Marek Sidor

Migracje ludności na Suwalszczyźnie

po drugiej wojnie światowej w świetle materiałów

Archiwum Państwowego w Suwałkach

Wydarzenia wojenne oraz będące ich bezpośrednim następstwem zmiany granic Rzeczypospolitej spowodowały masową migrację ludności, która nie ominęła też Suwalszczyzny (w rozumieniu powiatów: augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego). Historyczne uwarunkowania sprawiły, że ziemię tę zamieszkiwali – obok Polaków – również Litwini, Białorusini, Żydzi, Niemcy i Rosjanie ¹, którzy w myśl przekonania, że powojenna Polska powinna być państwem narodowym, zostali skazani na przesiedlenia. Już w 1944 roku Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego zawarł z Socjalistycznymi Republikami Radzieckimi – Ukraińską i Białoruską (9 września) oraz Litewską (22 września) – umowy o wzajemnej wymianie ludności. Konferencja Poczdamska (obradująca od 17 lipca do 2 sierpnia 1945 roku) dała zaś przyzwolenie na wysiedlenie społeczności niemieckiej ². Powyższe układy, skład narodowościowy oraz położenie Suwalszczyzny między „Ziemiami Odzyskanymi” a Republikami Związku Radzieckiego sprawiło, że stała się ona miejscem ożywionego ruchu migracyjnego.

Skomplikowany proces migracji na obszarze Suwalszczyzny znalazł dość szerokie odbicie w dokumentach wytworzonych przez ówczesne władze lokalne. Szczególnie widoczne jest to w materiałach sporządzonych w latach 1944−1950, a więc w czasie największego ruchu ludności. Większość źródeł przechowywana jest dziś w Archiwum Państwowym w Suwałkach. Dane obrazujące ten proces odnaleźć można w co najmniej kilku zespołach aktowych. Zasób przedstawianych w nich informacji nie jest jednolity i w każdym z zespołów uzależniony od stopnia zaangażowania w procesy migracyjne jego twórcy.

Prezentację materiałów źródłowych dotyczących migracji ludności na Suwalszczyźnie należy rozpocząć od dwóch zespołów: Państwowy Urząd Repatriacyjny Powiatowy Oddział w Suwałkach 1945–1948 i Państwowy Urząd Repatriacyjny Powiatowy Oddział w Augustowie 1945–1947(1948). Zachowane tam akta stanowią podstawowe źródło do badań nad działalnością tych urzędów, a także prowadzoną akcją osiedleńczą (repatriantów) oraz przesiedleńczą (na „Ziemie Odzyskane” i do Republik Związku Radzieckiego) ³. Najciekawszymi i zawierającymi najwięcej informacji są opisowe sprawozdania z ich działalności (w odróżnieniu od statystycznych stanowią mniejszą część akt), które dają szeroki obraz skomplikowanych warunków panujących na obszarze powiatów augustowskiego i suwalskiego. Jako przykład warto przytoczyć fragment jednego ze sprawozdań z czerwca 1945 roku: „(...) Poza ponownym rozbiciem zarządu gminy [Jeleniewo], zniszczeniem dokumentów, pełnym chaosem – sytuacja bez zmian (...)”, gmina Kuków „(...) akty terroru i plądrowania mienia. Zarząd gminy nie posiada żadnych aktów, funkcjonuje tylko okresowo (...)” ⁴. W materiałach prezentowane są również specyficzne stosunki między urzędnikami Inspektoratu PUR, a żołnierzami Armii Czerwonej stacjonującymi na Suwalszczyźnie ⁵. Dużo miejsca zajmują informacje na temat problemów związanych z organizacją i funkcjonowaniem urzędów. Prawie przy każdej nadarzającej się okazji pracownicy opisywali swoją złą sytuację. Z raportów wynika, że słaby był również przepływ informacji między instytucjami ⁶.

Dużo miejsca w sprawozdaniach Oddziałów PUR zajmuje też inny istotny problem, z jakim borykali się pracownicy tych urzędów, mianowicie zapewnienie opieki zdrowotnej dla przemieszczanej ludności. Jak wynika ze sprawozdań, stan sanitarny, szczególnie punktów etapowych, przedstawiał się fatalnie ⁷. Trochę lepiej − zwłaszcza w Suwałkach − wyglądała opieka lekarska, chociaż i w jej organizacji nie brakowało problemów ⁸. Na podstawie zachowanych materiałów można odtworzyć również rodzaje chorób ⁹, na jakie najczęściej zapadali repatrianci oraz ilość osób, którym udzielono pomocy medycznej, zarówno ambulatoryjnej jak i szpitalnej.

Uwagę zwracają materiały źródłowe dotyczące spraw delimitacji granicy na terenie powiatów augustowskiego i suwalskiego oraz związane z tym przesiedlenia ludności. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, iż ludność ta była traktowana w specjalny sposób. Sto rodzin, przybyłych w wyniku akcji delimitacyjnej na teren Suwalszczyzny, nie mogło się tu osiedlić. Z polecenia Wojewódzkiego Oddziału PUR w Białymstoku, urząd w Suwałkach miał przetransportować je niezwłocznie na tereny „nowo odzyskane”¹⁰.

Ważnym źródłem informacji w omawianych zespołach są rejestry i wykazy repatriantów. Pozwalają one na zdobycie informacji: jak liczne były to grupy, skąd przybyli repatrianci, jakie zawody wykonywali, jaki był ich wiek i płeć oraz gdzie ich osiedlano¹¹.

Cenne materiały dotyczące migracji ludności po drugiej wojnie światowej zawierają także zespoły: Starostwo Powiatowe Augustowskie 1944–1950 oraz Starostwo Powiatowe Suwalskie 1944–1950. Do ciekawszych, zawartych w pierwszym, należy zaliczyć raporty z poszczególnych gmin powiatu, które przedstawiały liczbę mieszkańców obywateli polskich narodowości białoruskiej, litewskiej, rosyjskiej i ukraińskiej oraz obywateli ZSRR zamieszkałych w tych gminach, a mających zostać przesiedlonymi do Związku Radzieckiego, w myśl zawartych w 1944 roku umów o wymianie ludności¹². Niewiele informacji można znaleźć w tym zespole na temat ludności żydowskiej. W sprawozdaniu ze stycznia 1949 roku istnieje zapis, iż w Augustowie jest zaledwie jedna osoba tej narodowości¹³.

Sporo miejsca w materiałach starostw zajmował problem zapewnienia transportu dla Oddziałów PUR, którego braki wielokrotnie wstrzymywały pracę tych urzędów. Starostwa powiatowe w Augustowie i Suwałkach nie potrafiły zapewnić odpowiedniej liczby furmanek. Obowiązkiem podstawienia podwód starostowie obarczali Zarządy Gmin. Te miały jednak znikomy wpływ na miejscowych rolników, którzy często bojkotowali nakazy. Na przykład w gminie Kolnica z wyznaczonych 60 podwód do przewiezienia repatriantów z Gabowych Grądów, stawiło się zaledwie 15. Nie pomogła nawet pomoc miejscowej milicji. Przy organizowaniu następnego transportu polecenie starosty zostało poparte rozkazem oficera Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego¹⁴.

Cenne informacje można uzyskać po analizie rejestru osób przesiedlonych na „Ziemie Odzyskane”. Odnajdujemy tam dane o tym, jakie miejscowości w powiecie augustowskim opuszczano i dokąd się udawano oraz jak liczne były rodziny i z jakich grup zawodowych rekrutowali się osadnicy¹⁵.

Sytuacja bardziej skomplikowana pod względem narodowościowym istniała w powiecie suwalskim, stąd w materiałach wytworzonych przez starostwo zdecydowanie więcej miejsca poświęcono tej tematyce. Problemy narodowościowe nowych władz w powiecie suwalskim przede wszystkim związane były z ludnością pochodzenia litewskiego i nie- mieckiego.

Ważnym źródłem wiadomości o losach osób narodowości niemieckiej są jednostki archiwalne dotyczące pozbawiania ich obywatelstwa polskiego. W materiałach starostwa suwalskiego znajdują się 42 takie sprawy. Pozbawienie obywatelstwa było równoznaczne z nakazem wysiedlenia i konfiskatą majątku. Wnioski sporządzał Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Najwięcej spraw dotyczyło mieszkańców gminy Wiżajny, gdzie przed wojną mieszkało najwięcej obywateli polskich pochodzenia niemieckiego¹⁶.

Interesujące są również materiały dotyczące wyjazdów ludności niemieckiej do brytyjskiej i radzieckiej strefy okupacyjnej Niemiec. Obok wykazów osób, które otrzymały zgodę na wyjazd, na uwagę zasługują przepisy normujące wyjazdy do Niemiec dzieci¹⁷ i volksdeutschów¹⁸.

W powiecie suwalskim, jak wynika z materiałów źródłowych, największych trudności dla nowych władz nastręczali mieszkańcy pochodzenia litewskiego. Według niepełnych danych rejonowego inspektora osadnictwa w Suwałkach z 31 marca 1945 roku, na terenie powiatu mieszkało około 1000 rodzin litewskich, natomiast do tego dnia u pełnomocnika rządu w Sejnach¹⁹ zarejestrowano tylko jedną kobietę z dzieckiem chętną do wyjazdu na Litwę. W maju tego roku podczas lustracji gminy Krasnowo pracownik PUR w Suwałkach stwierdził, że żadna z 77 rodzin litewskich nie wyraziła zgody na wyjazd. Powszechnym problemem po zakończeniu działań wojennych stało się zajmowanie gospodarstw przez „nielegalnie” powracających Litwinów²⁰.

Na przykład w gminie Berżniki w maju i czerwcu 1945 roku zajętych było przez przybyszy z Litwy 35 gospodarstw. Według Rejonowego Inspektora Osadnictwa w Suwałkach, ludność litewska tworzyła też zbrojne grupy dezorganizujące pracę urzędników PUR w terenie²¹.

Jak pokazują materiały archiwalne, pozostałe po Starostwie Powiatowym w Suwałkach, jeszcze w 1949 roku władze próbowały pozbyć się Litwinów z Suwalszczyzny. Na wniosek wojewody białostockiego²², starosta suwalski nakazał opuścić w ciągu 24 godzin miejsce zamieszkania 22 rodzinom (87 osobom) pochodzenia litewskiego²³. Miały one zostać przesiedlone na teren województwa szczecińskiego, gdzie planowano osiedlić je poje- dynczo, w miejscach położonych z dala od granicy zachodniej i morskiej²⁴.

Istotne dla przedstawienia migracji w powiecie suwalskim źródła znajdują się w jednostce archiwalnej dotyczącej opuszczonych gospodarstw. Wiadomości tam zawarte obrazują ruch ludności po drugiej wojnie światowej oraz przedwojenną strukturę narodowościową na Suwalszczyźnie²⁵.

Cenny materiał źródłowy, dotyczący zwłaszcza mieszkańców narodowości litewskiej, zawarty jest w zespole: Zarząd Miejski w Sejnach 1944−1950. Są to wykazy osób (obywateli litewskich) przybyłych nielegalnie²⁶ na teren Polski, przeznaczonych do wysiedlenia, a także zarządzenia dotyczące postępowania z tą ludnością²⁷. Wśród jednostek tego zespołu znajduje się też ciekawy dokument wskazujący sposób, w jaki powracający z Litwy unikali wysiedlenia²⁸. W materiałach odnajdujemy też informacje dotyczące innych narodowości, które znalazły się na terenie Sejn i okolic²⁹. Szczególnie interesujące jest pismo starosty suwalskiego w sprawie ludności cygańskiej, w którym polecał miejscowym władzom udzielenie Romom wszelkiej możliwej pomocy, ażeby zachęcić ich do prowadzenia osiadłego trybu życia. Zaznaczał też, aby wprowadzić ostre zakazy koczowania, co miało zmusić Romów do osiedlania się na stałe³⁰.

Zespoły: Powiatowa Rada Narodowa i Wydział Powiatowy w Augustowie 1945–1950 oraz Wydział Powiatowy w Suwałkach 1944–1950, zawierają wiadomości na temat przesiedlenia mieszkańców powiatów augustowskiego i suwalskiego na „Ziemie Odzyskane” (najczęściej na tereny sąsiednich powiatów: ełckiego, gołdapskiego i oleckiego, wchodzących w skład województwa białostockiego). W materiałach Powiatowej Rady Narodowej w Augustowie znajduje się interesujący protokół z konferencji, zwołanej w październiku 1949 roku w Starostwie Powiatowym w Augustowie, w sprawie przesiedlenia ludności, wraz z dołączoną do niego instrukcją dla agitatorów wyjeż- dżających w teren, w celu zachęcenia mieszkańców powiatu do przesiedlenia się na „Ziemie Odzyskane”³¹.

Ważnym źródłem na temat migracji ludności na Suwalszczyźnie są materiały archiwalne wytworzone przez Gminne Rady Narodowe powiatów augustowskiego i suwalskiego. Należą do nich przede wszystkim spisy osób różnych narodowości (w tym volksdeutschów) nieposiadających obywatelstwa polskiego, a przebywających na terenie Polski, wykazy osób przesiedlonych na „Ziemie Odzyskane”, deklaracje stwierdzające chęć wyjazdu na „Ziemie Odzyskane” wraz z opisem pozostawionych gospodarstw, wykazy opuszczonych gospodarstw porosyjskich, politewskich i pożydowskich w poszczególnych gminach³². W aktach Zarządu Gminy Wiżajny znajduje się wykaz osób narodowości niemieckiej, skierowanych przez UBP i MO do pracy u polskich gospodarzy³³. W materiałach wytworzonych przez Gminną Radę Narodową w Berżnikach odnajdujemy bardzo ciekawy dokument z roku 1953 (z okresu, w którym nie prowadzono już masowych przemieszczeń ludności), który nabiera szczególnej wymowy w świetle wcześniejszych materiałów, obrazujących podejście władz do obywateli polskich narodowości litewskiej i rosyjskiej, którzy w czasie wojny zrezygnowali z obywatelstwa polskiego³⁴.

Dużą wartość badawczą mają materiały archiwalne wytworzone przez Rejonowy Urząd Likwidacyjny w Suwałkach. Są to przede wszystkim ewidencje opuszczonych i porzu- conych nieruchomości i gospodarstw rolnych poniemieckich, pożydowskich oraz po osobach przesiedlonych do Związku Radzieckiego³⁵. Cennym źródłem są też jednostki archiwalne dotyczące konfiskat majątku na rzecz Skarbu Państwa, przeprowadzonych w myśl Dekretów z 28 czerwca 1946 roku O odpowiedzialności karnej za odstępstwo od narodowości w czasie wojny 1939–1945 roku i z 13 września 1946 roku O wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego osób narodowości niemieckiej³⁶.

W świetle materiałów Archiwum Państwowego w Suwałkach, proces migracji po drugiej wojnie światowej ukazuje się jako bardzo skomplikowane przedsięwzięcie nowych władz. Pospieszne podpisanie umów z ZSRR o wzajemnej wymianie ludności, przy braku odpowiedniego przygotowania organizacyjnego, postawiło przed władzami w terenie ogromnie trudne zadanie. Pierwsza fala przesiedleń – z końca 1944 roku i z początku 1945 roku – była stosunkowo niewielka. Zdecydowały o tym jednak nie tylko trudności organizacyjne i transportowe, lecz przede wszystkim niska chłonność osiedleńcza terenu. Sytuacja zmieniła się począwszy od drugiej połowy 1945 roku. Część miejscowej ludności, zachęconej przez władzę lepszymi warunkami gospodarowania na „Ziemiach Odzyskanych”, wyjechała. Jak się później okazało, nie była to jednak liczba na tyle duża, aby w sposób wystarczający zasiedlić nowe tereny. W wielu wypadkach górę brało przywiązanie do ojcowizny. Na opuszczone przez dawnych obywateli polskich gospodarstwa przybyli repatrianci ze Związku Radzieckiego.

Mimo usilnych starań władz, ostatecznie nie udało się uczynić z Polski państwa jednolicie narodowego. Niełatwo jednak było też stwierdzić, jaka była rzeczywista liczba mniejszości narodowych. Począwszy bowiem od pierwszego spisu powszechnego, przeprowadzonego 3 grudnia 1950 roku, a więc po ustaniu powojennych ruchów migracyjnych, żaden kolejny nie zawierał pytania o narodowość czy język ojczysty. Szacunkowe dane sporządzano jedynie na potrzeby aparatu bezpieczeństwa. Według wykazu Wydziału Spraw Wewnętrznych Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Suwałkach, na dzień 1 kwietnia 1953 roku, na terenie powiatu zamieszkiwało 4298 Litwinów, 106 Rosjan, 35 Niemców, 8 Cyganów i 2 Ukraińców³⁷.