Jarosław Szlaszyński

Przerośl w okresie zaborów                             (cz. 1 z 4)

Przerośl, założona w połowie lat 60. XVI wieku przez króla Zygmunta Augusta na szlaku handlowym Grodno – Królewiec, w 1576 roku obdarzona prawami miejskimi przez króla Stefana Batorego, w okresie staropolskim odgrywała czołową rolę wśród pogranicznych miast litewskich zachodniej części powiatu grodzieńskiego. Niekorzystne zmiany geopolityczne, które nastąpiły po upadku Rzeczypospolitej Obojga Narodów, przekreśliły ideę uczynienia z miasteczka ważnego ośrodka i w rezultacie doprowadziły do utraty praw miejskich w 1869 roku.

Dzieje Przerośli dotychczas nie doczekały się opracowania monograficznego ¹, nikt też nie zajmował się głębiej analizą przyczyn, które doprowadziły do upadku miasta w XIX wieku. Autor żywi nadzieję, że poniższy artykuł wypełni nie tylko tę lukę, lecz stanie się ważnym przyczynkiem do badania dziejów miast Suwalszczyzny.

1. W orbicie zmian politycznych i ustrojowych

1.1. Pod obcą władzą

Po klęsce powstania kościuszkowskiego, już na początku września 1794 roku, zachodnią część powiatu grodzieńskiego zajęły wojska pruskie, które rozpoczęły jej okupację. Po III rozbiorze i ostatecznym rozgraniczeniu nabytków terytorialnych 2 lipca 1796 roku, Prusy wcieliły zagarnięty teren jako powiat wigierski (sejneński) w departamencie białostockim w rejencji ciechanowskiej, do tak zwanych Prus Nowowschodnich. W dwóch największych miastach rozmieszczone zostały garnizony wojskowe z 5. pułku czarnych huzarów von Suterna: w Suwałkach szwadron von Cesela (285 osób) i w Przerośli szwadron Pfula liczący 217 osób ².

Władze pruskie wprowadziły szereg reform. Przede wszystkim starały się uporządkować problemy miejskie, powołując w tym celu specjalną Komisję Porządkową, która miała dokonać oceny charakteru miast i określić ich tendencje rozwojowe ³.

W miastach garnizonowych wprowadzono zmiany w ustroju miejskim, powołując urząd burmistrza policyjnego jako faktycznego zarządcy miasta. Już 23 lutego 1796 roku nominację na burmistrza policyjnego Przerośli otrzymał Adam Koerting, który sprawował urząd wraz z ławnikami Kieltschem i Szaczkowskim. W 1800 roku w systemie władz Przerośli wymieniany jest jeszcze mężczyzna o nazwisku Crispin, o którym więcej informacji nie ma ⁴. Zgodnie z dekretem z 20 marca 1800 roku, miasta królewskie miały same wybierać członków magistratu, lecz w praktyce prawo to ograniczano.

Zmianom politycznym towarzyszyły gospodarcze. Rząd pruski przejął dobra starościńskie, tworząc z nich domeny państwowe. Władze nałożyły także obowiązek dostarczania furażu na majątek proboszcza, lecz ksiądz Jan Supiński, 16 października 1804 roku, odwołał się do Kamery Białostockiej i 19 grudnia 1804 roku uzyskał z niego zwolnienie.

Wcielenie do państwa pruskiego, choć bolesne ze względów narodowych, przyniosło Przerośli nowe funkcje oraz ożywienie pod względem gospodarczym. Uruchomiono stałą pocztę konną z Grodna do Królewca. Dla potrzeb wojska Prusacy wznieśli w mieście pierwsze cztery budynki murowane. Inwestycja nie tylko przyczyniła się do poprawy jego wizerunku, ale dała zatrudnienie „ludziom luźnym”. Obecność garnizonu zwiększyła ponadto możliwości zbytu produktów rolnych, wpłynęła na obroty handlowe i zapotrzebowanie na artykuły rzemieślnicze, a także, co podkreślali ówcześni, dawała „korzyść dla miasta”. W okresie pruskim wzrosło więc znaczenie Przerośli która, według statystyki z 1799 roku, była największym miastem powiatu wigierskiego (sejneńskiego) pod względem liczby ludności i wielkości substancji miejskiej.

Spod panowania pruskiego Przerośl została wyzwolona w lipcu 1807 roku. 14 czerwca tegoż roku, w bitwie pod Frydlandem nad Łyną, połączone wojska prusko-rosyjskie zostały rozbite przez Francuzów. Po tym zwycięstwie dywizja generała Jana Henryka Dąbrowskiego podjęła marsz przez Mazury w kierunku Grodna. 25 czerwca 1807 roku zajęła Gołdap, zaś wysunięte patrole dotarły w okolice Przerośli. Po rozpoczęciu rozmów rozejmowych dalszy ruch wojsk został wstrzymany. Dlatego dopiero w pierwszych dniach lipca 1807 roku dywizja obsadziła garnizonami Gołdap, Ełk, Olecko, Przerośl i Filipów. Do Przerośli wkroczył wówczas i rozlokował się na kwaterach 1. Pułk Strzelców Konnych.

Po zawarciu, 7 lipca 1807 roku, rozejmu w Tylży i utworzeniu na jego podstawie Księstwa Warszawskiego, Przerośl weszła w skład powiatu wigierskiego (w 1804 roku przemianowanego na sejneński) w departamencie łomżyńskim. Miasto wraz z wójtostwem oraz wszystkie wsie należące wcześniej do starostwa włączono do ekonomii narodowej Czostków. W miastach, dekretem z 23 lutego 1809 roku, wprowadzono tymczasową organizację władz, wedle której każde stanowiło odrębną gminę.

Księstwo Warszawskie funkcjonowało bardzo krótko. Po nieudanej wyprawie wojsk napoleońskich na Moskwę w styczniu 1813 roku, do księstwa wkroczyła armia rosyjska i rozpoczęła jego okupację. W latach 1812–1815 Przerośl była terenem ustawicznych przemarszów i stacjonowania obcych wojsk, najpierw francuskich, potem rosyjskich. Najdłużej okupował je 6. Czernichowski Pułk Kozaków. Odbiło się to negatywnie na ekonomice miasta ⁵.

O losach księstwa zadecydowano na kongresie wiedeńskim w 1815 roku. Z większości jego terytorium utworzono Królestwo Polskie związane unią personalną z Rosją. Uzależnienie od niej było aż nadto widoczne. Ponownie, przy granicy z Prusami zostali rozlokowani Kozacy, dla których w latach 1825–1830 wystawiono dwie strażnice pod Przeroślą i w Prawym Lesie, natomiast siedzibę dowództwa umieszczono w mieście.

W okresie Księstwa Warszawskiego Przerośl leżała w granicach administracyjnych powiatu wigierskiego, w departamencie łomżyńskim, natomiast w okresie Królestwa Polskiego znalazła się w granicach województwa augustowskiego (od 1837 roku guberni augustowskiej, a od 1867 roku guberni suwalskiej) i wchodziła pierwotnie w skład obwodu sejneńskiego, zaś od 1827 roku do obwodu i powiatu augustowskiego. Przynależność ta powodowała wiele utrudnień ⁶. Po reformie administracji, od 1866 roku aż do wybuchu I wojny światowej, Przerośl nieprzerwanie należała do powiatu suwalskiego.

W okresie Królestwa Polskiego w mieście funkcjonowały instytucje związane z położeniem Przerośli w bezpośredniej bliskości granicy. Została zorganizowana stacja przekazywania dezerterów i zbiegłych włóczęgów. Jej komendantem do wybuchu powstania listopadowego był kapitan Edward Dąbrowski ⁷. Po powstaniu, na pomieszkanie bywali też rozmieszczani dymisjonowani żołnierze z Komendy Inwalidów, wypełniający funkcje policyjne ⁸.

Z racji nadgranicznego położenia, w Przerośli znajdowali się funkcjonariusze strzegący odcinka granicy z Prusami ⁹. W rejonie miasta dzielił się on na pododcinki, tzw. Luki: w Przedmieściu (Prawym Lesie), Przerośli i Cisówku. Po powstaniu styczniowym i likwidacji uprawnień policyjnych magistratów pojawili się funkcjonariusze staży ziemskiej¹⁰.

W początkach Królestwa zorganizowano struktury administracji celnej: przykomorek przerosielski¹¹, którego exaktorami byli kolejno Antoni Minkiewicz, Kazimierz Jemielity, Michał Eysymont i Fryderyk August Opaliński, a następnie komora celna, kierowana w 1892 roku przez Iwana Duninowskiego. Na początku XX wieku jej nadzorcą był Aleksander Waszkiel. W mieście przebywali także przedstawiciele administracji skarbowej¹².

Po wybuchu pierwszej wojny światowej, jesienią 1914 roku, Suwalszczyzna stała się terenem zaciekłych walk. Po nieudanej operacji pruskiej oraz klęsce pod Tannenbergiem i nad Wielkimi Jeziorami Mazurskimi, wojska rosyjskie musiały wycofać się nie tylko z Prus, lecz we wrześniu opuściły także Suwalszczyznę. Rosjanie odzyskali region po uporczywych walkach w październiku 1914 roku. W trakcie działań, 22 października, w wyniku ostrzału artyleryjskiego uszkodzony został kościół w Przerośli. Na terenie gminy spłonęło 17 domów (w tym 6 w Przerośli) oraz 25 stodół¹³. W szkole zostały wybite wszystkie szyby i zniszczone sprzęty (14 ławek i 2 tablice, koszty remontu oszacowano na 224 ruble)¹⁴. W urzędzie gminnym Niemcy zniszczyli całe wyposażenie, dokumenty, materiały kancelaryjne i portrety carskich dostojników. Znaczne straty majątkowe poniosła ludność cywilna¹⁵. W raporcie z 22 listopada 1914 roku wójt Stefan Dołęga napisał, że „gmina znajduje się w biednym położeniu”, oceniając straty 312 gospodarstw w Przerośli na 108 818 rubli, zaś całej gminy na 154 535 rubli¹⁶. Na szczęście, straty ludnościowe były znikome – w Przerośli od ognia artyleryjskiego została ranna tylko jedna osoba¹⁷.

Już 28 października 1914 roku Aref Pawłowski, naczelnik powiatu suwalskiego powołał komitet mający na celu zorganizowanie punktów żywnościowych w najbardziej zniszczonych gminach: Bakałarzewie (Wólce), Filipowie i Przerośli. Żywność wydawano bezpłatnie z funduszy Suwalskiego Komitetu Miejskiego. 19 listopada 1914 roku powołane zostały gminne komitety do oszacowania strat poniesionych w inwentarzu w toku działań wojennych. Na czele komitetu w Przerośli stanął wójt Stefan Dołęga, a jego członkami zostali pisarz gminy Aleksy Kniaziuk i organista Stanisław Bieniada¹⁸. 30 listopada 1914 roku Wacław Musiałowicz¹⁹, administrator posiadłości i mieszkaniec Pawłówki, utworzył Powiatowy Komitet Obywatelski jako organi­zację społeczną, mającą udzielać pomocy ofiarom wojny. W jego pracach uczestniczył ksiądz Józef Wołągiewicz, przewodniczący Gminnego Komitetu Społecznego w Przerośli. Komitet nie zdążył jednak rozwinąć szerszej działalności.

W lutym 1915 roku Niemcy przeprowadzili ofensywę, zmuszając X Armię rosyjską do opuszczenia Suwalszczyzny. W wyniku zniszczeń wojennych i okupacji mieszkańcy znaleźli się w niezwykle trudnej sytuacji materialnej, ustały targi i jarmarki. W trakcie walk spalił się budynek szkolny.

Ze zdobytego terytorium Niemcy utworzyli Samodzielny Okręg Wojskowy Suwałki, który później wszedł w skład Wielkiego Okręgu Litwa, podporządkowanego głównodowodzącemu wojskami niemieckimi na Wschodzie Oberbefelshaber Ost, w skrócie nazywanego Ober-Ostem.

Pod okupacją niemiecką Suwalszczyzna znajdowała się aż do połowy 1919 roku.

1.2. Ustrój miasta

W dobie Księstwa Warszawskiego nastąpiły istotne zmiany w ustroju Przerośli. Jednostką administracyjną miasta stała się municypalność. Zarządzał nią burmistrz, mianowany przez króla i podległy stojącemu na czele powiatu podprefektowi. Burmistrzowi, w pełnieniu urzędu, bezpłatnie pomagali ławnicy. Organem samorządowym była czteroosobowa rada miejska, której członków mianował prefekt z listy kandydatów, przedstawionych przez zebranie mieszkańców.

Ustrój ten niewiele zmienił się w początkach Królestwa Polskiego. Na mocy postanowienia Namiestnika Królestwa Polskiego z 3 lutego 1816 roku, w miastach wprowadzono zwierzchność miejską, składającą się z burmistrza i ławników. Burmistrzów mianowała Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji, na wniosek komisji wojewódzkiej. Zwierzchność zarządzała majątkiem miasta, uchwalała jego budżet, ustalała wysokość podatków i składek oraz organizowała roboty publiczne. Czuwała też nad bezpieczeństwem, zajmowała się kwaterunkiem wojsk na obszarze miasta, dokonywała spisów ludności i wydawała paszporty. Sprawowała także władzę sądowniczą w mniej istotnych sprawach. 18 marca 1818 roku namiestnik zniósł rady miejskie, a 30 maja zwierzchność miejska została zastąpiona przez urząd municypalny, składający się z burmistrza, radnych i ławników. W okresie powstania listopadowego Rząd Narodowy, 17 kwietnia 1831 roku, polecił przywrócić rady municypalne wybierane przez obywateli. Po jego upadku ograniczono kompetencje rad, wyłączając sprawy policyjne i wojskowe, które podporządkowano rosyjskim naczelnikom wojennym. Car Mikołaj I, ukazem z 11 października 1842 roku, przemianował wszystkie urzędy municypalne na magistraty, całkowicie pozbawione cech samorządowych. Rozporządzenie Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych z 16 czerwca 1846 roku zabraniało zwoływania mieszkańców oraz wyboru radnych i ławników. Powoływały ich magistraty, najczęściej spośród tzw. znacznych obywateli, czyli bogatych posesjonatów. Nastąpił zupełny kres samorządności miejskiej.

W okresie księstwa, władzę miejską stanowił burmistrz, natomiast w czasach królestwa, dwóch urzędników zawodowych: burmistrz i kasjer oraz ławnik honorowy, który reprezentował mieszkańców i występował w ważnych czynnościach urzędowych (m.in. podpisywał się na etatach miasta i uczestniczył w rewizji kasy miejskiej).

Pierwszym burmistrzem Przerośli w okresie Księstwa Warszawskiego był Władysław Grochowski, który 13 kwietnia 1810 roku na własną prośbę został zwolniony z tej posady²⁰. 24 kwietnia 1810 roku (na podstawie nominacji królewskiej z 12 stycznia 1810 roku) zastąpił go Michał Betko²¹, który urzędował do 11 grudnia 1818 roku. Kolejnym burmistrzem był Józef Narzymski²², urzędujący od 1819 do połowy 1822 roku. Po nim, Józef Soiński²³, zaś latach 1826–1832 Ignacy Popławski²⁴. Od 1 maja 1833 roku do 19 października 1834 roku obowiązki burmistrza pełnił Tomasz Grabowski, ławnik i kasjer z 12-letnim stażem na tym stanowisku, oczekujący nominacji na burmistrza²⁵. 19 października 1834 roku został nim jednak Leopold Hoffman²⁶, który urząd pełnił do 16 stycznia 1840 roku. 15/27 stycznia 1840 roku kolejnym burmistrzem został Leon Szaciński²⁷ (przy jego „instalacji” obecny był ławnik Tomasz Grabowski i ławnik honorowy Samuel Szulc²⁸). 11 lutego 1842 roku burmistrzem został Antoni Rostkowski²⁹, który 1 lipca 1844 roku został usunięty ze stanowiska. Funkcję przejął wówczas kasjer Julian Achenbach³⁰ i pełnił ją do 1 listopada 1847 roku, kiedy burmistrzem został Józef Jakub Poliks³¹. Ostatnim burmistrzem był Napoleon Sztukowski³², który rozpoczął urzędowanie w roku 1850, zaś w 1870 roku likwidował magistrat.

Burmistrzowie posiadali wymagane wykształcenie, niektórzy legitymowali się szlachectwem dziedzicznym, np. Antoni Rostkowski i Leon Kajetan Szaciński, inni – jak Józef Jakub Poliks – otrzymali szlachectwo osobiste.

Prawą ręką burmistrza, najbliższym jego współpracownikiem i zastępcą był kasjer, którego funkcję wprowadzono w etacie miasta w początkach Królestwa Polskiego. Pierwszym kasjerem, wzmiankowanym już w 1815 roku, był Andrzej Tarasiewicz³³. W 1820 roku zastąpił go Tomasz Grabowski³⁴, natomiast w 1841 roku Julian Achenbach. Od 24 kwietnia 1849 roku kasjerem był Seweryn Wojtkiewicz³⁵, zaś od 1855 roku Edward Szmydt³⁶.

W systemie władzy miejskiej funkcjonowali także ławnicy. W latach 1808–1810 radę tworzyli: R. Krynicki, R. Grabowski, G. Rogala i T. Bodendorf³⁷. W 1815 roku występują: Jankowski, R. Grabowski, Kryścio, Rogala i Krynicki³⁸. W 1819 roku: Julian Krynicki, Stanisław Rogala, Adam Karwowski. W kolejnych latach: Jakub Kryścio, Karol Kryścio, Stanisław Szulc (ławnik), Stanisław Malinowski i Andrzej Szlaszyński.

W systemie akceptacji poczynań magistratu występował jeden ławnik, najczęściej przez wiele lat. W początkach Królestwa był nim Kausch (Kausz). W początku drugiej połowy XIX stulecia ławnikiem honorowym był Andrzej Szlaszyński, później Stanisław Malinowski (także po utracie praw miejskich). W początkowym okresie Królestwa Polskiego, w petycjach z 10 czerwca i 23 sierpnia 1819 roku, do władz nadrzędnych „w imieniu miasta” występował gmiński Andrzej Rogala³⁹.

Miasto zatrudniało 2–3 pracowników: sługę miejskiego, czyli policjanta (byli nim kolejno: Michał Nadarzyński, Jan Duchnowski, Szymon Kulikowski po 1831 roku); stróża nocnego (Bierman, Tadeusz Bienio, Mikołaj Motycki, Jakub Kolenkiewicz) oraz, w pewnych okresach, pasterza miejskiego (Brombas, Mateusz Sienkiewicz, potem Jan Żuk).

Przed objęciem posady urzędnicy zawodowi: burmistrz i kasjer, zobowiązani byli składać kaucję jako zabezpieczenie przed ewentualnymi szkodami, które mogły powstać w wyniku błędów w działalności. Niektórzy, bardziej zamożni, np. kasjer Tomasz Grabowski, wpłacali ją „w gotowiźnie”, inni zabezpieczali na majątku, jak np. burmistrz Ignacy Popławski, na szlacheckiej części Morsztynowizny⁴⁰. Była to kwota dość znaczna – na przykład, burmistrz Leopold Hoffman zdeponował „w banku” z tego tytułu 414 złotych 20 groszy⁴¹. Jedynie w okresie Księstwa Warszawskiego funkcję powierzano również bez kaucji, później jej też nie egzekwując. Bez jej złożenia urząd objął Michał Betko⁴².

Obciążenie czynnościami administracyjnymi dwóch zawodowych urzędników było znaczne. 28 maja 1821 roku burmistrz Józef Narzymski, rozżalony po wykreśleniu z preliminarza budżetowego projektowanego etatu pisarza policyjnego, pisał do władz nadzorczych: „jeden burmistrz może być kasjerem, przodującym w dozorze kościelnym, członkiem w dozorze szkolnym, dozorcą kasy towarzystwa ogniowego, komisarzem wszelkich zgromadzeń rzemieślniczych, rachmistrzem, budowniczym, kancelistą, dziennikarzem regestratorem i sędzią policji prostej, nadto miejsce urzędowania mego jest punktem ekstradycji zbiegów zagranicznych”. Zabiegając o etat pisarza policyjnego, powoływał się na przykład Filipowa⁴³. Także jego następcy wielokrotnie upominali się o utworzenie tego etatu. Burmistrzowi Ignacemu Popławskiemu udało się nawet przekonać do tego Komisję Województwa Augustowskiego, która 26 marca 1829 roku poparła prośbę, lecz władze centralne pozostały nieugięte⁴⁴.

W większości przypadków posada burmistrza była szczytowym osiągnięciem w karierze życiowej urzędnika. Największe doświadczenie administracyjne przed objęciem stanowiska burmistrza Przerośli miał Antoni Rostkowski, który wcześniej pełnił podobną funkcję w kilku innych miastach oraz Józef Jakub Poliks, wcześniej sekretarz magistratu Suwałk. Burmistrzowie często byli przenoszeni na posady w innych ośrodkach miejskich, najdłużej urząd ten piastował Napoleon Sztukowski.

Przedstawiciele władz najczęściej związani byli z miastem jedynie funkcją. Zazwyczaj, z racji częstego przenoszenia do innych ośrodków, nie nabywali nieruchomości. Własne domy w mieście mieli jedynie kasjer Andrzej Tarasiewicz i burmistrz Ignacy Popławski.

W większości, burmistrzowie rzetelnie wywiązywali się z powierzonych obowiązków, otrzymując pozytywne opinie. Ignacy Popławski był chwalony za „gorliwe wykonanie obowiązków do tego urzędu przypisanych”. Szczególnie podkreślano jego staranie, „aby fundusze kasy miejskiej powiększone zostały⁴⁵. Kasjer Tomasz Grabowski przez 20 lat pracował bez uwag. Seweryn Wojtkiewicz, 21 grudnia 1849 roku, został oceniony przez Wilhelma Bötchera, naczelnika powiatu augustowskiego, jako „zdolny, gorliwy, zasługuje na awans”. W 1865 roku, pisząc o Napoleonie Sztukowskim podkreślano, że „na jednej posadzie i pensji przesłużył bez skazy” 15 lat⁴⁶. Dobrze przebiegała kariera Juliana Achenbacha. Rozpoczął ją jako burmistrz Bakałarzewa, w Przerośli piastował najpierw funkcję kasjera, potem pełnił obowiązki burmistrza, zakończył karierę jako burmistrz Radziłowa.

Przedstawicielom ówczesnej władzy miejskiej przydarzały się jedynie niewielkie uchybienia. Władze nadzorcze zarzucały m.in., że burmistrzowie Ignacy Popławski i Leopold Hoffman nie powinni „bez upoważnienia władzy przełożonej dysponować sami własnością kasy Miasta Przerośli to jest używać na jaki bądź cel jej kamieni”. Faktycznie, wykorzystali kamienie do poprawy bruku i mostu, zgodnie z interesem i potrzebami miasta⁴⁷. Gdy w 1850 roku burmistrz Napoleon Sztukowski i kasjer Seweryn Wojtkiewicz wydali 20 rubli 76 kopiejek na zakup materiałów piśmiennych, Najwyższa Izba Obrachunkowa Królestwa Polskiego nakazała kwotę tę zwrócić z własnych funduszy. Po wniesieniu odwołania, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych uznała wyjaśnienia i 9 września 1852 roku zwolniła ich z konieczności zwrotu⁴⁸. Burmistrz Leon Szaciński „uronił” 7 egzemplarzy „Izys Polska” wartych 5 rubli 25 kopiejek⁴⁹. Poważniejszy występek przydarzył się kasjerowi Edwardowi Szmydtowi, który „odzyskanych zaległości w kwocie rubli 29 kopiejek 58 w rachunku nie zaprzychodował”⁵⁰. Uchybienia te były jednak wynikiem zaniedbań, nie zaś celowego działania nastawionego na prywatny zysk.

Tylko raz doszło do poważniejszego nadużycia. W 1823 roku władze nadzorcze oskarżyły kasjera Andrzeja Tarasiewicza o „defekt” na niebagatelną kwotę 3204 złotych 20 groszy z tytułu nieściągnięcia podatków gminnych i kontyngentu liwerunkowego. Okoliczności tego zdarzenia trudno jest w pełni wyjaśnić. W toku postępowania stwierdzono, że chcąc uniknąć odpowiedzialności, urzędnicy w kolejnych latach dopuszczali się fałszowania dokumentów, zaś rachunki z lat 1815–1820 po śmierci „kasjera Tarasiewicza nie wiadomo gdzie i jakim sposobem zaginęły”⁵¹. Za brak nadzoru nad kasjerem, burmistrz Michał Betko został pozbawiony urzędu, natomiast na Tarasiewicza nałożono obowiązek pokrycia braków. Ostatecznie „zdefektowana” suma została umorzona⁵², ponieważ kasjer zmarł jeszcze przed zakończeniem postępowania, a – jak stwierdzono 8 maja 1847 roku – „ubóstwo w jakim pozostawił sukcesorów żadnego nie przedstawia podobieństwa do odzyskania przypadającej od niego należności”⁵³.

Spośród przedstawicieli najwyższych władz miejskich krytyczne opinie zyskał Antoni Rostkowski. W skargach do władz zwierzchnich mieszczanie stwierdzali, że był to „niespokojnego charakteru człowiek”, zaś władze nadzorcze w 1842 roku upominały go za źle wysyłaną korespondencję. Później nałożyły karę pieniężną, 1 marca 1843 roku ukarały naganą, natomiast z dniem 1 lipca 1844 roku, za defraudację płótna krajowego, usunęły z urzędu. Burmistrz ten „mając na celu własny interes zyskowny” sprowokował mieszczan do sprzedaży papierów wartościowych po niekorzystnym dla miasta kursie⁵⁴.

W ówczesnych realiach funkcjonowanie urzędników miejskich nie było łatwe. Z jednej strony pensje nie były wygórowane, zwłaszcza dla urzędników mających na utrzymaniu liczną rodzinę – np. kasjer Andrzej Tarasiewicz żył „w nędzy i ubóstwie”, żona go opuściła „bo się przy nim utrzymać nie mogła”⁵⁵, z drugiej strony, burmistrzowie musieli wykonywać rygorystyczne zarządzenia władz nadzorczych, nie zawsze akceptowane przez mieszczan. Niski poziom dochodów miasta, spadek jego rangi i skrępowane możliwości prawnego działania sprawiały, że burmistrzowie, nie mając możliwości wykazania się inicjatywą i wywierania większego wpływu na lokalną społeczność, pełnili jedynie czynności czysto administracyjne.

1.3. Osada i gmina Przerośl

Władze carskie, po upadku powstania styczniowego, w ramach wprowadzanych na podstawie ukazu z 1 czerwca 1869 roku reform w Królestwie Polskim, przekształciły 334 miasta w osady. Zmiany te dotyczyły również Przerośli. O ich istocie mieszkańcy dowiedzieli się w trakcie dwóch zgromadzeń. 1 września 1869 roku odbyło się zebranie mieszczan i przedmieszczan, któremu przewodniczył burmistrz Napoleon Sztukowski, a obecni byli też sołtysi: Jan Krasnoborski z Prawego Lasu, Paweł Szczęsny z Blendy i Antoni Gibowicz z Bućk. Mieszczanie dowiedzieli się, że w ramach reform uwłaszczeniowych otrzymają uprawianą ziemię na własność (łącznie 5216 mórg), z której płacić będą czynsz. W Przerośli 275 rubli 44 kopiejki, a z Prawego Lasu 102 ruble 8 kopiejek⁵⁶. Następnie, na zgromadzeniu wszystkich mieszczan 14 grudnia 1869 roku K. Bielskij, naczelnik powiatu suwalskiego i A. Iskrzycki, komisarz do spraw włościańskich powiatu suwalskiego, zapoznali mieszczan i przedmieszczan z treścią ukazów carskich z 1 czerwca 1869 roku i 19 lutego 1864 roku o organizacji gmin wiejskich i zaproponowali możliwość utworzenia własnej, odrębnej gminy lub przyłączenia się do jednej z sąsiednich gmin wiejskich. Mieszkańcy Przerośli „jednogłośnie zażyczyli mieć własną gminę”⁵⁷. Problem ten rozpatrywał Komitet Urządzający Królestwa Polskiego na posiedzeniu 11 marca 1870 roku⁵⁸, zaś 28 maja 1870 roku ministerstwo spraw wewnętrznych wydało polecenie suwalskiej komisji ds. obrócenia w osady 15 miast, w tym Przerośli⁵⁹. W ślad za tym i na podstawie tego samego rozporządzenia ministerstwa spraw wewnętrznych, utworzono gminę Przerośl. W jej skład weszła osada Przerośl, wsie Prawy Las, Nowa Przerośl i Sypytka oraz folwark Samborowszczyzna. Siedzibę gminy ulokowano w Przerośli⁶⁰.

Na czele gminy stał wójt, mający wąskie uprawnienia administracyjno-policyjne i sądowe pod ścisłym nadzorem władzy państwowej. Przerośl jako osada miała dwóch sołtysów – starszego i młodszego, zaś Prawy Las sołtysa⁶¹.

Funkcjonowały zgromadzenia gminne, w których mogli uczestniczyć gospodarze, posiadający co najmniej 3 morgi ziemi. Prawo uczestniczenia w nich w 1870 roku miało 259 gospodarzy. Udział w zebraniach gminnych brała z reguły nieco ponad połowa uprawnionych, np.: 22 grudnia 1903 roku, na 182 osoby uprawnione, było 99 gospodarzy, czyli 54,4 proc.; 24 grudnia 1914 roku, na 158 osób z prawem głosu, w zebraniu wzięło udział 107; 7 stycznia 1915 roku z samej osady, na 136 mających prawo do głosowania, obecnych było 86, co stanowiło 63,2 proc.⁶². Zakres spraw podlegających decyzji zebrań dotyczył głównie obciążeń podatkowych oraz wyboru członków zarządów gminnych kas zapomogowo-pożyczkowych.

Po odebraniu praw miejskich, najważniejszym przedstawicielem władzy gminnej był wójt.

W gminie Przerośl funkcję tę sprawowali: Szymon Dyczewski⁶³ (w latach 1870–1872), Leopold Braun⁶⁴ (1872–1874), Ksawery Szlaszyński⁶⁵ (1874–1875), Józef Szlaszyński⁶⁶ (1876), Bolesław Święcki⁶⁷ (1877–1881, kandydat z 31 grudnia 1876 r.), Julian Rawa⁶⁸ (najprawdopodobniej od 1881 do 1887 roku, jako kandydat na wójta występował 30 listopada 1880), Grzegorz Wronowski⁶⁹, Leon Wawrukiewicz⁷⁰ (1899–1903), Franciszek Danilewicz⁷¹ (1903–1906), Antoni Korotko (1906–1909), Stefan Dołęga⁷² (od 1910 roku, wybrany ponownie w 1914 roku). W spisie osób, które mogły być wybrane na urzędy gminne w 1914 roku, figuruje 17 nazwisk.

Byli to przedstawiciele ówczesnej elity Przerośli, wśród nich: Leon Wawrukiewicz i Franciszek Danilewicz, „przeszli” wójtowie; Stefan Dołęga, wójt; Julian Radziszewski, kandydat na ławnika; Leon Radziszewski, kandydat do kasy zapomogowo-pożyczkowej; Franciszek Wronowski, kasjer kasy zapomogowo-pożyczkowej; Aleksander Pietkiewicz (działał w kasie zapomogowo­pożyczkowej); Stefan Radziszewski; Jakub Tarasiewicz; Władysław Wawrukiewicz, kandydat na wójta w latach 1906–1909; Zenon Szlaszyński, kandydat na wójta w 1910 roku; Władysław Grzymkowski; Władysław Wasilewski; Stanisław Baykowski; Wincenty Lejmel; Konstanty Szlaszyński; Aleksander Wronowski⁷³.

Ponieważ posada wójta była pełniona na poły społecznie, faktycznym kierownikiem urzędu gminnego był pisarz. Funkcję tę pełnili: Ignacy Bujanowski⁷⁴, Jan Kozłowski⁷⁵, Bolesław Kadłubowski⁷⁶ (1878–1883), Piotr Andrzejewicz, Włodzimierz Iwanow, Antoni Maksimowski i Aleksy Kniaziuk.

W zakresie sądownictwa gminy Przerośl, Czostków, Wólka i Filipów należały do II okręgu sądowego z siedzibą w Filipowie. Poszczególne gminy delegowały ławników, np. w 1898 roku ławnikiem z Przerośli był Stefan Dołęga.

ciąg dalszy ►