Anetta Ejdulis

Materiały z kurhanu nr 6 w Garbasie I, stanowisko 1., gmina Filipów

Badania ratownicze kurhanu nr 6 w Garbasie I, stanowisko 1., gmina Filipów, obszar AZP 16–81, przeprowadzono w dniach 8–19 sierpnia 2005 roku, pod kierunkiem mgr. Jerzego Brzozowskiego i mgr Anetty Ejdulis. Były finansowane przez Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku, a realizowało je Muzeum Okręgowe w Suwałkach.

Mapa 1. Lokalizacja stanowiska

Cmentarzysko kurhanowe w Garbasie I położone jest na Pojezierzu Zachodniosuwalskim. Znajduje się około trzech kilometrów na południe od Filipowa, na szczycie długiego wału morenowego rozciągającego się wzdłuż brzegu jeziora Garbas. Od strony zachodniej wał opada do jeziora, które leży w odległości około 150 m. Od strony wschodniej, w odległości około 500 m znajduje się dolina rzeki Rospudy (mapa 1).

Zanim przystąpiono do badań, kurhan nr 6 wyglądał jak porośnięty trawą pagórek, ze słabo zarysowanymi granicami (fot. 1). Jego średnica wynosiła około 5 m, a wysokość około 0,6 m. W części południowo-wschodniej widoczny był wkop rabunkowy o wymiarach 1 x 0,7 m (fot. 2), zaś w części północno-wschodniej została usunięta darń z płaszcza kamieni. Od strony zachodniej rysował się rów strzelniczy z czasów II wojny światowej.

Metodyka badań

Kurhan nr 6 wpisano w przestrzeń ara w ten sposób, że linie podziału ara na ćwiartki były jednocześnie liniami dzielącymi kurhan na cztery równe części. Wydzielono cztery ćwiartki: NW, NE, SW, SE. Pomiędzy nimi pozostawiono świadki profilowe o szerokości 0,5 m. Po zdjęciu cienkiej warstwy próchnicy z darnią ukazał się zwarty płaszcz z kamieni polnych średniej wielkości, mający długość około 4,95 m i szerokość 3,3 m, składający się z trzech mechanicznie wydzielonych warstw kamieni. W trakcie eksploracji pomiędzy kamieniami płaszcza występowały drobne, przepalone kości i fragmenty naczyń glinianych, a także łuski od nabojów. Groby popielnicowe ukazały się po zdjęciu pierwszej warstwy płaszcza kamiennego.

Materiały

W trakcie prac zarejestrowano 11 pochówków popielnicowych. Popielnice wstawiane były między warstwy płaszcza kamiennego. Skupione były w ćwiartkach NE i NW. Trzy groby znajdowały się pod kamieniem zakładzinowym (grób nr 8, 10, 11 dawniej 10, 13, 14). W trakcie oczyszczania drugiej i trzeciej warstwy płaszcza kamiennego ćwiartki NE tuż przy świadku N zaobserwowano zaciemnienie o wymiarach około 0,3 x 0,3 m i osiągające głębokość od 0,34 do 0,5 m. Częściowo wchodziło ono pod świadek. Z zaciemnienia zebrano fragmenty ceramiki, kości ludzkie oraz węgle drzewne. Analiza szczątków kostnych wskazała, że należały do osobnika młodocianego. Mogą również pochodzić z naruszonych grobów nr 9 lub 10, które określono jako pochówki dzieci.

Grób nr 1 – pomiędzy kamieniami w ćwiartce NW w płaszczu kamiennym ustawiona była bardzo zniszczona popielnica. Częściowo zrekonstruowano ją rysunkowo. Z fragmentów materiału udało się także wykleić misę.

Popielnica – naczynie dwustożkowate z załomem brzuśca na około 2/3 wysokości. Barwa powierzchni brunatno-czerwonawa, wewnętrzna brunatna. Przełom brunatny z widoczną drobnoziarnistą domieszką czerwonego tłucznia kamiennego. Naczynie wygładzane powyżej załomu brzuśca, krawędź wylewu lekko wychylona na zewnątrz, dno na podsypce, nieznacznie wyodrębnione (tabl. II, b).

Misa – zachowany fragment wylewu, prosty lekko wychylony na zewnątrz. Powierzchnia barwy brunatnej, cała starannie wygładzona do połysku (strona wewnętrzna i zewnętrzna). Przełom barwy brunatnej, widoczna drobnoziarnista domieszka czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. II, a).

Pochówek bez wyposażenia, zmarły: dorosły, płci żeńskiej.

Grób nr 2 – zalegał pomiędzy kamieniami płaszcza, w ćwiartce NW.

Popielnica – zachowana fragmentarycznie. Wylew naczynia prosty, lekko wychylony na zewnątrz. Powierzchnia barwy brunatnej, na zachowanym fragmencie zdobiona ornamentem zaszczypywania. Przełom barwy brunatnej z widoczną domieszką drobnoziarnistego czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. III, a).

Naczynie – fragment o dnie nieznacznie wyodrębnionym. Powierzchnia barwy brunatnej, przełom barwy brunatnej z domieszką drobnoziarnistego czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. III, b).

Pochówek bez wyposażenia, zmarły: maturus ?, płci żeńskiej.

Grób nr 3 – zlokalizowany blisko środka kurhanu, między kamieniami płaszcza w ćwiartce NW.

Popielnica – naczynie dwustożkowate o załomie brzuśca na 2/3 wysokości. Wylew o prostych ściankach, dno lekko wyodrębnione, podsypane, o krawędzi zdobionej rzędem odcisków palców. Powierzchnia barwy ceglasto-rudej i brunatno-szarej, przecierana. Przełom barwy szarej z domieszką czerwonego drobnoziarnistego tłucznia kamiennego (tabl. IV, b).

Misa – wyklejona, bez zachowanego dna. Załom brzuśca 2,5–2,8 cm poniżej wylewu, ostro profilowane ścianki naczynia. Powierzchnia bardzo dobrze wygładzona aż do połysku, barwy brunatno-szarej i czerwonawej. Przełom brunatny z widoczną domieszką drobnego czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. IV, a) [Naczynie w trakcie badań terenowych uznano za grób nr 8].

Pochówek bez wyposażenia, zmarły: maturus wczesny (ok. 35–45 roku życia), płeć męska.

Grób nr 4 (fot. 3) – ustawiony pomiędzy kamieniami płaszcza w ćwiartce NW, blisko środka kurhanu. Popielnica przykryta była misą odwróconą do góry dnem.

Popielnica – fragmentarycznie zachowana (fragment brzuśca). Powierzchnia barwy brunatno-czerwonej, w okolicach przełomu brzuśca wygładzana (najpewniej wiechciem trawy). Przełom brunatnej barwy z domieszką drobnoziarnistą czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. V, b).

Misa – zrekonstruowano fragment przydenny. Dno bez podsypki, lekko wychylone na zewnątrz. Powierzchnia barwy brunatno-czerwonej, wygładzana (widoczne ślady przecierania). Przełom brunatnej barwy z widoczną domieszką drobnoziarnistą czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. V, a) [Podczas badań nadano naczyniom nazwy: grób nr 4 i grób nr 6].

Wyposażenia brak, zmarły: adultus – maturus, płeć żeńska.

Grób nr 5 – zlokalizowany w ćwiartce NW, pomiędzy kamieniami płaszcza, przy grobach nr 3 i nr 6.

Popielnica – zachowana we fragmentach. Fragment naczynia, o powierzchni wygładzanej, barwy brunatno-czerwonej. Przełom brunatny z domieszką drobnoziarnistą czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. V, c). We fragmentach ceramiki z grobu znajdowane były luzem listwy plastyczne z ornamentem, a na naczyniu widoczne są miejsca, w których się one pierwotnie znajdowały (tabl. V, d).

Pochówek bez wyposażenia, zmarły: adultus ( 22–35 rok życia), płeć żeńska.

Grób nr 6 – odkryty pomiędzy kamieniami płaszcza w ćwiartce NW, tuż obok grobów nr 3 i 5.

Popielnica – naczynie dwustożkowate z załomem brzuśca na około 2/3 wysokości. Dno naczynia niewyodrębnione i bez podsypki. Powierzchnia barwy brunatno-szarej. Przełom brunatno-szary z liczną domieszką drobnoziarnistą czerwonego tłucznia kamiennego i pojedynczymi ziarenkami dużego białego tłucznia (tabl. III, c) [ W trakcie badań nadano numer 7].

Wyposażenia brak, zmarły: osobnik pierwszy: adultus (25–35 rok życia), płeć żeńska, osobnik drugi: infans II ? (od 5 roku życia).

Grób nr 7 – zalegał pomiędzy kamieniami płaszcza, w ćwiartce NW, tuż obok grobu nr 8, 9 i kamienia zakładzinowego.

Popielnica – silnie zniszczone naczynie, częściowo zrekonstruowane. Dno wyodrębnione, bez podsypki, wylew lekko wychylony na zewnątrz. Naczynie wygładzane do załomu brzuśca. Powierzchnia barwy ceglasto-rudej i brunatno-szarej. Przełom barwy brunatno-szarej z liczną drobnoziarnistą domieszką czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. VI, b, c).

Misa – naczynie o ostro profilowanych ściankach, wylew lekko wywinięty na zewnątrz, z załomem brzuśca 2,5 cm poniżej wylewu, z wyodrębnionym dnem, zdobionym karbowaniem. Powierzchnia naczynia barwy brunatno-szarej, bardzo dobrze wygładzona aż do połysku. Przełom barwy brunatnej z liczną drobnoziarnistą domieszką czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. VI, a) [Grób nr 9 w trakcie badań].

Wyposażenie: sprężynka z brązu (tabl. VI, e), kółka kościane – 8 sztuk (tabl. VI, d), zmarły: infans I (ok. 3–4 roku życia).

Grób nr 8 – znajdował się pod kamieniem zakładzinowym (fot. 4, fot. 6), w ćwiartce NE, przy grobach nr 7, 9, 10, 11.

Popielnica – naczynie dwustożkowate, łagodnie profilowane, z załomem brzuśca umieszczonym na około 2/3 wysokości. Dno nieznacznie wyodrębnione (widoczne odciski palców), bez podsypki. Wylew o prostej, niewyodrębnionej krawędzi. Powierzchnia naczynia od barwy ceglasto-rudej po brunatną, widoczne resztki zagładzania powyżej załomu brzuśca. Przełom barwy brunatno-szarej z drobnoziarnistą domieszką czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. VII, a) [Zarejestrowany w terenie jako grób nr 10].

Wyposażenie: kółko kościane – 1 sztuka, kółko brązowe – 1 sztuka (tabl. VII, b), zmarły: maturus (około 35–45 roku życia), płeć żeńska.

Grób nr 9 – odkryty pomiędzy kamieniami płaszcza, w ćwiartce NE, przy grobie nr 7, 8, 10.

Popielnica – naczynie dwustożkowate, z załomem brzuśca umieszczonym na około 2/3 wysokości. Dno niewyodrębnione, bez podsypki. Wylew o krawędzi lekko wychylonej na zewnątrz. Powierzchnia naczynia wygładzona powyżej załomu brzuśca, poniżej chropowata. Barwy brunatno-czerwonej. Przełom barwy brunatno-szarej z drobnoziarnistą domieszką czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. VIII, b).

Misa – pokrywa cylindryczna, krawędź wylewu niewyodrębniona, ścianki lekko rozchylające się na zewnątrz, dno lekko wyodrębnione, bez podsypki. Powierzchnia barwy szaro-brunatnej, przecierane od zewnątrz i wewnątrz. Przełom barwy czerwono-brunatnej z widoczną drobnoziarnistą domieszką czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. VIII, a) [Wcześniej grób 11 + 12].

Wyposażenia brak, zmarły: infans I (około 2–3 roku życia).

Grób nr 10 – pod kamieniem zakładzinowym znaleziono jeszcze jeden mniejszy kamień i właśnie pod nim stała maleńka popielnica (fot. 5), w ćwiartce NE, obok grobów 9 i 11.

Popielnica – małe naczynie z załomem brzuśca w połowie wysokości z sześcioma wyrostkami, umieszczonymi parami, równomiernie na całym jego obwodzie. Wylew znacznie odchylony na zewnątrz, dno lekko wyodrębnione, bez podsypki. Powierzchnia barwy brunatno-szaro-czarnej, wygładzana na zewnątrz i wewnątrz. Przełom barwy brunatno-czarnej z liczną domieszką drobnego czerwonego tłucznia kamiennego (tabl. VII, c) [Zarejestrowany w terenie jako grób nr 13].

Wyposażenia brak, zmarły: infans I (około 0–1 roku życia).

Grób nr 11 – zlokalizowany w ćwiartce NE, pod kamieniem zakładzinowym, obok grobów nr 8 i 10. Popielnica przykryta była misą odwróconą do góry dnem.

Popielnica – naczynie dwustożkowate z załomem brzuśca na około 2/3 wysokości. Wylew o prostej krawędzi, dno lekko wyodrębnione, bez podsypki. Powierzchnia barwy brunatno-szarej, wygładzana do załomu brzuśca, poniżej chropowata. Przełom barwy brunatno-szarej z widoczną drobnoziarnistą domieszką czerwonego tłucznia kamiennego oraz pojedyncze duże ziarna białego tłucznia kamiennego (tabl. IX, b).

Misa – naczynie asymetryczne z wyodrębnionym, zdobionym karbowaniem dnem, ostro profilowanymi ściankami, załomem brzuśca 2,5 cm poniżej wylewu i lekko wywiniętym na zewnątrz wylewem. Powierzchnia barwy od brunatnej po jasnobeżową, bardzo dobrze wygładzona, aż do połysku. Na całej powierzchni widoczne spękania. Przełom barwy ceglasto-szarej z drobnoziarnistą domieszką białego tłucznia kamiennego (tabl. IX, a) [Numer grobu nadany w terenie 14].

Wyposażenie: fragmenty przepalonego srebra (tabl. IX, c), zmarły: maturus środkowy (około 40–45 roku życia), płeć męska.

Analiza materiałów

Nasyp kurhanu zbudowany był z trzech warstw starannie ułożonych kamieni. Nie zaobserwowano rowka dookolnego. Kurhan nr 6 reprezentuje grobowiec wielopochówkowy, rodzinny, charakterystyczny dla grobowców z okresu wędrówek ludów. Charakterystyczne jest ustawienie popielnic w środkowej części kurhanu, blisko siebie, tak że często stykały się bokami. Bliskość i kamienie wciśnięte w środek naczyń spowodowały, że górne części popielnic były przeważnie zniszczone. W części, kości występowały luźno między płaszczem kamiennym poza popielnicami. W niektórych przypadkach kości z dwóch lub nawet trzech popielnic były wymieszane. W wielu przypadkach z tego samego powodu nie można było stwierdzić nakrywania popielnic kamieniami czy misami. Dopiero w trakcie prac gabinetowych wyklejono misy, które przykrywały popielnice. W popielnicach nie znaleziono węgli drzewnych.

Sposób rozmieszczenia grobów wstawianych między kamienie nasypu kurhanu wskazuje, że składano je w różnym czasie. Kurhan nr 6 zawierał 11 grobów popielnicowych, ulokowanych w ćwiartce NE i NW. Zjawiskiem powszechnym w obrządku pogrzebowym było ciałopalenie. Prawidłowość ta znajduje liczne odpowiedniki na innych cmentarzyskach kurhanowych na plemiennym terenie późniejszej Jaćwieży.

W oparciu o materiał antropologiczny można stwierdzić, że w 11 grobach znajdowało się 12 pochówków. W sześciu szczątki kobiet, w dwóch mężczyzn, w czterech dzieci, a w grobie nr 6 wspólny pochówek kobiety z dzieckiem. Przewaga kobiet i dzieci jest więc znacząca. Zebrane, luźno rozsypane kości pochodziły ze zniszczonych popielnic.

Wyposażenie w dary grobowe było bardzo ubogie. Ograniczało się do dziewięciu kółek kościanych, jednego kółka z brązu, sprężyny z brązu i fragmentów stopionego srebra. Sprężynka z brązu stanowiła zapewne część zapinki. Tego rodzaju ozdoby znajdowano w grobach w Bilwinowie i Prudziszkach. Ustalenie analogii dla stosunkowo licznych kółek kościanych jest natomiast dość trudne. Fragment paciorka kościanego znaleziono na cmentarzysku w Szwajcarii w kurhanie nr 8. Trudno jest cokolwiek powiedzieć o fragmentach stopionego srebra. Znalezione ozdoby nie są liczne i nie dają podstaw do dokładniejszej chronologii.

Naczynia z kurhanu nr 6 wykazują zróżnicowanie pod względem form i ornamentyki. Pod względem funkcji, jakie pełniły w obrządku pogrzebowym, można podzielić je na popielnice i misy.

1. Popielnice o dwustożkowatym kształcie z załomem brzuśca umieszczonym na około 2/3 wysokości, prostą krawędzią wlewu, a dnem lekko wyodrębnionym. Na dnie zdobione są odciskami palców (popielnice z grobu 3. i 8.). Inne naczynia tego typu mają powierzchnię poniżej brzuśca chropowaconą (popielnice z grobu 1. i 11.) oraz zgrubiałe dno (popielnica z grobu 1.). Są formą powszechnie występującą na cmentarzyskach kurhanowych. Analogiczne naczynia znane są z Bilwinowa, Brodu Nowego, Prudziszk, Wołowni.

2. Popielnice z załomem brzuśca nieco powyżej ½ wysokości, wychyloną na zewnątrz krawędzią wylewu i wykształconym dnem. O powierzchni wygładzonej (popielnica z grobu 9.) oraz o powierzchni chropowaconej poniżej załomu brzuśca (popielnica z grobu 7.). Podobne naczynia znane są z Bilwinowa (kurhan 1., groby 1a, 3.).

3. Małe naczynie o gładkiej powierzchni z sześcioma wyrostkami umieszczonymi parami, równomiernie na całym obwodzie. W popielnicy zalegały szczątki infans I. Podobne naczynia z guzkami znane są z Prudziszk (kurhan 6., grób 2.), Netty (grób 3., popielnica 9.), Bilwinowa (kurhan 11., grób 1.) oraz Nowej Boćwinki. Małe popielnice to rzadki przypadek na cmentarzyskach, ponieważ kości małych dzieci były dosypywane do kości zmarłych rodziców (najczęściej matki) albo zsypywane pomiędzy kamienie płaszcza.

4. Pokrywa – cylindryczna o niewyodrębnionej krawędzi wylewu, z lekko wyodrębnionym dnem (misa z grobu 9.). Analogie – misa z Bilwinowa (kurhan 7., grób 5.).

5. Pokrywy – misy o wyodrębnionym dnie zdobione nacinaniem, załomie brzuśca przeważnie 2–3 cm poniżej wylewu i krawędzi wylewu wywiniętej na zewnątrz (misy z grobów nr: 1, 3, 4, 11). Podobne misy odkryto w Bilwinowie (kurhan 1., grób 2., grób 7.; kurhan 10., grób1., kurhan 20.).

6. Naczynia z grobów 4. i 5. oraz grobu 2. zachowały się fragmentarycznie. Fragment wylewu popielnicy z grobu 2. posiada ornament zaszczypywania. Na fragmencie naczynia z grobu 5. można zaobserwować ślady po listwach plastycznych, które znaleziono luzem w trakcie eksploracji grobu. Podobnie wyglądające listwy plastyczne miały naczynia znalezione luzem w Bilwinowie (kurhany: 7., 9., 12.).

7. Badania w Garbasie I przyniosły charakterystyczny materiał pozwalający zakwalifikować go do grupy cmentarzysk datowanych na okres wędrówek ludów, fazy D–E, czyli IV–VI/VII wiek n.e.

Literatura

Antoniewicz J., Kaczyński M., Okulicz J., 1956, Sprawozdanie z badań w 1955 roku na cmentarzysku kurhanowym w miejscowości Szwajcaria, pow. Suwałki, „Wiadomości Archeologiczne”, t. XXIII, z. 4, s. 311.

Brzozowski J., Ejdulis A., 2005, Sprawozdanie i wstępne wyniki archeologicznych badań kurhanu 6 w msc. Garbas I, stan. 1, gm. Filipów, woj. podlaskie w 2005 roku, Maszynopis w Archiwum WUOZ w Białymstoku, Delegatura w Suwałkach.

Bitner-Wróblewska A., 1998, Suwalszczyzna w okresie wędrówek ludów, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska od wczesnej epoki żelaza do początku ery nowożytnej. Materiały z konferencji – Białystok, 14–15 maja 1997 (red. M. Karczewski), Białystok, s. 305–318.

Bitner-Wróblewska A., 2007, Netta, A Balt Cementery in Northeastern Poland, Warszawa, s. 13, tabl. II, s.184.

Jaskanis D., 1999, Relikty kurhanowego cmentarzyska w Bachanowie w województwie suwalskim, [w:] Szkice prahistoryczne. Żródła–metody–interpretacje, Toruń, s. 249–275.

Kaczyński M., 1958, Dwa cmentarzyska z V–VI wieku we wsi Prudziszki, pow. Suwałki, [w:] Materiały starożytne, t. III, Warszawa, s. 199–276.

Kaczyński M., 1961, Cmentarzysko kurhanowe z V–VI wieku w miejscowości Bilwinowo, pow. Suwałki, „Rocznik Białostocki”, t. II, Białystok, s. 199–276.

Okulicz J., 1955, Cmentarzysko z III–V wieku n.e. z miejscowości Netta, pow. Augustów, „Wiadomości Archeologiczne”, t. XXII, z. 3–4, Warszawa, s. 284–303.

Okulicz J., 1973, Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. n.e., Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, s. 449, ryc. 228, g.

Fot. 1. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Widok ogólny

Fot. 2. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Wkop rabunkowy

Fot. 3. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Grób nr 4

Fot. 4. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Kamień zakładzinowy

Fot. 5. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Grób nr 10

Fot. 6. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Po usunięciu kamieni

Tablica I. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Plan i profil
(rys. A. Ejdulis na podstawie R. Maskowicz)

Tablica II. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Grób nr 1: a – misa, b – popielnica
(rys. A. Ejdulis)

Tablica III. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Grób nr 2: a – popielnica, b – naczynie. Grób nr 6: c – popielnica (rys. A. Ejdulis, R. Maskowicz)

Tablica IV. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Grób nr 3: a – misa, b – popielnica
(rys. R. Maskowicz)

Tablica V. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Grób nr 4: a – misa, b – popielnica.
Grób nr 5: c – fragment popielnicy, d – listwa plastyczna (rys. R. Maskowicz, A. Ejdulis)

Tablica VI. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Grób nr 7: a – misa, b, c – popielnica,
d – kółka kościane, e – sprężynka brązowa (rys. R. Maskowicz, A. Ejdulis)

Tablica VII. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Grób 8: a – popielnica, b – kółko kościane, kółko metalowe. Grób 10: c – popielnica (rys. R. Maskowicz)

Tablica VIII. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Grób 9: a – misa, b – popielnica
(rys. R. Maskowicz)

Tablica IX. Garbas I, stanowisko 1., kurhan 6. Grób 11: a – misa, b – popielnica,
c – fragment stopionego srebra (rys. R. Maskowicz)