Maria Burdowicz-Nowicka:

Strasz Maksymilian,

[w:] Polski Słownik Biograficzny”, t. XLIV/2, z. 181

Warszawa – Kraków 2006, s. 208–210

Od wielu lat zbieram materiały źródłowe do książkowej biografii inżyniera Maksymiliana Strasza, przez historyków nazywanego „ojcem fotografii polskiej”, związanego także z Suwalszczyzną. Na początku lat trzydziestych XIX wieku Strasz zatrudniony był przy budowie Kanału Augustowskiego, później pełnił funkcję zastępcy inżyniera wojewódzkiego, a po szybkim awansie – inżyniera wojewódzkiego. Mieszkał wówczas w Suwałkach, gdzie założył rodzinę.

W jednym z ostatnio wydanych zeszytów Polskiego Słownika Biograficznego znalazł się biogram Strasza, autorstwa Marii Burdowicz-Nowickiej. Niestety, nawet przy pobieżnym zapoznaniu się z treścią hasła dostrzec można błędy, przekłamania, nieaktualne dane, braki… To zaskakujące w tak fundamentalnej pracy, jaką jest Polski Słownik Biograficzny. Dzieło to, już od wielu lat służy przecież historykom. Chociaż autorka podaje dość obszerną bibliografię, to najwyraźniej zapoznała się z nią zbyt pobieżnie lub zupełnie nie skorzystała z informacji zawartych w niektórych publikacjach. Być może wynikało to z narzuconych terminów, co mogłoby tłumaczyć brak osobistych kwerend w archiwach czy hipotekach, zupełnie niezrozumiałym jest jednak niewykorzystanie znanych od dawna historykom i opracowanych akt osobowych Maksymiliana Strasza z Archiwum Państwowego w Kielcach.

Najważniejszymi błędami, które wymagają wyjaśnienia i sprostowania są:

– „Rodzice S-a poza majątkiem Ojrzanów posiadali…”. – Ojrzanów nigdy nie należał do rodziców Strasza, lecz do ich zamożnego i wpływowego kuzyna generała Wojciecha Strasza. Nigdzie, w żadnym opracowaniu dotyczącym Wojciecha czy Maksymiliana, nie spotkałem się z taką informacją. Co upoważniło więc autorkę do takiego stwierdzenia? Wojciech Strasz ¹, w powstaniu kościuszkowskim generał ziemiański, majątek Ojrzanów kupił 22 listopada 1803 roku od Pawła Białobrzeskiego za sumę 67 200 talarów. Po jego bezdzietnej śmierci majątek przeszedł na brata Michała ², posła Sejmu Czteroletniego i kasztelana-senatora Królestwa Polskiego, a wkrótce potem na córkę Michała, Mariannę Stadnicką, wdowę po Janie Stadnickim. W rękach jej potomków – Stadnickich, Ojrzanów pozostał jeszcze przez kilkadziesiąt lat. Andrzej Strasz był w Ojrzanowie tylko gościem, może przez krótki czas tamtejszym rezydentem, tam też urodził się Maksymilian. Rzeczywiście, tak jak napisała autorka, Maksymilian urodził się „w zubożałej rodzinie szlacheckiej”, ale określenie w ten sposób potencjalnego właściciela Ojrzanowa jest nieporozumieniem. Majątek Ojrzanów był okazały i reprezentacyjny. Prócz samego Ojrzanowa zdworem, należały do niego przyległe spore wsie Żelechów i Zaręby, folwark Jastrzębnik oraz dwa młyny wodne z osadami młynarskimi – Sadlarz i Gołowizna ³.

– „W literaturze powtarzana jest błędna informacja, jakoby S. brał bezpośredni udział w budowie Kanału Augustowskiego, a nawet zaprojektował jedną ze śluz. Opinia ta oparta była na wiedzy o hydrologicznym doświadczeniu Strasza oraz przekonaniu, że budowa kanału leżała w zakresie jego kompetencji z racji pełnionego przez niego urzędu”. – Kwestia ta nie jest tak jednoznaczna. Informacja o zatrudnieniu Strasza przy budowie kanału powtarzana jest za bardzo ogólnikowym przekazem Aleksandra Macieszy: „Z początkiem r. 1832 M. Strasz był powołany do robót około Kanału Augustowskiego” ⁴, który przed wojną miał okazję zapoznać się z teczką osobową Strasza w Archiwum Akt Dawnych, niestety spaloną w czasie powstania warszawskiego. Ponadto, w kieleckim archiwum państwowym przechowywana jest jego teczka osobowa z okresu kieleckiego. Wśród wielu dokumentów znajduje się tam urzędowy opis jego dotychczasowej kariery urzędniczej, sporządzony w 1848 roku przez Wydział Górnictwa przy Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu w Warszawie. Otóż, stwierdza się w nim, że reskryptem nr 5985 Dyrekcji Generalnej Komunikacji Lądowych i Wodnych z 31 grudnia 1831 roku został skierowany do służby przy Kanale Augustowskim, gdzie pozostawał ponad rok, kiedy to kolejnym reskryptem z 22 maja 1833 roku został mianowany zastępcą inżyniera wojewódzkiego ⁵. Nie wiadomo, jak wyglądała praca Strasza przy kanale. Mogły to być czynności typowo urzędnicze lub udział w mniej istotnych pracach remontowych czy zabezpieczających. Właściwe prace budowlane po prostu nie były wówczas prowadzone. Rozpoczęły się dopiero po przeniesieniu się Strasza do Suwałk i dlatego nie mógł brać w nich udziału.

– „W 1845 zaprojektował pomnik, który stanąć miał na miejscu potyczki w r. 1831 pod Jakacią” – Maksymilian Strasz nie był projektantem tego pomnika, natomiast z tytułu swoich obowiązków służbowych jako naczelnik Sekcji Budowniczej w Wydziale Górnictwa Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu sprawował nad nim nadzór architektoniczno-budowlany ⁶. Obelisk ten, podobnie jak kilka innych w miejscach bitew stoczonych w powstaniu listopadowym, zbudowano na cześć armii rosyjskiej. Dla byłego powstańca i patrioty wykonanie projektu takiego pomnika na pewno byłoby mało chwalebne.

„W r. 1856 wydał podręcznik »Fotografia, czyli opisanie środków…«”. – Taki podręcznik nigdy nie powstał. Mimo że nikomu nie udało się dotrzeć do jego egzemplarza, to informacja o nim powtarzana była wielokrotnie przez badaczy historii fotografii. Już w 1994 roku jego tajemnicę przekonująco wyjaśniła jednak Wanda Mossakowska, która stwierdziła, że: „Przeświadczenie to oparte jest jednak na omyłce w »Katalogu książek polskich wydanych od 1860 do 1874 roku«, Warszawa 1875, s. 93 (…), gdzie książka Strasza pod identycznym tytułem, ale z 1866 (…) otrzymała datę wydania 1856 i automatycznie znalazła się przed jego podręcznikiem »Dalszy ciąg fotografii…« z 1862 r.” ⁷. W rzeczywistości pierwszy polski podręcznik fotografii Maksymilian Strasz napisał i wydał rok później, czyli w 1857 roku ⁸.

– „… był synem Andrzeja Strasza (zm. ok. 1834)”. – Nie wiem, skąd wzięła się ta przybliżona data. Żona Andrzeja Strasza, Marcjanna już w końcu 1827 roku występowała jako wdowa ⁹.

– „W małżeństwie (prawdopodobnie od końca r. 1836) z Anną ze Szczurowskich, 1 v. Kożuchowską (1804–1869)…”. – Ślub miał miejsce w parafii św. Andrzeja w Warszawie 10 października 1837 roku¹⁰. Anna była około pięć lat starsza od Maksymiliana, mimo że faktycznie w późniejszych dokumentach odmładzała się (lub ją odmładzano), podając wiek wskazujący na urodzenie pomiędzy 1801 a 1805 rokiem. Według aktu ślubu miała wówczas 33 lata, co oznacza, że musiałaby urodzić się w 1805 roku, czyli byłaby nawet o rok młodsza od męża. W rzeczywistości urodziła się kilka lat wcześniej, co potwierdza odpis aktu jej chrztu, który odbył się 20 czerwca 1799 we Lwowie¹¹. I tak na marginesie – określanie konkretnego roku urodzenia tylko na podstawie wieku podawanego w późniejszych aktach metrykalnych, w nekrologu czy na nagrobku wydaje się mocno ryzykowne. Wiek zmieniano czasami celowo. Często też zdarzało się, że błędnie podawali go niezbyt poinformowani świadkowie. Dlatego, w przypadku braku konkretnego zapisu dnia urodzenia czy chrztu, należałoby poprzedzać podawany rok przynajmniej określeniem „około”.

– „S. nie miał dzieci”. – Anna i Maksymilian Straszowie mieli syna Ignacego, urodzonego 31 lipca 1838 roku¹² i zmarłego po długiej chorobie, 11września 1853 roku, w wieku 15 lat. Został pochowany w katakumbach na warszawskich Powązkach, gdzie do dziś zachowała się jego tablica epitafijna¹³. W „Kurierze Warszawskim” ukazał się nekrolog: „Ignacy Strasz po długiej i ciężkiej chorobie zm. 11 IX 1853 zacząwszy zaledwie 16 wiosnę życia, eksp. 13 IX 1853 z kapl. Reformatów w Warszawie na cm. Powązkowski, zapr. stroskani rodzice”¹⁴.

– „Wychowywał dzieci żony z pierwszego małżeństwa: Annę Kazimierę, późniejszą Różyńską (ur. 1832) i Jana Nepomucena (ur. 1835)”. – Anna i Aleksander Kożuchowscy mieli siedmioro dzieci. Ich wychowaniem zajmował się także ich ojczym Maksymilian Strasz. Wspomniana Anna Kazimiera, urodzona 13 lipca 1832 roku w Warszawie, nie była żoną Różyńskiego, a Józefa Sobolewskiego, adiunkta Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, z którym wzięła ślub 27 października 1855 roku w kościele św. Aleksandra w Warszawie. Jednym ze świadków był Maksymilian Strasz. Anna Kazimiera Sobolewska zmarła 20 lutego 1905 roku i została pochowana w grobie rodzinnym Sobolewskich, zachowanym do dziś na warszawskich Powązkach. Nazwisko Różyńska nosiła natomiast jej starsza siostra Aleksandra, urodzona 9 kwietnia 1828 roku w Warszawie. Jej mężem był pułkownik Paweł Różyński¹⁵.

– „W r. 1858 przestał piastować urząd naczelnika Sekcji Budowniczej”. – Funkcję tę pełnił przynajmniej do połowy lipca 1859 roku. Ostatni znany mi dokument, w którym Strasz wystąpił jako naczelnik Sekcji Budowniczej, datowany jest na 16 lipca tego roku. W piśmie tym, znając już decyzję o likwidacji sekcji, zwrócił się o przyznanie mu funkcji naczelnika Sekcji Administracyjnej¹⁶.

Istotnym brakiem w biogramie Maksymiliana Strasza w Polskim Słowniku Biograficznym jest pominięcie jego dorobku kartograficznego. Już jako naczelnik Sekcji Budowniczej, w 1846 roku sporządził bowiem i wydał m.in. dwie szczegółowe mapy rozmieszczenia podległych mu zakładów górniczych w skali 1:126 000.Były to: Karta położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem. Okręg Wschodni oraz Karta ogólna położenia Zakładów Górniczych Rządowych w Królestwie Polskiem Okręgu Zachodnim z oznaczeniem utworów powierzchni ziemi w przybliżeniu. Świadectwem wartości tych prac jest na pewno wydanie pierwszej z nich, po ponad stu latach w 1953 roku (w wersji czarno-białej)! Pewnym wytłumaczeniem pominięcia przez autorkę tej dziedziny aktywności Strasza jest fakt, że rzetelne publikacje dr. Andrzeja J. Wójcika poświęcone jego dokonaniom na polu kartografii ukazały się już po opublikowaniu biogramu¹⁷.

Reasumując, raz jeszcze chciałbym podkreślić, że trudno zaakceptować wymienione błędy i braki w tak prestiżowym dziele, jakim jest Polski Słownik Biograficzny. Może nie wszystkie mają znaczenie kardynalne, ale należy pamiętać, że w przyszłości będą powielane i cytowane przez innych autorów, którzy – co w zupełności zrozumiałe – zaufają autorytetowi Słownika. Dodać należy, że sześć biogramów innych Straszów herbu Odrowąż (piszących się tak jak Maksymilian Strasz „z Białaczowa”), opracowanych przez różnych autorów, zostało przygotowanych rzetelnie i – wedle mojej wiedzy – praktycznie bezbłędnie.

Swoje uwagi chciałbym zakończyć słowami Aleksandra Macieszy wieńczącymi jego pionierski artykuł o Maksymilianie Straszu: „Ojciec fotografii polskiej zasługuje na to, aby życiorys jego był możliwie pełny”¹⁸. Dodam od siebie – i rzetelny.

Marek Strasz