Zbigniew Fałtynowicz

Miłosz – Suwalszczyzna

cz.1 z 2

Późną jesienią 1926 roku do Suwałk przyjechał Aleksander Miłosz, by 1 grudnia rozpocząć pracę na stanowisku kierownika powiatowego Zarządu Drogowego. Wraz z żoną Weroniką, młodszym synem Andrzejem i matką Stanisławą zamieszkał w budynku przy ul. Marii Konopnickiej 7. Dom ten stoi do dzisiaj ¹.

Do miasta nad Czarną Hańczą nie przyjechał wówczas jego starszy syn Czesław. Mimo to uznać można, że w 1926 roku nastąpił pierwszy kontakt przyszłego poety z Suwałkami. Najpewniej bowiem, liczący wówczas piętnaście lat, uczeń wileńskiego I Państwowego Gimnazjum Męskiego im. Króla Zygmunta Augusta, spędził tutaj święta Bożego Narodzenia, jak to będzie czynił wielokrotnie w latach następnych. Można zatem przyjąć, że od tego czasu dom rodzinny Czesława Miłosza znajdował się w Suwałkach, dokąd przybywał w odwiedziny do rodziców, młodszego brata, a także babci. Tak będzie do jesieni 1935 roku, kiedy Weronika i Aleksander Miłoszowie przenieśli się do miejscowości Głębokie na Wileńszczyźnie.

Dziewięć lat związków z jednym miejscem to nie jest epizod, nawet wówczas, kiedy nie przebywa się w nim stale. Czesław Miłosz przyjeżdżał do Suwałk na święta Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy, czasami na wakacje, bądź – chociaż rzadziej – w celu załatwienia konkretnej sprawy (np. stawienia się na komisję wojskową, odebrania urzędowej przesyłki itp.). Suwalskiego okresu nie wspominał jednak najlepiej. Tego miasta po prostu nie lubił, czemu dał bezpośredni wyraz w liście do Jarosława Iwaszkiewicza z 2 stycznia 1931 roku: „Nie mam wcale znajomych w Suwałkach i nie znoszę tego miasteczka” ². Nie dziwi więc także jego jednoznaczna reakcja w liście do rodziny z 6 sierpnia 1945 roku: „Nonsensem również plany ojca osiedlenia się w Suwałkach, jest to wysoce niewskazane i niepotrzebne” ³. Faktem jednak pozostaje, że w biografii noblisty miasto to jest zapisane na trwałe. Ostatnim wierszem, który poeta przeznaczył do druku, był utwór W garnizonowym mieście ⁴, a tak określano przed drugą wojną światową Suwałki.

Na ten sam okres, podobnie jak w przypadku Suwałk, przypadają pierwsze wizyty Czesława Miłosza w Krasnogrudzie ⁵, chociaż nie należy wykluczyć, że Miłoszowie z dziećmi odwiedzali krewnych Kunatów wcześniej, mieszkając jeszcze w Szetejniach a później w Wilnie. Kunatówny, Gabriela i Janina, bywały u swojej siostry Weroniki Miłoszowej, a kontakty utrzymywano z pewnością stale. Wydaje się jednak, że zacieśnienie stosunków nastąpiło podczas zamieszkiwania Miłoszów w Suwałkach, chociażby z tego względu, że do Krasnogrudy było stąd stosunkowo blisko (40 km), Aleksander Miłosz posiadał samochód, a mąż Gabrieli, Władysław Lipski w mieście prowadził swoje biuro. Czesław Miłosz najczęściej jeździł do dworu latem. Jeziora Gaładuś i Hołny, pomiędzy którymi położony był majątek oraz dookolne lasy oferowały znacznie więcej atrakcji niż prowincjonalne miasto, które „w jednej ulicy leży”. Nie bez znaczenia była też obecność letników, chociaż przysparzała ona młodzieńcowi z Wilna rozlicznych „mąk dojrzewania”. Nie zmienia to faktu, że Krasnogruda we wczesnej biografii Czesława Miłosza jest również obecna – jak Suwałki – przez lat dziewięć.

Zastanawiające jest, że długo, nawet po otrzymaniu Nagrody Nobla, Suwalszczyzna w biografii Czesława Miłosza była właściwie niedostrzegana. Poeta badaczom i interpretatorom nie ułatwiał zadania i mylił tropy. O swoich pobytach w Suwałkach praktycznie nie wspominał, a jeśli już, to o pracy ojca w tym mieście. Krasnogrudę określał „miejscem bardzo wielu sprzecznych przeżyć” ⁶, którymi nie warto się zajmować. Suwalszczyznę nazwał zaś krainą „wietrznych wyżyn, jezior i świerkowych lasów” ⁷, i twierdził, że „nigdy ten jeziorno-kamienisty powiat z pochmurnym niebem nie wydawał mi się domowy” ⁸. Nic więc dziwnego, że Beata Tarnowska w swojej cennej książce Geografia poetycka w powojennej twórczości Czesława Miłosza ⁹,Suwalszczyzny jako przestrzeni organizującej poetycką wyobraźnię autora w dziele Doliny Issy w ogóle nie uwzględniła, skupiając się – skądinąd oczywiście zasadnie – na Ameryce, Litwie i Francji (Paryżu). Nawet wiersz Powrót z 1989 roku autorka odniosła do krainy dzieciństwa, czyli doliny Niewiaży.

A przecież to utwór ważny i – moim zdaniem – przełomowy w sądach o obecności Suwalszczyzny w życiu i twórczości Czesława Miłosza. Jego geneza związana jest z pierwszymi po ponad pięćdziesięciu latach odwiedzinami przez poetę tej krainy, które nastąpiły 22–25 września 1989 roku. Ówczesne spotkanie z Krasnogrudą było dla Miłosza niezwykle głębokim przeżyciem, które miało swoje konsekwencje, co od razu nie było tak przecież czytelne, chociaż jakby przez poetę sygnalizowane. W rozmowie po pobycie na Suwalszczyźnie, która ukazała się w „Gazecie Wyborczej” pod znamiennym tytułem: Nie wiem, czy jest gdzieś miejsce bardziej fascynujące¹⁰, Czesław Miłosz wyznawał: „(…) jestem bardzo szczęśliwy, że niemal bezpośrednio z samolotu pojechałem na Suwalszczyznę, gdzie w młodym wieku spędzałem niemal każde wakacje (był tam majątek [Krasnogruda] moich krewnych). Po dziesiątkach lat, będąc nad Wigrami, wreszcie miałem uczucie… powrotu”¹¹. W wierszu pod tytułem (nomen omen) Powrót, którego pierwodruk ukazał się w 1990 roku w paryskiej „Kulturze”¹², jego autor odkrywał zaś jedną ze swoich największych życiowych „tajemnic”. Trafnie i głęboko zinterpretowali ją poeta Wojciech Kass w wierszu z 2007 roku Tak się schowałeś, że nie potrafisz siebie znaleźć¹³ i praktyk idei Krzysztof Czyżewski w eseju Linia powrotu¹⁴, opublikowanym w języku polskim w 2008 roku.

Suwalszczyzna we wrześniu 1989 roku wabiła poetę kolorami, pełnią słońca, obłokami, skrzącymi wodami jeziora Wigry, przede wszystkim – przyszłością. Ówczesne spotkania w krainie wietrznych wyżyn, jezior i świerkowych lasów rodziły nadzieję, że krasnogrudzkie gniazdo Kunatów zostanie ocalone, co więcej –że sprzeciw, któremu Miłosz zawsze był wierny, wobec konieczności dziejowych, które niosą spustoszenie, nie pójdzie na marne. I tak się stało!

O tym, jak to się stało, jest to Kalendarium, opracowane z przekonaniem „(…) jakby to, co minęło, nie było całkowicie minione, dopóki trwa w pamięci pokoleń – czy tylko jednego kronikarza”¹⁵.

Kalendarium

1926

1 XII – Aleksander Miłosz, ojciec Czesława Miłosza, rozpoczął pracę w Suwałkach na stanowisku kierownika powiatowego Zarządu Drogowego. Do Suwałk przybył wraz z żoną Weroniką z Kunatów, młodszym synem Andrzejem (ur. 1917) oraz matką Stanisławą. Zamieszkali na piętrze w budynku przy ul. Marii Konopnickiej 7(wcześniej – Ogrodowej 16, obecnie księdza Kazimierza Hamerszmita 10)¹⁶. Czesław Miłosz (ur. 1911) pozostał na stancji w Wilnie, gdzie kontynuował naukę w ośmioklasowym I Państwowym Gimnazjum Męskim im. Króla Zygmunta Augusta, którego był uczniem po zdaniu egzaminu wstępnego w 1921 roku¹⁷.

1928

14 IV – W Suwałkach w lokalu Resursy Obywatelskiej (przy ul. T. Kościuszki 81, obecnie Muzeum Okręgowe) odbył się wieczór poetycki członków Sekcji Twórczości Oryginalnej (STO) Koła Polonistów [Słuchaczy] Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie¹⁸. Najprawdopodobniej nie uczestniczył w nim Czesław Miłosz, który w działalność sekcji zaangażował się w roku następnym, już jako student Wydziału Prawa i Nauk Społecznych¹⁹.

1930

lato – Czesław Miłosz przebywał w Krasnogrudzie, gdzie przygotowywał się do poprawki z prawa rzymskiego jako student Uniwersytetu Warszawskiego. Dużo pływał w jeziorze Hołny („to był okres moich wielkich, niesłychanych wyczynów”), m.in. z powodu „nieszczęśliwej miłości”²⁰.

9 IX – W Suwałkach zmarła Stanisława Miłosz (ur. 1864), matka Aleksandra Miłosza, urodzona w majątku w Imbrodach na Litwie Kowieńskiej, córka Aleksandra i Marii z Mohlów, małżeństwa Łopacińskich²¹. Czesław Miłosz uczestniczył w pogrzebie swojej babci²².

– Od 15 XII Czesław Miłosz przebywał w Suwałkach, gdzie spędził święta Bożego Narodzenia i sylwestra. Czytał dzieło Âmes religieuses Henri Brémonda(1865–1933), francuskiego teoretyka, krytyka i historyka literatury, i tłumaczył wiersze twórcy symbolizmu Paula Verlaine’a (1844–1896). Z Suwałk napisał kolejne (trzeci i czwarty) listy do Jarosława Iwaszkiewicza, z którym nawiązał korespondencyjny kontakt w Wilnie 30 listopada²³.

1931

IV – Prawie cały miesiąc z przerwami Czesław Miłosz przebywał w Suwałkach. Podczas Świąt Wielkanocnych czytał powieści Josepha Conrada (1857–1924). Poznał Adama Urlicha, instruktora melioracji przy Wydziale Powiatowym w Suwałkach, „Polaka z Poznańskiego”, który udostępnił poecie swój dziennik z pierwszej wojny światowej, podczas której służył jako żołnierz w niemieckiej piechocie i walczył pod Verdun²⁴.

30 VI – 4 VII – Czesław Miłosz przebywał w Suwałkach²⁵.

– Czesław Miłosz wakacje spędził w Krasnogrudzie, gdzie m.in. „zbierał rydze i czytał Puszkina”²⁶.

1932

27–30 III – Czesław Miłosz przebywał w Suwałkach²⁷.

30 V – Czesław Miłosz stanął w Suwałkach przed wojskową komisją poborową; otrzymał kategorię A i przydział do pułku kawalerii, jednak nigdy w wojsku niesłużył (po ukończeniu studiów został przeniesiony do kategorii tzw. nadliczbowych)²⁸.

VI – Czesław Miłosz przebywał w Suwałkach przez parę tygodni. Tłumaczył m.in. bajki Oskara Miłosza²⁹.

VII – Czesław Miłosz spędził parę tygodni nad jeziorem Wigry w Starym Folwarku. Zatrzymał się w schronisku im. Kazimierza Kulwiecia suwalskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego³⁰.

1933

XII – Boże Narodzenie Czesław Miłosz spędził w Suwałkach. Stąd wysłał list do Kazimierza Andrzeja Jaworskiego do Lublina, redaktora naczelnego czasopisma„Kamena”, dołączając kilka wierszy z prośbą o ich publikację³¹.

1934

IV – Przebywał w Krasnogrudzie, gdzie „było strasznie dobrze”³². Nad jeziorem Hołny napisał wiersze: Wieczorem wiatr oraz Daina³³.

10 X – odebrał, poświadczając to własnoręcznym podpisem, u suwalskiego notariusza Bolesława Monikowskiego dokumenty wydane 30 sierpnia przez Prezydium Rady Ministrów dotyczące przyznania stypendium Funduszu Kultury Narodowej, które umożliwiły mu dokończenie studiów i roczny pobyt w Paryżu, dokąd wyjechał jesienią. Stypendium to otrzymał dzięki protekcji Mieczysława Kotarbińskiego (1890–1943), malarza i grafika, którego poznał w Krasnogrudzie³⁴.

1935

IX – Po prawie rocznym pobycie na stypendium w Paryżu Czesław Miłosz przyjechał do rodziców do Suwałk, skąd następnie udał się do Krasnogrudy. „Dobrze tu i cicho” – napisał w liście do Jarosława Iwaszkiewicza z 13 września³⁵.

jesień – Rodzice Czesława Miłosza wyjechali z Suwałk i przenieśli się do miejscowości Głębokie na Wileńszczyźnie, gdzie mieszkali do 17 września 1939 roku. Po wkroczeniu Armii Czerwonej ratowali się ucieczką do Wilna, gdzie przebywali do 1945 roku³⁶.

1937

V – Andrzej Miłosz zdał maturę w Gimnazjum Męskim im. Karola Brzostowskiego w Suwałkach³⁷.

– W przewodniku Pojezierze Augustowsko-Suwalskie. Przewodnik krajoznawczy i turystyczno-letniskowy (Warszawa 1937, s. 307–308)zamieszczono obszerną i szczegółową informację o Krasnogrudzie jako miejscu letniskowym: „2,5 km na wschód od jez. Gaładuś w pięknej pagórkowatej okolicy leży nad jez. Hołny majątek Krasnogruda, dawniej Eysmontów, potem Kunatów, obecnie p.p. W. Lipskich. Dwór drewniany, od frontu ganek na kolumnach, od ogrodu – przybudówka (alkierzyk) nadaje mu kształt litery L. Pochodzi z końca XVII w. Wewnątrz jadalnia o belkowanym suficie. Portrety rodzinne pędzla L. Janowskiej z lat 1910–1912. Kolekcja książek ze zbiorów St. Kunata (koniec XVIII w.) oraz jego portret (sztych) ryt. w Paryżu 1832 r. Kolekcja sztychów królów polskich (ze zbiorów Lessera). Sztych kardynała Jana Lipskiego (1690–1736), biskupa krakowskiego. W parku – jesiony i lipy 300-letnie. We dworze pensjonat na 20 osób. Na pisemne zamówienie (poczta Sejny) wysyła się samochód do st. Augustów. Obok dworu 132 ha lasu (świerk, sosna). Na polu olbrzymi głaz granitowy. Zachodni brzeg jez. Hołny nadaje się do obozowania”³⁸.

1940

VII – Czesław Miłosz spędził dzień i noc w okupowanych Suwałkach podczas przeprawy z Wilna do Warszawy (Generalnej Guberni)³⁹.

1944

2 XI – Komisarz Ziemski przejął na cele reformy rolnej (na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 6 września 1944 roku o wprowadzeniu reformy rolnej) majątek Krasnogruda. Tym samym po prawie dwóch stuleciach Krasnogruda przestała należeć do rodziny Kunatów (23 XI 1753 roku folwarki Krasnogruda i Wereszczeńszczyzna oraz wsie Dworczysko, Gawieniańce, Maciejowizna, Sztabinki i Żegary o pow. 2285 ha, w tym 769 ha lasów, nabyli Teofil i Joanna z Bohdanowiczów Kunatowie od Ryszarda Eysmonta). Ostatnimi właścicielami Krasnogrudy byli: Gabriela z Kunatów Lipska i Władysław Lipski oraz Janina z Kunatów Niementowska. W czasie przejmowania przez komisarza majątku Władysław Lipski przebywał jeszcze w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen Oranienburg w Niemczech (do 3 V 1945 r.), zaś Janina z Kunatów Niementowska, ciotka stryjeczna Czesława Miłosza, wraz z siostrą Gabrielą z Kunatów Lipską, po opuszczeniu Warszawy, gdzie spędziły część okupacji i powstanie, wyjechały do wsi Drewnica na Żuławach. Tam zamieszkały z osiadłą po repatriacji z Wilna rodziną Miłoszów, następnie z ojcem i bratem Czesława Miłosza przeniosły się do Sopotu⁴⁰.

1945

6 VIII – Czesław Miłosz stanowczo przeciwstawił się zamiarom rodziców, by zamieszkać po repatriacji z Wilna w Suwałkach, pisząc do nich w liście z Warszawy: „Nonsensem również plany ojca osiedlenie się w Suwałkach, jest to wysoce niewskazane i niepotrzebne”⁴¹.

1959

XII – Czesław Miłosz opublikował (powstałe w latach pięćdziesiątych w Montgeron we Francji i ukończone w 1958 roku w Paryżu) biograficzne studium na temat Europy Wschodniej pt. Rodzinna Europa (Paryż, Instytut Literacki), w którym opisał swoją przeprawę w lipcu 1940 roku z Wilna do Warszawy (rozdz. Granica pokoju), podczas której dobę spędził w okupowanych Suwałkach.

1962

III – Czesław Miłosz napisał Elegię dla N.N. (druk w tomie Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada, Paryż, Instytut Literacki, 1974), wiersz poświęcony Gabrieli z Kunatów Lipskiej, która zmarła 16 marca w Sopocie i została pochowana na miejscowym cmentarzu katolickim przy ul. J. Malczewskiego w grobie Kunatów, Lipskich i Lipińskich⁴².

1980

18 X – W Klubie „Suwalszczyzna” przy Wojewódzkim Domu Kultury w Suwałkach odbył się wieczór poezji Czesława Miłosza⁴³.

16 XI – Po otrzymaniu przez Czesława Miłosza Nagrody Nobla w suwalsko-mazurskim tygodniku „Krajobrazy” (nr 12) opublikowano artykuł Czesław Miłosz i Suwalszczyzna (podpisany anagramem K). Była to pierwsza informacja prasowa o powiązaniach poety z Suwałkami i Suwalszczyzną, mimo skąpego i nieprecyzyjnego materiału faktograficznego⁴⁴.

24 XI – Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Suwałkach zorganizowała spotkanie z Andrzejem W. Pawluczukiem na temat twórczości Czesława Miłosza⁴⁵.

1981

29 V – Andrzej Miłosz przebywał w Suwałkach. Po spotkaniu w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej wpisał się do kroniki: „Miło mi było bawić w Suwałkach i rozmawiać z licznym gronem czytelników zainteresowanych twórczością mego brata, również jak ja związanego z Suwałkami, gdyż mieszkali tutaj nasi rodzice, zaś pod Sejnami, w majątku Krasnogruda – bliscy krewni mojej matki. (Ojciec matki pochodził z Krasnogrudy)”. Odwiedził także budynek, w którym uczęszczał do Gimnazjum Męskiego im. Karola Brzostowskiego, gdzie mieści się obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej; do Złotej księgi…wpisał: „Wystrzegajcie się zakłamania i fałszu, brońcie w każdej sytuacji godności swojej i innych, bądźcie wierni prawdzie i sprawiedliwości. Te ideały wpojono mi tutaj, w tej szkole i w domu rodziców przy sąsiedniej ulicy; tych ideałów uczył mnie też zawsze swoim przykładem mój starszy brat Czesław”.

14 VI – W dniu rozpoczęcia wizyty Czesława Miłosza w Łomży (14–17 VI) w lokalnym tygodniku „Kontakty” (nr 23) opublikowano obszerny artykuł Danuty i Aleksandra Wroniszewskich Takim go pamiętają, w którym zamieszczono m.in. wypowiedź-wspomnienie Wacława Korabiewicza, prowadzącego prężnie na Uniwersytecie Stefana Batorego Akademicki Klub Włóczęgów Wileńskich, do którego należał także początkujący poeta: „Bardzo utkwiły mi w pamięci nasze odwiedziny u Miłosza w Suwałkach, gdzie mieszkali wtedy jego rodzice. Organizowaliśmy wyjazdy z występami [z widowiskiem Zabić bazyliszka] na prowincję. Kiedy znaleźliśmy się w Suwałkach, postanowiliśmy odwiedzić Czesława, który chorował wtedy na grypę. Wstał z łóżka, na piżamę wciągnął koszulę i częstował nas wyśmienitą nalewką. Nie oszczędzał jej, a że nadzwyczajnie nam smakowała, wizyta się nieco przedłużyła. Byliśmy zalani w pestkę, kiedy doszliśmy do wniosku, że jednak trzeba jechać, bo następnego dnia czekają nas występy w Białymstoku. Okazało się potem, że Kazik Hałaburda zostawił u Miłosza teczkę z materiałami i trzeba było wszystko odtwarzać z pamięci. A z kondycją tego dnia nie było najlepiej”⁴⁶.

15 VI – Bożenna Szynkowska, nauczycielka matematyki w I Liceum Ogólnokształcącym w Suwałkach, spotkała się w Łomży z Czesławem Miłoszem, który wziął udział w Łomżyńskiej Wiośnie Poetyckiej podczas swojej pierwszej wizyty po trzydziestu latach w kraju. Poeta wpisał do Złotej księgi… szkoły zdanie: „Pozdrawiam młodzież suwalską”.

16 VI – Delegacja suwalskiego środowiska pracowników kultury (Zdzisław Wyszkowski, dyrektor Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego, Zygmunt Filipowicz, dyrektor Muzeum Okręgowego oraz Bogusława Miszkiel, dyrektorka Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej) spotkała się w Łomży na krótkiej rozmowie z Czesławem Miłoszem.

19 VII – W „Krajobrazach” (nr 28) opublikowano rozmowę Jana Rosłana z Andrzejem Miłoszem Dlaczego Miłosz nie przyjechał do Suwałk podczas pierwszej wizyty w kraju, w której stwierdził, że „pobyt na Suwalszczyźnie brat zaplanował, ale nie mógł odmówić prośbie gdańskich stoczniowców, Komitetowi Budowy Pomnika, i już dzisiaj [16 VI z Łomży] jedziemy do Gdańska. Po prostu – brat nie był w stanie nawet odwiedzić wszystkich miejsc, które pragnął zobaczyć(…)”⁴⁷.

IX – Wydawnictwo Literackie w Krakowie wydało Rozmowy z Czesławem Miłoszem spisane przez Aleksandra Fiuta w 1979 roku, w których poeta wspominał m.in. Krasnogrudę i Suwałki („Ja jeździłem w ciągu wszystkich moich lat szkolnych i uniwersyteckich na wakacje do Krasnogrudy, majątku na samej granicy litewskiej, za Sejnami”); więcej informacji z pobytów przed wojną na Suwalszczyźnie zawierało rozszerzone wydanie rozmów pt. Czesława Miłosza autoportret przekorny (Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1988).

IX–X – Tadeusz Konwicki nakręcił na Suwalszczyźnie plenerowe zdjęcia do filmu Dolina Issy według powieści Czesława Miłosza⁴⁸.

– Oficyna Wydawnicza NSZZ „Solidarność” Regionu Pojezierze – „Q” wydała w Suwałkach przedruki offsetowe czterech tomików wierszy Czesława Miłosza: Traktat moralny, Traktat poetycki, Król Popiel i inne wiersze, Światło dzienne oraz powieść Zdobycie władzy⁴⁹.

1983

– Leszek Aleksander Moczulski opublikował tom Powitania (Kraków, Wydawnictwo Literackie). W kilku wierszach w nim zamieszczonych, napisanych od marca do maja 1981 roku, poeta wykorzystał zwroty z utworów Czesława Miłosza⁵⁰.

– W Nowym Jorku ukazała się książka Ewy Czarneckiej (wł. Renaty Gorczyńskiej) Podróżny świata. Rozmowy z Czesławem Miłoszem. Komentarze (wyd. 1 krajowe, pod właściwym nazwiskiem Renaty Gorczyńskiej, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1992). W zawartym w niej Kalendarzu życia i twórczości nie ma informacji o związkach Czesława Miłosza z Suwałkami i Krasnogrudą, mimo że wzmianki o tych miejscach padają w rozmowach.

1986

V – Romuald Karaś opublikował reportaż Na tropach Doliny Issy, w którym opisał niektóre krasnogrudzkie ślady Czesława Miłosza, przede wszystkim na podstawie relacji Andrzeja Miłosza oraz osób, które pełniły przed wojną służbę we dworze (R. Karaś, Dom nad Marychą, Warszawa 1986).

17–19 X – Andrzej Miłosz wziął udział w zjeździe absolwentów suwalskiego gimnazjum. Uczestnikom przeczytał wiersz swojego brata Czesława pt. Potomny z 1985 roku (prwdr. w okolicznościowej publikacji Kronika zjazdu absolwentów z okazji 150-lecia szkoły średniej w Suwałkach 17–19 października 1986, Suwałki 1988; następnie: C. Miłosz, Dalsze okolice, Kraków 1991 – pod tyt. Następca; także w Wierszach, t. 4, Kraków 2004). Wiersz ten został też wpisany do Złotej księgi… szkoły pod adnotacją Andrzeja Miłosza: „Wiersz »Potomny« został napisany niedawno przez mego brata (związanego bardzo z Suwałkami) jakby z myślą o naszej rocznicy, choć w rzeczywistości był dedykowany POTOMNYM w daleko szerszym znaczeniu”.

1987

XII – W „Kurierze Podlaskim” (nr 251) ukazał się obszerny artykuł Kazimierza Rosińskiego Dom nad jeziorem Hołny, w którym autor omówił związki Czesława Miłosza z Krasnogrudą oraz powojenną historię dworu i jego mieszkańców. Poinformował też o staraniach przejęcia posiadłości przez Akademię Medyczną w Białymstoku, która „zamierza tu urządzić ośrodek wypoczynkowo-szkoleniowy”. Do losów dworu autor tego artykułu powrócił w 1989 roku ( Dwór Kunatów, „Kurier Podlaski” 1989, z 30 czerwca), przytaczając wspomnieniowe wypowiedzi poety o Krasnogrudzie i wyrażając zaniepokojenie stanem krasnogrudzkich budynków: „Dziś wśród chaszczów porastających wzgórze nad jeziorem Hołny można jeszcze natrafić na zdziczałe ozdobne krzewy. Po zabudowaniach gospodarskich nie ma śladu. Ocalał tylko dom, przebudowany dwadzieścia lat temu, ale już nadający się do generalnego remontu. Mieszkają w nim dwie rodziny leśników. Przed dwoma laty dworem zainteresowała się Akademia Medyczna w Białymstoku. Zamierzano odbudować posiadłość, przebudować dom i urządzić w nim coś w rodzaju domu pracy twórczej, w którym znalazłaby się także izba z książkami i eksponatami przybliżającymi dzieło i postać Czesława Miłosza. Zdaje się jednak, że plany te zarzucono, bo od dawna nikt do Krasnogrudy nie zagląda. Czasami tylko turyści szukający a dwór w Krasnogrudzie, jak setki innych polskich dworów, pójdzie w zupełną ruinę”. odludnych miejsc rozbijają namioty w zapuszczonym parku na brzegu jeziora. Jeszcze kilka lat, a dwór w Krasnogrudzie, jak setki innych polskich dworów, pójdzie w zupełną ruinę”.

1988

IX – Artysta malarz Andrzej Strumiłło, zamieszkały w Maćkowej Rudzie nad Czarną Hańczą, zaprezentował w sejneńskiej Białej Synagodze cykl Psalmy (18 obrazów olejnych 120 x 180 cm), powstałych z inspiracji biblijnymi tłumaczeniami Czesława Miłosza. W latach następnych pokaz tych obrazów odbył się w wielu galeriach w kraju⁵¹.

1989

18 VI – W rubryce „Suwalsko-mazurskie od A do Z” pod red. Janusza Kopciała („Krajobrazy” nr 25) opracowano dwa hasła: Miłosz Andrzej i Miłosz Czesław, podkreślając w nich związki braci z Suwałkami i Suwalszczyzną.

4 IX – Andrzej Miłosz uczestniczył w interdyscyplinarnych spotkaniach „Kultura i Środowisko” w Wigrach, gdzie spotkał się m.in. ze Zbigniewem Fałtynowiczem⁵².

22 IX – Po pięćdziesięciu latach Czesław Miłosz przyjechał na Suwalszczyznę. Poecie towarzyszył brat Andrzej z żoną Grażyną Strumiłło-Miłosz. Zanim dotarli do Domu Pracy Twórczej i Wypoczynku w Wigrach, gdzie się zatrzymali, zwiedził Suwałki, które „były dla [poety] okresowym domem przez cały czas, kiedy mieszkali tu rodzice [lata 1926–1935]”. W galerii suwalskiego Biura Wystaw Artystycznych przy ul. T. Noniewicza, gdzie wstąpił wraz z bratową na wystawę rzeźby Stanisława Słoniny, odbył przypadkową rozmowę z klasą uczniów Liceum Ogólnokształcącego im. Marii Konopnickiej i jej nauczycielką Marią Wasilewską. Zatrzymał się też przed budynkiem przy ul. K. Brzostowskiego 10 (obecnie ks. K. Hamerszmita 10). Tego samego dnia był u Andrzeja Strumiłły w Maćkowej Rudzie oraz w Sejnach. W mieście nad Marychą obejrzał w synagodze wystawę scenografii do filmów Andrzeja Wajdy (udzielił także wywiadu redaktorce„Krajobrazów”), a w Domu Kultury – obrazy z cyklu Psalmy Andrzeja Strumiłły. W placówce tej podpisywał też książki dla sejnian. Późnym wieczorem w zespole poklasztornym w Wigrach odbył dłuższą rozmowę z Czesławem Kudabą, prezesem Litewskiego Funduszu Kultury, Vytautasem Martinkusem, prezesem Związku Pisarzy Litwy, Alwidą Rolską, polską dziennikarką w Wilnie oraz redaktorami telewizji litewskiej⁵³.

23 IX – Czesław Miłosz przebywał parę godzin w Puńsku, gdzie m.in. zjadł obiad z naczelnikiem gminy Romualdem Witkowskim, zwiedził społeczne muzeum prowadzone przez Juozasa Vainę oraz gospodarstwo w Krejwianach. Wstąpił też na plebanię do księdza Ignacego Dziermejki. Największych przeżyć dostarczyły poecie odwiedziny dworu i parku w Krasnogrudzie, „miejsca wielu sprzecznych przeżyć”. Późny wieczór i parę nocnych godzin, jeszcze poruszony wizytą nad jeziorem Hołny, spędził w apartamencie Domu Pracy Twórczej i Wypoczynku na rozmowach przy kolacji z bratem i bratową, Andrzejem Strumiłłą, Małgorzatą i Krzysztofem Czyżewskimi oraz Zbigniewem Fałtynowiczem⁵⁴.

24 IX – Po śniadaniu Czesław Miłosz autoryzował swoje wypowiedzi udzielone poprzedniego wieczoru Zbigniewowi Fałtynowiczowi. Następnie w towarzystwie Andrzeja Strumiłły był w Suwalskim Parku Krajobrazowym, gdzie m.in. zatrzymał się w Kleszczówku (do dworu w tej wsi jeździli Miłoszowie przed wojną) oraz nad jeziorami kleszczowieckimi. Tego dnia odwiedził też ponownie Krasnogrudę i Sejny.

25 IX – Przed południem Czesław Miłosz opuścił Wigry i wyjechał do Warszawy.

29 IX – W „Gazecie Wyborczej” (nr 103) zamieszczono rozmowę z Czesławem Miłoszem pt. „Nie wiem, czy jest gdzieś miejsce bardziej fascynujące”, przeprowadzoną przez Romę Przybyłowską tuż po pobycie na Suwalszczyźnie, w której poeta stwierdził: „(…) jestem bardzo szczęśliwy, że niemal bezpośrednio z samolotu pojechałem na Suwalszczyznę, gdzie w młodym wieku spędzałem niemal każde wakacje (był tam majątek [Krasnogruda] moich krewnych). Po dziesiątkach lat, będąc nad Wigrami, wreszcie miałem uczucie… powrotu. To jezioro nie tylko kiedyś opływałem kajakiem, ale i obszedłem dookoła pieszo, w ciągu jednego dnia. Interesowało mnie teraz wszystko, włącznie z gospodarskimi szczegółami. Był to więc rodzaj zanurzenia się w Polsce także fizycznego…”.

1 X – W „Krajobrazach” (nr 41) ukazała się rozmowa z Czesławem Miłoszem pt. Tu odpoczywam, którą przeprowadziła Grażyna Mikłaszewicz podczas pobytu poety w Sejnach.

15 X – W „Krajobrazach” (nr 42) opublikowano na stronie tytułowej oraz tzw. rozkładówce wypowiedzi Czesława Miłosza pod tytułem „ Nie oczekiwałem takiego daru…”, nagrane przez Zbigniewa Fałtynowicza podczas spotkania w Wigrach 23 września.

XII – W dodatku „Kumpel” do czasopisma „Powściągliwość i Praca” ukazała się opowieść Grażyny Strumiłło-Miłosz o przypadkowym spotkaniu Czesława Miłosza z młodzieżą na wystawie w Suwałkach podczas wrześniowego przyjazdu na Suwalszczyznę.

1990

III – Czesław Miłosz opublikował w paryskiej „Kulturze” (nr 3) wiersz Powrót (druk w tomie Dalsze okolice, Kraków, Wydawnictwo ZNAK, 1991), w którym nawiązuje do pobytu w Krasnogrudzie we wrześniu 1989 roku i własnych przeżyć oraz wydarzeń młodzieńczych doświadczanych w tym miejscu przed ponad sześćdziesięcioma laty⁵⁵.

wiosna – Artysta malarz Andrzej Strumiłło namalował cykl Apokalipsa (12 obrazów olejnych 120 x 200 cm), powstałych z inspiracji biblijnym tłumaczeniem Czesława Miłosza. Obrazy prezentowane były wraz z cyklem Psalmy na wielu wystawach w kraju⁵⁶.

12 VII – Leszek Aleksander Moczulski z żoną Krystyną odwiedził po raz pierwszy Krasnogrudę, zawieziony nad jezioro Hołny przez Zbigniewa Fałtynowicza. Stojąc nad jego wodami, poeta stwierdził: „Już wiem, skąd u Miłosza świat poemów naiwnych”.

1991

4 I – Powstał Ośrodek „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” z siedzibą w Sejnach, założony przez Krzysztofa Czyżewskiego i Małgorzatę Sporek-Czyżewską oraz Bożenę Szroeder i Wojciecha Szroedera, którego patronami honorowymi zostali Czesław Miłosz i Andrzej Miłosz⁵⁷.

– Suwalskie Towarzystwo Kultury [STK] w Suwałkach wydało publikację pt. Czesław Miłosz (oprac. i red. Zbigniew Fałtynowicz, oprac. graf. Wiesław Osewski; 28 s., il.) przygotowaną poecie w „darze na osiemdziesiąte urodziny”. Publikacja zawiera: szkice – Waldemar Smaszcz, „Ciągle trwa ten eon…”; Stanisław Koziara, Miłosz i inni (Wokół nowych przekładów Psałterza w języku polskim); Tadeusz Budrewicz, Glosa do „Elegii na kłopoty z polszczyzną”; Krzysztof Tekielski, Polszczyzna litewska w „Dolinie Issy”; Zbigniew Fałtynowicz, Krasnogruda; świadectwa pobytu Czesława Miłosza na Suwalszczyźnie we wrześniu 1989 roku pt. „Nie oczekiwałem takiego daru…” oraz wiersze: Czesława Miłosza Rok 1911 i Krzysztofa Czyżewskiego Wigry poświęcony spotkaniu z poetą w wigierskim zespole poklasztornym. Publikacja zawiera wiele zdjęć z pierwszego po pięćdziesięciu latach pobytu autora Ocalenia na Suwalszczyźnie (rec. M. Stala, Dar, „Jaćwież” 2001, nr 14).

– STK wydało tom wierszy Czesława Miłosza Czas wyniesiony (układ i red. Zbigniew Fałtynowicz, oprac. graf. Wiesław Osewski; 60 s., il., n. 5000egz.). Zawartość: Rok 1911, Nauki, Wieczorem wiatr, Roki, W mojej ojczyźnie, Świat (poema naiwne), Jak można zapomnieć, Osobny zeszyt: Gwiazda Piołun, Wykład I, „Otrzymane właśnie zdjęcia…”, Rzeki.

– Historyk Jerzy Szumski opublikował studium Eysmontowie i Mejerowie, właściciele Hołnów Mejera i Krasnogrudy ([w:] Drobna szlachta podlaska w XV–XIX wieku, Białystok 1991).

1992

III – W czasopiśmie „Borussia” (nr 1, s. 86) poeta litewski Sigitas Geda (ur. 1943, zam. w Wilnie) zamieścił wiersz San Francisco (tłum. Mieczysław Jackiewicz) o swoim spotkaniu z Czesławem Miłoszem w Berkeley, podczas którego: Wspominaliśmy Wilno, / Tamto przedwojenne, / Sejny i Suwałki, / Poetów, żywych i zmarłych, / I teraz już nieboszczyka / Jego wuja Oskara, / Który zamienił się w jaskółkę / Nad Czereją.

6 VI – Czesław Miłosz (w towarzystwie syna Antoniego, brata Andrzeja oraz Małgorzaty i Krzysztofa Czyżewskich) – wracając z Litwy przez przejście graniczne w Ogrodnikach – odwiedził przed południem Krasnogrudę oraz gospodarstwo Piotra Dapkiewicza w sąsiadujących Żegarach. „Przed moim domem zatrzymał się samochód – wspominał Piotr Dapkiewicz, syn – i wysiadł z niego noblista Czesław Miłosz z bratem i synem. Chciał spotkać się z moim ojcem. Nie wiedział, że ojciec zmarł już w latach 50. Usiedliśmy powspominać. Żona podała litewskie bliny na liściach kapusty. Bardzo chwalone”. Z rodziną Dapkiewiczów utrzymywali Miłoszowie bliskie kontakty w okresie międzywojennym, także zażyłe były związki tej rodziny z dworem. Poeta wpisał się do księgi pamiątkowej rodziny⁵⁸.

7 VI – Czesław Miłosz przebywał przed południem w Ośrodku „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” w Sejnach. Krzysztofowi Czyżewskiemu wręczył (wraz z bratem Andrzejem) intencyjne pismo o przekazaniu dworu w Krasnogrudzie Fundacji Pogranicze.

7 VI – W siedzibie Ośrodka „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” w Sejnach odbyło się wieczorem w niewielkim gronie osób spotkanie autorskie z Czesławem Miłoszem. Uczestniczyło w nim kilkoro uczniów, pracownicy Ośrodka „Pogranicze…” i goście z Anglii oraz Zbigniew Fałtynowicz, Hanna Karaś, Jarosław Sieradzki i Zbigniew Tanajewski. (Czesław Miłosz: „W Warszawie i Krakowie spotykam się ze studentami. Nie mam tam spotkań z licealistami, a w Sejnach mam”). Relacje z tego spotkania zamieściły „Krajobrazy” (nr 9) (Z. Tanajewski, Moje zatrzymanie czasu. Miłosz w Sejnach) oraz „Tygodnik Północny” nr16 (H. Karaś, Miłosz w Sejnach). Po noclegu w Domu Pracy Twórczej i Wypoczynku Ministerstwa Kultury i Sztuki w Wigrach Czesław Miłosz wyjechał do Warszawy.

VIII – Tajemnicę Krasnogrudy opisał Waldemar Smaszcz w artykule pod tym tytułem ogłoszonym w „Gazecie Współczesnej”, którą wyjaśnia – zdaniem krytyka literatury – wiersz Powrót zamieszczony przez CM w tomie Dalsze okolice. Nieco wcześniej wiersz ten został opublikowany w tygodniku„Krajobrazy” (nr 14) z komentarzem pt. Odkrywanie tajemnicy.

1993

15–17 VI – Czesław Miłosz był gościem Ośrodka „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów”. Zatrzymał się w Domu Pracy Twórczej i Wypoczynku w Wigrach. Tej wizyty nie odnotowały środki przekazu.

jesień – Ukazał się pierwszy numer pisma „Krasnogruda” (wyd. Fundacja Pogranicze i Ośrodek „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” w Sejnach), który otwiera rozmowa z Czesławem Miłoszem pt. Poszukiwanie ojczyzny przeprowadzona przez Krzysztofa Czyżewskiego, redaktora naczelnego, 7 czerwca 1992 roku w Sejnach (przedruk w: Czesław Miłosz, Rozmowy polskie 1979–1998, Kraków 2006).

1994

26–28 VI – Czesław Miłosz był gościem Środkowoeuropejskiego Forum Kultury pn. „Rok 1994”, które w Wigrach zorganizował Ośrodek „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” i Fundacja Pogranicze. 27 czerwca poeta wziął udział w dyskusji plenarnej (druk w „Krasnogruda” 1995, nr 4), następnie – w spotkaniu autorskim, podczas którego prezentował wiersze z antologii Wypisy z ksiąg użytecznych. Udzielił także wywiadu Wojciechowi Markowi Darskiemu i Robertowi Trabie („Borussia” 1994, nr 9).

– Grzegorz Rąkowski w przewodniku Polska egzotyczna (Pruszków, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”) zamieścił rozdział pt. Śladami Miłosza, opisując w nim związki poety z Krasnogrudą. Ten sam autor obszerny tekst na ten temat (Miejsce wielu sprzecznych przeżyć) opublikował w miesięczniku turystów i krajoznawców „Gościniec” (nr 11–12).

– W opracowaniu Geografia poetycka w powojennej twórczości Czesława Miłosza (Olsztyn, Wyższa Szkoła Pedagogiczna) jego autorka, Beata Tarnowska, pominęła Krasnogrudę (i Suwalszczyznę) jako miejsce obecne w biografii intelektualnej i emocjonalnej poety. Niesłusznie powiązała genezę wiersza Powrót z odwiedzinami Litwy przez Czesława Miłosza.

1996

– Ukazała się książka Wojciecha Kassa „Aj, moi dawno umarli” (Sopot, Sopockie Towarzystwo Kultury) o związkach Czesława Miłosza z Sopotem. Autor poraz pierwszy opisał w nim tak obszernie powojenne losy właścicielek Krasnogrudy: Gabrieli Lipskiej z Kunatów i jej męża Władysława Lipskiego, Janiny Niementowskiej z Kunatów oraz rodziny Miłoszów. Książka zawiera też, po raz pierwszy wówczas reprodukowany, bogaty materiał fotograficzny, przede wszystkim z okresu międzywojennego. Publikacji towarzyszyła osobna wkładka z paroma wierszami poety, zawierająca m.in. Pieśń (utwór dedykowany Gabrieli Kunat)⁵⁹.

– Andrzej Zawada w książce Miłosz (Wrocław, Wydawnictwo Dolnośląskie, seria „A to Polska właśnie”) wymienia Suwałki i Krasnogrudę jako miejsca związane z rodziną Miłoszów i poetą; zamieszcza też cztery fotografie (jedną z okresu międzywojennego, trzy współczesne) przedstawiające Czesława Miłosza w Krasnogrudzie oraz jedną na łódce na Czarnej Hańczy z 1989 roku.

1997

V – Czesław Miłosz opublikował Abecadło Miłosza (Kraków, Wydawnictwo Literackie), książkę wspomnień o osobach i zdarzeniach, ułożoną w formie haseł w porządku alfabetycznym (zawiera hasło Krasnogruda). W roku następnym ukazała się jej kontynuacja pt. Inne abecadło (Kraków, Wydawnictwo Literackie) z hasłami: Kunatt Stanisław, Ulrich. (Wyd. połączone Abecadło; Inne abecadło. Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2001).

25–28 VI – Czesław Miłosz uczestniczył w Wigrach w spotkaniu twórców kultury litewskiej i kultury polskiej na temat „Kultura litewska i kultura polska – podobieństwa i różnice”⁶⁰. Swoje wystąpienie wygłosił 27 VI wraz z Tomasem Venclową. Odwiedził (wraz z Andrzejem Miłoszem, Grażyną Strumiłło-Miłosz, Tomaszem Venclovą oraz Krzysztofem Czyżewskim) Krasnogrudę oraz cmentarz katolicki w Sejnach, gdzie znajduje się grób właścicieli Krasnogrudy – Bronisława Kunata (1855–1922) i Florentyny z Grzegorzewskich Kunat (1864–1940), rodziców Gabrieli i Janiny (Bronisław Kunat był bratem Zygmunta Kunata, ojca Weroniki Miłosz). Był to ostatni pobyt Czesława Miłosza na Suwalszczyźnie.

1998

– Ukazała się antologia Gdzie jeziora syte przestrzenią obłoków. Suwalszczyzna w poezji (Suwałki, Wydawnictwo HAŃCZA, red. Marianna Rant-Tanajewska, fot. Stanisław Woś, oprac. graf. Wiesław Osewski; 190 s., il., n. 800 egz., seria Biblioteka Suwalska pod red. Janusza Kopciała), w której autor – Zbigniew Fałtynowicz, zamieścił trzy wiersze Czesława Miłosza: Wieczorem wiatr, Wykład I, Powrót. Antologię zamyka wiersz Krasnogruda Józefy Drozdowskiej. Do Miłosza odwołują się także inne wiersze w zbiorze: Krzysztofa Czyżewskiego Wigry, Wojciecha Marka Darskiego Spotkanie na Wigrach i Leszka Aleksandra Moczulskiego *** (Stanąłem nad jeziorem w bramie poranku…).

2001

19 V – Zmarł Zbigniew Lipiński (ur. 1923), siostrzeniec Władysława Lipskiego, „strażnik pamięci krasnogrudzkich rodzin”, Gabrieli z Kunatów Lipskiej i Janiny z Kunatów Niementowskiej oraz Władysława Lipskiego. Towarzyszył Czesławowi Miłoszowi podczas pierwszej wizyty w Sopocie 17 VI 1981 roku. W swoim i swojej żony Teresy mieszkaniu w Sopocie gościł poetę i podejmował obiadami podczas następnych wizyt w tym mieście (26 IX 1989, 2 XI 1993, 10–12 VI 1995, VI1996, 8 X 1998) oraz towarzyszył w czasie sopockich spotkań i spacerów (każdorazowo także na grób matki i ciotek). Dedykacja Czesława Miłosza w książce Metafizyczna pauza, napisana 11 czerwca 1995 roku: „Zbyszkowi i Teresie Lipińskim z podzięką za serdeczną gościnność podczas moich wizyt w Sopocie”. Został pochowany na sopockim cmentarzu katolickim w grobowcu, gdzie spoczywa Weronika Kunat (zm. 8 XII 1945; od 1975 pochowana na cmentarzu w Sopocie po ekshumacji z Drewnicy), Gabriela (zm. 16 III 1962) i Władysław Lipscy (zm. 5 X 1978) oraz Janina Niementowska (zm. 21 XI 1977)⁶¹.

VI – Publikacją różnorodnych materiałów uczciła dziewięćdziesięciolecie urodzin Czesława Miłosza redakcja kwartalnika „Jaćwież” (nr 14), wydawanego przez Regionalną Pracownię Krajoznawczą PTTK w Suwałkach, zamieszczając na swoich łamach: wspomnienia o Suwałkach Andrzeja Miłosza i jego tekst pt.Srebra rodzinne; szkic historyczny Krasnogruda Jerzego Szumskiego; szkice historycznoliterackie Waldemara Smaszcza Powroty Czesława Miłosza oraz Wojciecha Kassa Byli raz sobie Psiapsiulewicz, Nina, Ela, Władek, Zaza…; wiersze Józefy Drozdowskiej Krasnogruda oraz Nad Niewiażą; fotoreportaż pt. Czesław Miłosz i Suwalszczyzna.

30 VI – W „Gazecie w Białymstoku”, dodatku do „Gazety Wyborczej” (nr 151) Waldemar Smaszcz opublikował szkic Jestem tu tylko na chwilę… Suwalskie i krasnogrudzkie wątki w biografii twórczej Czesława Miłosza.

XII – Nr 16 „Jaćwieży” otwiera dedykacja Czesława Miłosza: Dla Czytelników „Jaćwieży”, uzyskana przez Wojciecha Kassa 19 listopada 2001 roku podczas spotkania w krakowskim mieszkaniu poety. W tym samym numerze opublikowano reporterską opowieść Marcina Kydryńskiego z wędrówki do Szetejń i innych okolicznych miejsc na Litwie związanych z Czesławem Miłoszem.

– Z okazji dziewięćdziesiątych urodzin noblisty „Krasnogruda” (nr 13) zadedykowana została „Miłoszowi w darze”.

– Irena Batura w przewodniku Po ziemi sejneńskiej (Suwałki, Wydawnictwo HAŃCZA), w rozdziale pt. Okolice poety, opisała dzieje dworu w Krasnogrudzie, opatrując je uwagą, że „na wakacjach lubił tu przebywać Czesław Miłosz”.

2002

25 I – Podczas zorganizowanego przez Ośrodek „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” i Fundację Pogranicze spotkania pn. „10 + 1. W obliczu jutra” w Białej Synagodze w Sejnach, na które Czesław Miłosz, mimo zapowiedzi w programie, już nie przyjechał, odtworzono z taśmy przygotowaną specjalnie na tę okazję przejmującą wypowiedź poety o współczesnych problemach zachowania tożsamości kulturowej, o szacunku dla przeszłości i zakorzenieniu w niej⁶².

– Czesław Miłosz objął honorowy patronat nad inicjatywą utworzenia w Krasnogrudzie przez Fundację Pogranicze Międzynarodowego Centrum Dialogu. Oświadczenie Czesława Miłosza: „Pragnę oświadczyć, że znany jest mi projekt Europejskiego Centrum Dialogu, który ma w najbliższej przyszłości powstać w Krasnogrudzie blisko granicy Polski i Litwy. Znana jest mi także od wielu lat i wysoko przeze mnie ceniona działalność Ośrodka »Pogranicze – sztuk, kultur, narodów« i Fundacji Pogranicze w Sejnach. Cieszę się bardzo, że to »Pogranicze« właśnie będzie gospodarzem Europejskiego Centrum Dialogu. Cieszę się również, że na jego siedzibę został wybrany dwór w Krasnogrudzie, który ongiś należał do mojej rodziny, a obecnie zostanie odremontowany i ożywiony działalnością kulturalną na pograniczu polsko-litewskim. Uważam, że powstanie takiego centrum jest bardzo potrzebne dzisiaj, kiedy mamy wielką szansę czynnego włączenia się w proces integracji europejskiej poprzez rozwój współpracy i porozumienia z naszymi najbliższymi sąsiadami. Dlatego w pełni popieram ideę utworzenia Europejskiego Centrum Dialogu w Krasnogrudzie i wyrażam zgodę na objęcie honorowego patronatu nad inicjatywą”.

26 IV – Czesław Miłosz spotkał się w krakowskim mieszkaniu z młodzieżą sejneńską skupioną w Ośrodku „Pogranicze – sztuk, kultur narodów” pod opieką Małgorzaty Sporek-Czyżewskiej i Bożeny Szroeder. Odpowiadał na pytania dotyczące związków z Sejnami (opis spotkania i druk rozmowy w „Almanachu Sejneńskim”2003, nr 2, pt. Moje związki z Sejnami, przedruk [w:] C. Miłosz, Rozmowy polskie 1998–2004, Kraków 2010).

21 IX – W Warszawie zmarł Andrzej Miłosz. Podczas uroczystości na cmentarzu Powązkowskim odczytany został list Czesława Miłosza, w którym poeta, odwołując się do lat spędzonych w Suwałkach, napisał m.in.: „(…) ile to razy podziwiałem Ciebie za to, że byłeś sprężonym kłębkiem energii, tak pewnie osadzonym w świecie i aprobującym ten świat. Sam mało uzdolniony do sportów, przyglądałem się Twoim kolejnym pasjom sportowym: rowery, latanie szybowcem, skoki spadochronowe, żeglarstwo…” („Gazeta Wyborcza Białystok” z 19/20 X). W pogrzebie uczestniczyli: Krzysztof Czyżewski, Małgorzata Sporek-Czyżewska i Zbigniew Fałtynowicz.

– W „Almanachu Sejneńskim” (nr 2) w rozdziale pt. „Notatnik krasnogrudzki” zamieszczono obszerne materiały dotyczące Czesława Miłosza: wiersze z motywami krasnogrudzkimi (Łąka, Wieczorem wiatr, Ptaki, Bryczką o zmierzchu, Pan Anusewicz, Wykład I, Powrót, Mój dziadek Zygmunt Kunat, „Otrzymane właśnie zdjęcia…”), rozmowę młodzieży sejneńskiej z poetą pt. Moje związki z Sejnami; szkic Zbigniewa Fałtynowicza „Niepojęta identyczność, niepojęte oddzielenie”. Czesław Miłosz na Suwalszczyźnie w dwudziestoleciu międzywojennym; dokumenty archiwalne pt. Lustracja dóbr krasnohrudzkich w powiecie sejneńskim położonych z 1858 roku; opracowanie Rafała Winiewicza Rewaloryzacja zespołu podworskiego w Krasnogrudzie.

2003

18 II – Czesław Miłosz napisał: „Zanurzeni w »teraz« powinniśmy starać się przenieść niejako w nowy wymiar to, co było, z całą świadomością, że pracujemy dla tego, co kiedyś będzie i że przygotowujemy dar dla ludzi, którzy będą żyli po nas. Odczuwam radość, mogąc w myśli powiedzieć tym, z którymi chodziłem tutaj, w Krasnogrudzie i w Sejnach: Jesteście w dobrych rękach, nie wzgardliwie zapomniani, ale obecni. Mogłaby przecież trwać obrzydliwość spustoszenia, a że stało się inaczej, jest to zwycięstwo ludzkiego rozumu i woli”⁶³. Te słowa poety będą mottem aktu erekcyjnego budowy Międzynarodowego Centrum Dialogu w Krasnogrudzie.

30 IV – 4 V – Młodzież z Klasy Dziedzictwa Kulturowego, działającej przy Ośrodku „Pogranicze – sztuk, kultur, narodów” w Sejnach, odbyła podróż pn.„Wielokulturowe Wilno. Śladami poetów”, której celem było odkrywanie tożsamości miasta (litewskiej, żydowskiej, rosyjskiej i polskiej) poprzez wędrowanie wileńskimi śladami czterech poetów: Tomasa Venclovy, Abrahama Sutzkevera, Josifa Brodskiego i Czesława Miłosza. Uczestnicy wyprawy zatrzymali się na dłużej także w Szetejniach⁶⁴.

30 VII – Fundacja Pogranicze przejęła w trzydziestoletnią dzierżawę dwór i park podworski w Krasnogrudzie (5,5 ha) na podstawie umowy z NadleśnictwemPomorze⁶⁵.

2004

14 VIII – Czesław Miłosz zmarł w Krakowie. W uroczystościach pogrzebowych (27 VIII) w kościele Mariackim i w kościele oo. Paulinów Na Skałce, gdzie został pochowany w Krypcie Zasłużonych, wzięli udział: Krzysztof Czyżewski, Zbigniew Fałtynowicz i Leszek Aleksander Moczulski⁶⁶.

ciąg dalszy