Grzegorz Krupiński

Druccy-Lubeccy a starostwo sejwejskie

w końcu XVIII wieku

Franciszek Drucki-Lubecki herbu Druck był posłem na sejmy, marszałkiem i kasztelanem pińskim. Urodzony około 1730 roku, był synem Józefa, stolnika orszańskiego i Wiktorii ze Skirmunttów ¹. Z pierwszą żoną, Genowefą z Olizarów, miał ośmioro dzieci: Annę, Teklę, Onufrego, Hieronima, Karola, Ksawerego ², Józefa, Teresę. Owdowiał w 1785 roku. Ponownie ożenił się z Teresą Strutyńską, dziedziczką emfiteutycznych ³ starostw sejwejskiego i wiżajńskiego w powiecie grodzieńskim oraz różnych wsi w powiatach brasławskim i wiłkomirskim. W 1798 roku uzyskał od króla pruskiego zatwierdzenie tytułu książęcego, starostwa jednak zostały przejęte przez skarb pruski, z którym Lubeccy toczyli proces o należne sumy ⁴. Procesowi towarzyszyła wymiana listów między Franciszkiem Druckim-Lubeckim, jego żoną Teresą, a urzędnikami pruskimi w Kamerze Białostockiej ⁵.

Przedstawiając przed urzędnikami Kamery swoje prawa do starostw sejwejskiego i wiżajskiego Teresa Drucka-Lubecka ze Strutyńskich pisała: Posiadam dobra Seywy i Wiżany w WXL położone w Powiecie Grodzieńskim w Gruntach od natury Upośledzonych – bo w Piaskach, Kamieniach i Gurach zaprzyznaną od Rzeczypospolitej pod sumą 30000 Złotych Polskich, pod kondycją Opłacenia wszystkich dochodów podług Lustracji 1765, za Prawem Emfiteutycznym na lat 50 mi służącym i po mnie Sukcedującym ⁶. Rodzice moi objęli w roku 1741 Starostwo Seywy i Wiżany, procentowi od Summy 30000 złotych hipotekowaney na ow Czas niekorrespondującą mnogimi wydatkami. Liczba mieszkańców we czworo została powiększoną, a przez nich Intrata Pieniężna w Czynszach i Arędach ⁷ znacznie się podwyższyła. Gdy w R-u 1775 matka moja uzyskała prawo emfiteutyczne z Wolnością Ustąpienia komuby się podobało, po skończonym Życiu Swoim. Dokumentem przyznanym w R-u 1782 mnie Onę Zapisała. Tę Prawo Emfiteutyczne Mocarstwa y Dwory: Wiedeński, Petersburski i Berliński nayuroczyściej upewnili i Gwarantowali z tym Szczególnym dla Obejmujących Obowiązkiem gdyby każdy Emfiteuta cztery zupełne kwarty lustracyą 1765 R-u wyciągnięte do skarbu Rzeczpospoliteyj opłacał Co Rok przez lat 50 bez żadnej nowej lustracyi.

Gdy w 1793 roku zmarła jej matka, Teresa Strutyńska udała się do sejmujących w Grodnie stanów, które potwierdziły jej prawo do emfiteuzy. Zachowane dokumenty pozwalają prześledzić dalsze dzieje majątku. W 1793 roku Teresa Strutyńska została według prawa posesorką ⁸.

W roku 1794 Rata marcowa została opłacona do Skarbu RP, a wrześniowa Insurekcja ⁹ pod karą wielką nakazała sobie opłacić.

W październiku 1794 została ogłoszona protekcja N. K. Pruskiego.

W 1795 Rząd Kameralny ogłosił zajęcie Starostw w administrację. Wielmożny Pan Armstadt Borbistead dał tylko dzierżawę do 1 lipca 1797. W 1795 za ratę marcową czynsz został opłacony do kasy w Tykocinie. Mimo to po kilku tygodniach WJmP Szwartebach Kryzracht grożącym listem do opłacenia raty wrześniowej 1794 przymusił i na odebranie kasa kwity wydała, na koniec przysłał do Sejw wielu żołnierzy, którzy czyniąc nieznośną depaktację¹⁰ gwałtem wymusiła złotych 700.

W 1797 komisarz klasyfikacyjny Radefelt podniósł czynsz do 3000 Talarów i zagroził wystawieniem starostwa na licytację.

Sytuacja finansowa Druckich-Lubeckich stała się trudna. Obciążenia podatkowe wzrosły trzykrotnie, a wpływy zmalały. Ponadto, szlachcic nie litewski i nie posesjonat¹¹, Im. Pan Klemens Przedpełski za rozkazaniem JW. Generała de Brunnek`a¹² przekonał Mieszczan [w Wiżajnach], że obowiązuje ich prawo magdeburskie, zatwardza Włościan w nieposłuszeństwie, a Kontrybucje od nich wybiera za obiecaną Protekcję. Żydów odwodzi od płacenia należącej Arrendy Propinacyjnej, od Mieszczan Czynsz wybierając na swój obraca użytek, do Dworu nie wnosi. Akcyzę nałożył na wszelkie przywożone na Targ do miasteczka Wiżan produkta i rzeczy przedażne odbierając do siebie. Inni wymienieni buntownicy, to: Czarniawski, Turtay, Sobotko i Okuniewski. Lubeckim coraz trudniej było wywiązać się z zobowiązań podatkowych. Żalili się także, że żydzi zalegają z opłatami od 1796, w sumie 800 Talarów i za jeziora 500. Chłopi zbuntowani, pracują tylko za pieniądze. Wieśniacy żądają zapłaty za dzień krótkiej młócki 1 zł. W tej sytuacji Lubeccy zażądali wojskowej egzekucji (pomocy w ściągnięciu należnych płatności) na zbuntowanych mieszczan, włościan i żydów. Nie wiadomo, czy zostało to zrealizowane.

W 1797 roku, aby poprawić swoją sytuację finansową, Franciszek Drucki-Lubecki stanął do licytacji klucza sejneńskiego i wygrał ją oferując cenę 2173 talary, wobec wyjściowej – 2132. Przez trzy lata dzierżawił klucz sejneński, który został odebrany przez rząd pruski Konwentowi Dominikanów w Sejnach¹³.

Lubeccy próbowali układać się z rządem pruskim i zwiększyć swoje dochody ze starostw. Argumentowali, że podniesiona została dzierżawa roczna do 3000 Talarów, lecz za kompetencję nie więcej oddaną tylko Talarów 248. Taka szczupła proporcja części 12 Dzierżawy nie składa i na opłacenie Subalternow¹⁴, a tym bardziej na ich wyżywienie. Rząd pruski pozostał jednak nieugięty. W odpowiedzi wyjaśniał, że prośby aby dwa Starostwa, tj. Sejwy i Wiżany w Possesyję Emfiteutyczną z podatkiem i przywilejem wyrażonym ustąpić za swój cel ma, tedy my was odsyłamy do wydanej wam pod dniem 9 grudnia 1796 Rrezolucyi, w której wam jasno pokazano, że ta Ustawa, którą Król Jegomość zeszły, względem zajęcia wszystkich Generaliów Posesji Starościńskich pod właściwą Państwa administrację dla całej Rzeczpospolitej uczynił i wydał, takoż i na wspomniane starostwa pomimo waszego emfiteutycznego prawa.

A gdy Arrenda równać się temu powinna co czynią Dobra, toć naturalną jest rzeczą iż wy po odtrąceniu czyli raczej po opłaceniu Arrendy z dopatrzeniem gospodarstwa tyle dla siebie nie oszczędzicie, ile do utrzymania życia waszego stanowi przyzwoitego potrzebnienie.

Dla tego wy jednak na swoje życie od nas więcej żądać nie możecie nad sumę kompetencyjną.

W 1800 roku Lubeccy postanowili opuścić Prusy Nowowschodnie. Poprosili o bonifikatę i umożliwienie wywozu bez cła ruchomości domowych. Zażądali także zwrotu sumy ogólnej. Przedstawili inwentarz budowli w starostwie sejwejskim.

Dom Mieszkalny Obszerny z Dwoma Skrzydłami; Które Kurytarzami z Wysokim Korpusem są złączone, z Sklepami¹⁵ i na Podmurowaniu na Około, z Drzewa wybornego Sosnowego Kupowanego w Królewskich Puszczach – Pokojów Wielkich y mniejszych ma 25, Przyzwoicie ummeblowanych Część trzecia nie ma Pieców. Kryty Dachówką.

Officyna Kuchenna Wielka y wygodna z Sklepami y na podmurowaniu Izb ma 10. Dwie bez Pieców, kryta Dachówką.

Magazyn Długi porządnie y z drzewa wybornego stawiony, Podobny do Officyny szeroki z Wielu Dużymi Izbami dla składu tak legumin¹⁶ Jako też Chowania Sprzętów. Dom Cały Kamieńmi y Cegłą murowanny; Drugie piętro z drzewa; Trzecie pod Dachem, Fundamentalnie Erygowany¹⁷ i kosztownie Kryty Dachówką.

Dom Ekonoma Nowy – cale wygodny długi y z wielu izbami dla subalternow i przyiazdnych, kryty Dachówką.

Browar z wielą Mieszkaniami y bardzo Obszerny nad Jeziorem w Wielu mieyscach podmurowany – z suszarnią – wołownią, kryty Dachówką.

Staynia Obszerna z Izbami dla Dozoruyących y na składy i Poyazdy, kryta dachówką.

Szpital Nowy dla Ubogich, wygodny, Kryty Dachówką.

Kuźnia Wielka z Mieszkaniami dla Rzemieślników, nowa Kryta dachówką.

Lodownia Nowa Wielka z Drzewa wybornego murem utwierdzona na trzy piętra dla składów dosyć kosztuję. Kryta porządnie Tarcicami.

Inne zabudowania: Praczkarnia Wielka y gospodarskie mieszkalne dawnieysze, dobrze Opatrzone – Gumna Porządne – Obory Fundamentalnie y Ekonomicznie kryte.

Folwark Tawruszyszki mila od Sejw Oddalony, od Rodziców naszych Założony, później Wszelkim Zabudowaniem Ekonomicznym Opatrzony.

Po Wsiach Karczem kilka nowych wiezdnych, cale porządnych.

Utrzymanie Zabudowań y reparacja każdego roku kosztują kilkaset Talarów.

Nie oszczędzaliśmy Wydatków, przyzwoicie jest Dom ozdobiony w Potrzebne Sprzęta Gospodarskie, obficie Uprofidowany, a to wszystko za Pieniądze.

Kosztowne Memble z Zagranicy i z Zakordonu sprowadzane.

Stadem i mnóstwem Żywiołów różnego rodzaju Folwarki napełnione, wiele z tychże Dóbr Dziedzicznych ludzi różnej płci przeprowadzonych.

Sporządzony został także regestr i lista mobiliów¹⁸ i sprzętów, ruchomości J.O. Franciszka y Teressy z Strutyńskich książąt Druckich-Lubeckich, kasztelanów pińskich, księżniczki Tekli ich córki [córki Franciszka Lubeckiego z pierwszego małżeństwa], dam szlachetnych, kobiet służebnych, tudzież świty, osób szlachetnych, osób wolnych, cudzoziemców, osób dziedzicznych płci różnej z Zakordonu Moskiewskiego sprowadzonych. Znalazły się w nim:

Suknie, ubiory, futra, bielizna, bielizna stołowa, obrusy, serwety, srebro stołowe, faianse, porcelana do kawy, szkło kredensowe, szkło apteczne, payąki szklane, lusterka ścienne.

Z kaplicy obrazy, ornaty, mszały, kielichy, lichtarze.

Sekretery, kommody, biórka, kantorki, szafy, kufry, kuferki, kanapy, krzesła, stołki, stoły, stoliki, łóżka.

Miedź browarna, miedź kuchenna.

Naczynia drewniane browarne i sklepowe.

Żelastwa różne:

Karyty

Kocze

Pół krytki

Bryki

Wozy

Sanie kryte

Sanie niekryte

Naczynia rzemieślników

Naczynia gospodarskie

Zegarów dużych Grayących w Skrzyniach Mahoniowych i różnie ozdobionych – 8

Mniejszych grających i bijących – 4

Instrumenty muzyczne y zegarmistrzowskie – 4

na które są Paszporta wydane od JW. Ministra de Struensie¹⁹, za specjalnym pozwoleniem Króla Pruskiego, gdyby bez cła – rewizji – y żadnej przeszkody mogły być przeprowadzone w Kordon Rosyjski.

Lubeccy poprosili także o wydanie paszportów dla siebie i dla Ludzi z którymi wiele lat wspólnie żyli i żyć bez nich nie potrafią. Byli to:

W.J. Ksiądz Konstantyn Limanowski Kapelan

W.J. Pan Józef Drozdowicz Gubernator Sejwejski

W.J. Pan Antoni Cholewiński Koniuszy

W.J. Pan Hieronim Masłowski na łaskawym chlebie

J. Pan Florian Limanowski młodziuchny

J. Pan Jan Slantowicz w Kuńsczie Zegarmistrzowskim dobrze znaiomy

Ci wszyscy z Kordonu Rosyjskiego.

Wolni Ludzie przy Pokoju i Cudzoziemcy:

Jan Holchszteyn Kamerdyner

Wincenty Żyromski

Józef Neycz Żonaty Szafarz²⁰

Andrzej Horbaczewski z Żoną y dwoje dzieci Lokaj

Tomasz Klepacki Kredenserz

Józef Nepronowicz Szewc z Żoną i jednym dziecięciem

Mateusz Perkowski iednooki na łaskawym chlebie

Leon Głowacki służący Gubernatora Rafał Wierzbołowicz – Furman tegoż

Wolni ludzie przy stajni i cudzoziemcy:

Mateusz Korzeniewski Kutscher²¹

Michał Ceglarski – Ignacy Jankowski – Jakub Żukowski – Jakub Urwanko – Furmani

Maciej Andruszkiewicz Furmańszczyk – Szymon Jabłoński – Jan Cytroński
    – Wincenty Pukszta – Wincenty Jankowski – Antoni Klerkowski – forysie²²

Wincenty Szafranowicz Kowalczuk

Wolni w kuchni:

Wawrzyniec Marcinkiewicz Żonaty bez dzieci Kucharz

Szymon Kossa Kucharz – Stanisław Kossa – Jakub Horbaczewski – Kuchty

Ludzie z Pańszczyzny, dziedziczni, z kordonu rosyjskiego

Augustyn Okuniewicz z Żoną i czworo dzieci Szatny²³

Bazyli Łukaszewicz z Żoną i jedno dziecię wolny, Muzyk Basista

Józef Nieswiski z Żoną y pięcioro dzieci Lokaj – Muzyk

Jan Woronowski z Żoną bez dzieci Lokaj – Muzyk

Antoni Iwaszkiewicz z Żoną jedne Dziecie Lokaj – Muzyk

Piotr Truszyński z Żoną jedne Dziecie Lokaj – Muzyk

Joachim Bohdanowicz Zegarmistrz Lokaj – Muzyk

Jakub Sielużycki – zegarmistrz lokaj – muzyk

Pięcioro Rodzeństwa – tych dwóch przy kapeli

Grzegorz Jasny – dyszkancista

Joachim Lipnicki z żoną y dwoje dzieci Lokaj

Atanazy Bujanowski Żonaty bez dzieci Kucharz

Michał Jasny żonaty i czworo dzieci Kutscher

Stefan Czerniakowski Żonaty bez dzieci Kutscher

Józef Komar żonaty jedno dziecie Krawiec

Miron Obodkowski Żonaty czworo dzieci Stolarz

Dawid Serafinowicz Stelmach²⁴

Dziedziczni z dóbr Wiłkomirskich sprowadzeni:

Tomasz Leszczyński z Żoną pięcioro dzieci Szóstą Córkę za Mąż wydał. Grunt trzyma
    dla wyżywienia dzieci. Sam we Dworze – Rymarz

Wawrzyńca Borowskiego zmarłego s.p. Kowala dzieci czworo

Michała Życzyńskiego s.p. Kucharza, dzieci Troje

Lista osób płci niewieściej szlachetnej:

W.J.E. Panna Tekla Żabiańska Cześnikowna Starodubowska

W.J.E. Panna Konstancja Pokłońska Łowczanka Smoleńska

J.E. Panna Teresa Wnorowska Pokojowa

Kobiety pokojowe:

Teresa Możejkowna – Karolina Szesczewiczowa – Agnieszka Wilczyńska
    – Helena Marcinkiewiczowna – Helena Żukowska – Ewdoksja Puhaczowa
    – Magdalena Wilczyńska

Praczki:

Ewa Milonowna

Marianna Milonowna

Katarzyna Rentowna

Teresa Grażyska

Julianna Żukowna

Książęta Druccy-Lubeccy opuścili zabór pruski w 1800 roku. Posiadali jeszcze dobra w powiecie pińskim Fundusz Pohost w lasach i z rzekami spławnymi z folwarkami wart 30000 Talarów, w powiecie wiłkomirskim miasteczko Antolepy z kilko folwarkami do 90 000 Talarów. Bóbr w powiecie orszańskim handlowne i pięknie zbudowane do 100 000 Talarów.

Pozostawiając majątek w rękach dzieci z pierwszego małżeństwa, Franciszek Lubecki nabył od Sapiehów Czerlonę, gdzie spędził ostatnie lata życia w towarzystwie syna Ksawerego. Zmarł w 1806 roku.