Obraz „Chrzest Chrystusa” Wojciecha Gersona

w kościele parafialnym pw. Podwyższenia Krzyża Św.

w Bargłowie Kościelnym

Bargłów Kościelny, wieś leżąca nad rzeką Bargłówką w powiecie augustowskim, w województwie podlaskim, założona została na początku XVI wieku. W 1544 roku, z woli króla Zygmunta II Augusta ufundowany został w niej kościół i założona parafia ¹. Budowa obecnie istniejącego kościoła parafialnego zakończona została w 1883 roku ². Czternaście lat później, w roku 1897, umieszczono w nim neogotycki ołtarz główny i dwa ołtarze boczne, wykonane przez Artystyczne Zakłady Robót Kościelnych M. Kroczewski, Z. Węgrzecki z Warszawy­Mokotowa ³.

Jednym z najcenniejszych zabytków ruchomych znajdujących się na wyposażeniu kościoła jest obraz Wojciecha Gersona ⁴ „Chrzest Chrystusa” ⁵. Dzieło wykonane zostało na specjalne zamówienie do ołtarza głównego ⁶. Umieszczone jest w złoconej ramie w przeźroczu ołtarza ⁷.

Wojciech Gerson, wybitny polski malarz i rysownik, znany był powszechnie z wykonywania obrazów o tematyce religijnej, co bez wątpienia miało wpływ na jego wybór jako autora dzieła zdobiącego główny ołtarz bargłowskiej świątyni. Jak pisze Elżbieta Charazińska, „Wojciech Gerson, wychowanek Petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych pozostał wierny akademickiej hierarchii tematów, która na pierwszym miejscu stawiała malarstwo historyczne a w nim religijne”. W twórczości religijnej szukał on „najwłaściwszych rozwiązań pozwalających na pogodzenie charakterystycznego dla sztuki 2. poł. XIX wieku realizmu z właściwym dla sztuki religijnej symbolizmem i mistycyzmem”. Wśród jego prac znajdują się obrazy poświęcone Najświętszej Maryi Pannie i świętym, a „Sceny z życia Chrystusa występują stale” ⁸. Gerson wraz z innymi artystami warszawskimi był współzałożycielem, a w latach 1888–1898 kierownikiem artystycznym Spółki Artystycznej Malarzy, Rzeźbiarzy i Budowniczych, zwanej Salonem Artystycznym, zawiązanej w obronie interesów zrzeszonych w niej artystów oraz w celu zaopatrywania w dzieła sztuki kościołów prowincjonalnych. Jego autorski katalog prac zawiera nazwiska zleceniodawców zarówno ze świątyń warszawskich, jak i prowincjonalnych ⁹.

Wzmianka o obrazie „Chrzest Chrystusa” znajduje się w inwentarzu kościelnym, sporządzonym 30 września 1929 roku przez ks. Henryka Bagińskiego, ówczesnego administratora parafii. „Wielki ołtarz z drewna dębowego w stylu gotyckim, malowany na czarno ze złoceniami, zakończony krzyżem z figurą Chrystusa Pana, sięgającym aż do sklepienia. Pod krzyżem umieszczony obraz »Boga Ojca«, pod nim zmienia się obraz wyobrażający »Chrzest Chrystusa Pana«; wykonany przez Wojciecha Gersona. Tym obrazem zasłania się kapliczka, w zagłębieniu której umieszczony obraz Matki Boskiej Anielskiej”¹⁰.

Obraz został namalowany w 1894 roku w Warszawie, na co wskazuje zamieszczona przez artystę w prawym dolnym rogu sygnatura. Powstał więc na trzy lata przed ukończeniem ołtarza. Wykonany jest w technice olejnej na płótnie lnianym o wymiarach 247 x 147 cm, kształtu prostokąta w górnej części zakończonego owalem¹¹. Zaliczany jest do dzieł wywodzących się z akademizmu¹². Artysta nawiązuje w nim do sceny biblijnej przekazanej przez Nowy Testament. W Ewangelii według św. Mateusza czytamy: „Wtedy przyszedł Jezus z Galilei nad Jordanem do Jana, żeby przyjąć chrzest od niego. Lecz Jan powstrzymywał Go, mówiąc: «To ja potrzebuję chrztu od Ciebie, a Ty przychodzisz do mnie?» Jezus mu odpowiedział: «Pozwól teraz, bo tak godzi się nam wypełnić wszystko, co sprawiedliwe». Wtedy Mu ustąpił. A gdy Jezus został ochrzczony, natychmiast wyszedł z wody. A oto otworzyły Mu się niebiosa i ujrzał Ducha Bożego zstępującego jak gołębicę i przychodzącego na Niego. A głos z nieba mówił: «Ten jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie»”¹³. Jak pisze Dorota Pikula, „Na obrazie Wojciecha Gersona scena chrztu rozgrywa się między dwiema postaciami – Janem i Chrystusem”¹⁴.

Jezus został przedstawiony z lewej strony obrazu, zaś św. Jan Chrzciciel z prawej. Chrystus stoi nieco pochylony, boso na białym, wystającym z wody kamieniu. Dłonie ma złożone w modlitewnym geście na piersi. Okryty jest białą tkaniną przewiązaną z przodu w duży węzeł. Św. Jan Chrzciciel zwrócony jest w stronę Jezusa i prawą ręką polewa Jego głowę wodą z białej muszli. Znajduje się wyżej od postaci Chrystusa, na skalistym nadbrzeżu. Okrywa go czerwona tkanina podszyta brązowym futrem. W lewej ręce trzyma laskę krzyża owiniętą białą banderolą z napisem „AGNUS DEI”. Nad postaciami, na rozpostartych skrzydłach unosi się gołębica na tle promienistej poświaty zajmującej górną część obrazu. W tle widoczny jest błękitny strumień rzeki Jordan, skały i rozjaśnione niebo. W prawym dolnym rogu obrazu znajduje się sygnatura zawierająca imię i nazwisko artysty, miejsce i rok wykonania obrazu.

Zenon Wasilewski, autor założonej w 1984 roku karty ewidencyjnej obrazu stwierdził, że jego stan jest zły i zachodzi potrzeba poddania go konserwacji¹⁵. Prace konserwacyjne trwały od września 1985 do lutego 1986 roku. Wykonała je Joanna Polaska. „Obraz oczyszczono, wyprostowano pofałdowaną powierzchnię, sklejono rozdarcie, zdublowano na spoiwo BEVA 371. Po zakitowaniu ubytków obraz naciągnięto na stare krosna i wykonano punktowanie”¹⁶.

Z dokumentacji kościelnej wynika, że św. Jan Chrzciciel był jednym z patronów bargłowskiego kościoła. W początkowym ustępie tekstu Inwentarza kościelnego, spisanego w 1929 roku, czytamy: „Kościół w Bargłowie jest parafialny, macierzysty, murowany z cegły w roku 1883, staraniem ks. Tadeusza Skarżyńskiego, ówczesnego administratora parafji, z funduszów parafialnych, pod wezwaniem »Podwyższenia św. Krzyża«. Konsekrowany w roku 1925 dnia 24 czerwca, przez Jego Ekscelencję ks. Biskupa Romualda Jałbrzykowskiego; pod wezwaniem »Św. Jana Chrzciciela«”¹⁷. Potwierdzają to również dokumenty duszpasterskich wizytacji diecezjalnych¹⁸. Tegoż wezwania używa również w opisie karty ewidencyjnej bargłowskiego kościoła z 1959 roku Donat Gerard Putkowski¹⁹.

Bargłowski obraz Gersona nie został odnotowany w przygotowanym przez Muzeum Narodowe w Warszawie w 1978 roku Katalogu wystawy monograficznej artysty. Przedstawiony jest tam natomiast zaginiony obraz „Chrzest Chrystusa” z 1879 roku. Obraz ów został namalowany techniką olejną na płótnie, a wymiary jego wynosiły 490 x 245 cm. Do II wojny światowej miał znajdować się w kościele parafialnym pw. Wszystkich Świętych w Warszawie. Wraz z kościołem uległ zniszczeniu w 1944 roku²⁰.

Ikonografia tego obrazu była inna od bargłowskiego. Chrystus przedstawiony był na nim z prawej strony, stojący z pochyloną głową, opuszczonymi i splecionymi powyżej prawego kolana rękoma, ze stopą lewej nogi zanurzoną w wodzie, a prawą wspartą o duży kamień (skałę). Poniżej torsu przepasany był białą materią. Św. Jan Chrzciciel umieszczony był z lewej strony, stojący boso nad brzegiem strumienia. Lewą ręką polewał Chrystusa wodą z muszli, prawą trzymając opuszczoną. Przepasany był ciemną materią poniżej torsu i skórą przez plecy. U prawego boku świętego zwisała sakiewka. Z tyłu za Janem Chrzcicielem widoczny był krzyż z obwiniętą o jego drzewiec banderolką. Z obu stron otaczały ich inne postacie. Z prawej strony, z niebios wyłaniał się Bóg Ojciec z podniesioną ku górze ręką w towarzystwie anioła²¹.

Porównując oba obrazy – warszawski i bargłowski – oraz analizując pozostałą twórczość religijną Gersona, można wnioskować, że niektóre tematy artysta powtarzał wielokrotnie, zmieniając układ postaci i kompozycji²².

Niniejszy artykuł sygnalizuje jedynie problem. Wyjaśnienia wymagałoby m.in. kto i kiedy złożył zamówienie u Wojciecha Gersona na obraz „Chrzest Chrystusa”. Ciekawym wydaje się również, czy – prócz Bargłowa – także w innych świątyniach parafii, wchodzących w skład ówczesnego dekanatu augustowskiego²³, znajdują się bądź też znajdowały się prace tegoż artysty²⁴.