – instruktorzy, których sekretarz wysyłał w teren, byli również zastraszeni i często zdarzało się, że nie chcieli wyjeżdżać w teren, bądź też prace swą wykonywali w terenie powierzchownie, obawiając się wyjeżdżać poza obręb gminnych posterunków MO ⁷”.

Należy podkreślić, że na społeczny odbiór partyzantki olbrzymi wpływ miał również problem bandytyzmu. Dotyczył on głównie oddziałów tworzonych od podstaw po zakończeniu wojny. Najczęściej były to grupy samoobrony składające się z młodych ludzi, którym obca była dyscyplina wojskowa. One też najczęściej były utożsamiane z bandami rabunkowymi, a ich działalność niejednokrotnie ewoluowała w tym kierunku. W mniejszym stopniu dotyczyło to grup zbrojnych o tradycjach walk sięgających okupacji niemieckiej ⁸. Mimo to, w omawianym okresie podziemie ciągle jeszcze cieszyło się sympatią sporej części społeczeństwa. Jego działalność współgrała z odczuciami szczególnie tych środowisk, które obawiały się radykalnych zmian gospodarczych wzorowanych na rozwiązaniach sowieckich, przede wszystkim kolektywizacji ⁹.

Aparat represji od początku swego funkcjonowania szczególną uwagę poświęcał wsi, ponieważ powojenne polskie społeczeństwo było przede wszystkim społeczeństwem wiejskim¹⁰. To głównie z ludności wiejskiej rekrutowali się żołnierze niepodległościowego podziemia, które jeszcze kilka lat po wojnie stawiało zbrojny opór instalującemu się w Polsce reżimowi komunistycznemu. Od 1948 roku wieś została poddana jeszcze większej i systematyczniejszej kontroli ze względu na rozpoczęty proces kolektywizacji i związany z nim rozbudowany system dostaw obowiązkowych oraz zobowiązań fiskalnych. Od 1950 roku do stałych działań bezpieki należało represjonowanie chłopów, którzy opóźniali się z dostawami obowiązkowymi (tzw. akcja „S”). Zwalczano również „wrogą propagandę”, do której zaliczano antypaństwowe i antypartyjne wystąpienia, ale też „szeptaną propagandę”, czyli po prostu przekazywanie sobie informacji, pogłosek i plotek¹¹.

Wiosną 1951 roku w białostockich i warszawskich kręgach partyjnych ujawniono kulisy jednego z najbardziej spektakularnych przedsięwzięć represyjnych aparatu bezpieczeństwa w województwie białostockim – tzw. akcji „L”, prowadzonej od czerwca do października 1950 roku¹². Akcja miała dwa główne i ściśle powiązane ze sobą cele. Z jednej strony chodziło o wyegzekwowanie od chłopów zobowiązań podatkowych (podatku gruntowego oraz obowiązkowych składek na Społeczny Fundusz Oszczędnościowy Rolnictwa), z drugiej – osłabienie, poprzez sankcje ekonomiczne i zastraszenie, zaplecza społecznego partyzantki antykomunistycznej.

Nie udało się odnaleźć rozkazu przeprowadzenia powyższej akcji, jednak jej genezę można zrekonstruować na podstawie notatki sporządzonej przez Sekretariat Komitetu Centralnego PZPR. Wynika z niej, że 5 kwietnia 1950 roku płk Józef Czaplicki, dyrektor Departamentu III Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, wydał specjalną instrukcję, w której polecił zastosowanie środków represyjnych wobec osób powiązanych z podziemiem antykomunistycznym w województwie białostockim oraz ich rodzin. Główne uderzenie miało zostać skierowane na powiaty: suwalski, bielski, łomżyński, wysokomazowiecki i białostocki, tam bowiem funkcjonowały jeszcze pozostałości partyzantki niepodległościowej. Największy zasięg akcja miała w powiecie suwalskim (gminy: Filipów, Giby, Huta, Jeleniewo, Kadaryszki, Krasnopol, Kuków, Pawłówka, Przerośl, Sejwy, Wiżajny, Zaboryszki). Wymierzona była w rodziny i „meliniarzy” członków grupy zbrojnej „Bladego” – Burdyna¹³.

PUBP w Suwałkach opracował plan likwidacji oddziału, w którym proponowano represje wobec 550 „kułaków” z powiatu suwalskiego. Kierownictwo Departamentu III MBP zredukowało tę liczbę, decydując o zastosowaniu sankcji wobec „84 osób powiązanych z bandami i rodzin członków band¹⁴”.

Bezpośrednimi wykonawcami instrukcji wydanej przez Czaplickiego były powiatowe urzędy bezpieczeństwa publicznego. W powiecie suwalskim represje stosowano wobec osób, których nazwiska znalazły się na wykazie sporządzonym w miejscowym PUBP. Szef urzędu por. Edward Sagański¹⁵ polecił, aby u wskazanych przez niego osób „dokonywać zajęć, pozostawiając (...) tylko gołe ściany”. Wobec wątpliwości części pracowników Powiatowej Rady Narodowej w Suwałkach co do prawnej zasadności tak drastycznych sankcji, Sagański miał odpowiedzieć, że „akcja ta powinna bezwzględnie przejść, a na chłopów wymienionych na liście pełnomocnik podatków wiejskich powinien znaleźć odpowiedni paragraf, pod który można będzie podciągnąć całkowitą likwidację ich majątków za czynny udział członków rodzin w bandzie lub tym, którzy tylko pomagają materialnie¹⁶”.

Rady narodowe początkowo dystansowały się od akcji „L”, gdyż uważano, że sankcje administracyjne i ekonomiczne wobec chłopów nie mają podstaw prawnych. Jednak po interwencji szefa Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego mjr. Teodora Mikusia, przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku Stefan Dąbek włączył do akcji aparat administracyjny¹⁷. Jednocześnie kierownictwo poszczególnych PUBP starało się przenieść odpowiedzialność za prowadzone represje na powiatowe i gminne rady narodowe. Po lekturze sprawozdań z jesieni 1950 i wiosny 1951 roku, można odnieść wrażenie, że UB występowało jedynie w roli obserwatora: „Jako do najbardziej jaskrawej formy stwarzanych represji była przeprowadzona na terenie tutejszego powiatu akcja »L« – czytamy w sprawozdaniu suwalskiego PUBP. – Akcja ta była prowadzona przez czynniki administracyjne, których zadaniem było robić zajęcia mienia u podanych osób, którzy zalegali z płaceniem podatków, SFOR itp. za lata ubiegłe, i którzy byli najbardziej oporni w płaceniu podatków. Po zajęciu mienia były dokonywane licytacje i rozprzedane zajęte rzeczy¹⁸”. W podobnym tonie utrzymany jest raport z maja 1951 roku: „Represje były stosowane przez Powiatową Radę Narodową i GRN, były dokładane domiary podatkowe i gdy nie zapłacił to Prezydium PRN i GRN licytowało inwentarz żywy i martwy, który to natychmiast sprzedawali w terenie, czy też w mieście. Natomiast pieniądze były przekazywane w ramach podatku¹⁹”.

Podczas realizacji akcji „L” wobec chłopów stosowano drastyczne sankcje ekonomiczne w postaci zajmowania i licytacji całego dobytku, całkowicie plądrowano mieszkania i zagrody chłopskie²⁰. Oto jedno z prawie stu zachowanych zeznań chłopów pokrzywdzonych w czasie akcji: „Pamiętam, że około 20 lipca 1950 roku do moich zabudowań przyjechali funkcjonariusze MO i UB oraz osobnicy cywilni z Urzędu Skarbowego w Suwałkach (...) i powiedzieli mi, że będą likwidować mi mienie nieruchome i inwentarz żywy. Gdy zapytałem się za co mi mają likwidować mienie, to obywatel Małek [Herman Małek, poborca podatkowy z Suwałk – M.M.] oświadczył mi, że likwidacji dokonają za to, że nie opłaciłem podatków. Wówczas to ja wyjaśniłem im, że to pomyłka, ponieważ ja wszystkie podatki opłaciłem i mam na to dowody. Obywatel Małek w odpowiedzi mi oświadczył, że go to nic nie obchodzi czy ja opłacił podatek czy nie, a mu chodzi o to, aby mnie zniszczyć i nic w domu nie zostawić. Ja, widząc przedstawicieli władzy, nie stawiałem żadnego oporu i wymieniona ekipa zabrała mi wszystek inwentarz żywy jak konie, bydło, wieprze itp. oraz wóz z uprzężą i maszyny rolnicze. Garderoby, pościeli oraz mebli nie zabrano, gdyż to nie stanowiło żadnej większej wartości²¹”.

W związku z podaniami zdesperowanych chłopów kierowanymi do władz centralnych, Ministerstwo Finansów poleciło kontrolę skarg nadsyłanych z powiatu suwalskiego. Zadanie to zostało powierzone Bolesławowi Sawickiemu, kierownikowi Wydziału Podatków Wiejskich Prezydium WRN w Białymstoku, któremu jednak powiatowe władze partyjne, jak i szef PUBP w Suwałkach odmówiły jakichkolwiek wyjaśnień oraz oświadczyły, że akcja represyjna będzie kontynuowana²². Najbardziej bulwersujący był fakt, że funkcjonariusze i urzędnicy biorący udział w akcji „L” czerpali z niej osobiste korzyści majątkowe. Największe rozmiary proceder ten przybrał w powiecie suwalskim. Podczas odprawy pracowników WUBP w Białymstoku 4 czerwca 1951 roku naczelnik Wydziału IV mjr Stanisław Siniawski stwierdził, że „(...) kierownictwo PUBP jak i też poszczególni referenci częstokroć jeździli po wioskach, oglądali różne rzeczy i meble u poszczególnych gospodarzy, a następnie ci gospodarze byli likwidowani”. Zajęte meble trafiały wprost do domów pracowników UB. Powszechne były akty barbarzyństwa, jak palenie części chłopskiego mienia i niszczenie żywności. Zabierane chłopom zwierzęta przewożono do Suwałk, gdzie „urządzano targowisko na terenie UB”. Dochodzenie przeprowadzone przez WUBP w 1951 roku wykazało, że połowa funkcjonariuszy PUBP i KPMO w Suwałkach zajmowała się nielegalnym handlem zarekwirowanymi przedmiotami²³.

Zgodnie z ówczesnymi procedurami, zajęte u chłopów mienie należało poddać licytacji, a uzyskane kwoty winny być przekazane na konto zaległych zobowiązań finansowych gospodarzy. Jednak licytacje prowadzone w ramach akcji „L” były wyreżyserowane przez kierownictwo PUBP w Suwałkach. Stanisław Tanajewski, kierownik referatu podatków wiejskich PRN w Suwałkach, twierdził, że meble z licytacji sprzedano po zaniżonej cenie głównie pracownikom UB, MO oraz osobom rekomendowanym przez Komitet Powiatowy PZPR. „Jeśli się tyczy funkcjonariuszy UBP – zeznawał – to por. Sagański powiedział mi w ten sposób, aby nazwiska ich nie figurowały w protokołach sprzedaży. Robiło się w ten sposób, że dany funkcjonariusz kupował jakąś rzecz, płacił za nią, ale protokołu nie sporządzano, lecz wpisywano do czyjegoś protokołu albo po prostu przelewano do gminy (...)²⁴”.

Osobami, które organizowały i brały najaktywniejszy udział w tym procederze oraz odniosły największe korzyści z łamania prawa podczas realizacji akcji „L”, oprócz szefa PUBP w Suwałkach por. Sagańskiego byli: oficer śledczy PUBP w Suwałkach ppor. Tadeusz Frant²⁵, komendant Powiatowy MO w Suwałkach Jan Czeszel²⁶, naczelnik Wydziału III WUBP w Białymstoku kpt. Józef Łaniewski²⁷, st. referent Wydziału III WUBP w Białymstoku ppor. Jan Kondraciuk²⁸. Osoby te zostały usunięte z zajmowanych stanowisk i przeniesione do pracy w innych województwach. Jednak skargi ludności do najwyższych instancji partyjnych wpłynęły na ich aresztowanie w czerwcu 1951 roku. Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Białymstoku funkcjonariusze ci zostali skazani na kary od 6 miesięcy do 3 lat i 6 miesięcy więzienia²⁹.

Podobne represje, choć na znacznie mniejszą skalę niż w powiecie suwalskim, stosowano jesienią 1950 roku w pozostałych powiatach objętych akcją. W powiecie bielskim zlikwidowano piętnaście gospodarstw, których właścicieli oskarżono o współpracę z oddziałem Kazimierza Kamieńskiego „Huzara³⁰”. Również za współpracę z tym oddziałem zlikwidowano osiem gospodarstw w powiecie wysokomazowieckim³¹. W powiecie łomżyńskim całkowicie pozbawiono dobytku dziesięciu gospodarzy za prawdziwą lub rzekomą współpracę z oddziałem Stanisława Grabowskiego „Wiarusa³²”. Za pomoc patrolowi Edwarda Topczewskiego „Toporka” zlicytowano mienie czterech gospodarzy z powiatu białostockiego³³.

W Instrukcji nr 7 z 6 października 1950 roku kierownictwo MBP skrytykowało akcję represyjną w województwie białostockim, wskazując na jej kryminalny i rabunkowy charakter³⁴. Również naczelnik Wydziału III kpt. Wacław Szataniak zganił swego poprzednika Józefa Łaniewskiego, który został usunięty ze stanowiska głównie za nadużycia popełnione w trakcie akcji represyjnej latem 1950 roku: „Prawna likwidacja mienia na podstawie wyroków sądowych będzie stosowana w dalszym ciągu, ale likwidacja mienia dla zakupywania mebli, kradzieży zegarków, będzie tępiona z całą surowością³⁵”.

W maju 1951 roku opublikowano uchwałę Biura Politycznego KC PZPR piętnującą „wypaczenia linii partii” w powiecie gryfickim w województwie szczecińskim, gdzie miały miejsce brutalne represje wobec chłopów uchylających się od zobowiązań wynikających z tzw. planowego skupu zboża. W stosunku do sprawców tych zajść zostały wyciągnięte surowe konsekwencje z karami więzienia włącznie. Uchwała Biura Politycznego KC nie ograniczała się do napiętnowania „wydarzeń gryfickich”, wskazała też miejsca podobnych „wypaczeń”, w tym również województwo białostockie³⁶.

Na posiedzeniu plenarnym Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białymstoku 25 czerwca 1951 roku, podczas którego analizowano wypadki nadużyć w pracy partii na wsi w kontekście tzw. wypadków gryfickich³⁷ skrytykowano również wydarzenia, które miały miejsce rok wcześniej na Suwalszczyźnie: „Wypaczenia były nie tylko w skupie zboża – czytamy w stenogramie – ale w akcji zmierzającej do zlikwidowania bazy, na której żywi i się i trzyma dalej bandytyzm. Były akcje zmierzające do zniszczenia ich. Sama zasada tych akcji nie budzi żadnych zastrzeżeń, ale forma, istotnie w niektórych wypadkach to można porównać z terrorem łapanek i egzekucjami w czasie okupacji. Przychodzi się do chłopa, zabiera się mienie, rozkrada, a z dziecka zdziera się ostatnią chustkę³⁸”. Również podczas narady w WUBP w Białymstoku w tym samym miesiącu piętnowano kryminalne zachowania pracowników resortu bezpieczeństwa: „Tak jak w Gryficach kierownictwo naszych urzędów zamiast reagować, pochwalało tego rodzaju postępowanie i korzystając z wypaczeń zaopatrywało w meble swoje prywatne mieszkania. Tak jak w Gryficach bezprawnie przeprowadzane były u chłopów rewizje, z tym, że miały one na celu zorientowanie się poszczególnych pracowników, który z gospodarzy ma lepsze meble, aby później w ramach akcji „L” ustawić je w swoim mieszkaniu³⁹”. Także minister Stanisław Radkiewicz, na odprawie w MBP 23 kwietnia 1951 roku odniósł się do tych wydarzeń. Stwierdził, że aparat bezpieczeństwa musi być czujny wobec kułaków i nieustannie tropić ich przestępczą działalność. Jednak „nie należy koncentrować uderzeń w kułaków, tylko dlatego, że to są kułacy – tak jak to miało miejsce w województwie białostockim⁴⁰”.

Czy cele nakreślone na początku akcji „L” zostały zrealizowane? W tej kwestii zdania były podzielone nawet wśród funkcjonariuszy białostockiego UB. Szef PUBP w Suwałkach twierdził: „W większości akcja ta spowodowała, że ludność zaczęła wrogo nastawiać się w stosunku do bandy, a co najważniejsze zahamowało to napływ nowych członków do bandy. Teraz zastanawiają się, jakie mogą być skutki [wstąpienia do partyzantki – M.M.] dla ich rodzin i krewnych⁴¹”. Z pewnością następstwem akcji było zastraszenie ludności, a tym samym częściowa pacyfikacja zachowań wrogich wobec władzy komunistycznej. Ale to tylko jedna strona medalu. „Jednocześnie – przyznawał szef Wydziału III WUBP Wacław Szataniak – ściągnęliśmy na siebie tym oburzenie społeczeństwa, o czym świadczą liczne podania pokrzywdzonych do Ob. Prezydenta⁴²”.

Cel ekonomiczny akcji, jakim było wyegzekwowanie od chłopów zaległości podatkowych, również nie został zrealizowany. Odebrane chłopom mienie i pieniądze z licytacji zamiast do kas gminnych rad narodowych trafiały w większości do kieszeni funkcjonariuszy bezpieki. Sprawa ta wpłynęła zapewne na wydanie przez ministra bezpieczeństwa publicznego pisma okólnego nr 023 z 12 sierpnia 1951 roku, zakazującego funkcjonariuszom UB nabywania przedmiotów zabezpieczonych przez organa bezpieczeństwa oraz udziału w licytacji tych przedmiotów⁴³.

Niewątpliwie akcja „L” w powiecie suwalskim wymknęła się spod kontroli władz wojewódzkich, co skutkowało opisanymi nadużyciami i bezprawiem. Wprawdzie wyciągnięto konsekwencje karne wobec głównych inspiratorów i organizatorów przestępstw, jednak ograbieni chłopi nigdy nie odzyskali swego majątku. Jeden z gospodarzy z powiatu suwalskiego dał wyraz swemu rozgoryczeniu w liście do „Gromady – Rolnika Polskiego”: „Przecież chłop, czyli kułak, podtrzymuje państwo, żywi wszystkich pasibrzuchów – tylko siedzą za biurkiem i krzyczą: wy kułacy, wyzyskiwacze, bogacicie się w Polsce Ludowej na tych paru hektarach marnej ziemi⁴⁴”.

Wydarzenia na Suwalszczyźnie rozgrywające się latem 1950 roku z pewnością znacznie obniżyły i tak umiarkowane zaufanie do władzy oraz pogłębiły uczucie frustracji i krzywdy powszechne na wsi w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych XX wieku. Nie zakończyły też nadużyć wobec mieszkańców tego obszaru, bowiem w okresie kolektywizacji rolnictwa nikogo nie dziwiły przypadki terroryzowania chłopów niespełniających oczekiwań władz. Działania te daleko wykraczały poza prawnie uregulowane normy represji. Zapewne jedne szykany wynikały z poleceń zwierzchników, inne z ich niezrozumienia, a jeszcze inne ze złej woli i sadyzmu wiejskich aparatczyków. Na przykład w Wiżajnach „przewodnicząca GRN Gołębicka, która równorzędnie na własną rękę rozkułaczała, mówiła ja »ciebie rozkułaczę«, na drugi dzień przyjeżdżała z grupą i doszczętnie niszczyła, dlatego tylko, że był kułakiem, że posiadał tyle czy tyle hektarów⁴⁵”. Podczas podobnych „antykułackich” akcji na Suwalszczyźnie zdarzały się pobicia zarówno mężczyzn, jak i kobiet, a nawet nieletnich⁴⁶.

W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych XX wieku obszar penetracji wsi przez aparat bezpieczeństwa był bardzo rozległy. Wrogiem w tym okresie nie była konkretna partia czy grupa ludzi, ale wieś jako całość. Szczególnym represjom poddani byli chłopi broniący swojej ziemi przed kolektywizacją bądź przed rujnującymi podatkami i systemem dostaw obowiązkowych. Wrogami klasowymi byli wszyscy, którzy ośmielali się wyrazić, nawet w prywatnej rozmowie, krytyczną opinię wobec polityki PZPR. Represje wobec mieszkańców wsi – stosowane nie tylko przez aparat bezpieczeństwa – w większości odnosiły pożądany skutek i chłopi, nie mając wyjścia, spełniali żądania władzy. Wydaje się jednak, że ta ostatnia nie miała poczucia zwycięstwa, co było widać w nieustannym podsycaniu psychozy zagrożenia przed działalnością kułaka i wroga klasowego. Kres terroru na polskiej wsi nastąpił wraz z odwilżą polityczną w 1956 roku.

Aneks

Wykaz właścicieli gospodarstw z powiatu suwalskiego

pozbawionych mienia w ramach akcji „L” w 1950 roku

Źródło: APS, PPRN, 231, Wykaz gospodarstw, u których w roku 1950 przeprowadzono zajęcia inwentarza i ruchomości (załącznik do sprawozdania), 30 IV 1951 r., k. 362–367.