Sławomir Filipowicz

Archiwalia Suwalszczyzny

– czynniki wpływające na stan zachowania, rozproszenie

Historia Suwalszczyzny wciąż ma wiele białych plam i tematów opisanych jedynie pobieżnie. Jednym z powodów tego jest słaby stan zachowania źródeł archiwalnych oraz ich ogromne rozproszenie; dziś przechowywane są bowiem między innymi w archiwach i innych instytucjach w Białymstoku, Warszawie, Grodnie, Mińsku, Wilnie, Petersburgu, Moskwie, by wymienić tylko te najważniejsze, na temat których mamy jakąś wiedzę ¹. W niniejszym artykule zostaną poruszone kwestie dotyczące przyczyn tej sytuacji oraz zostanie podjęta próba naszkicowania ogólnej mapy rozproszenia archiwaliów dotyczących Suwalszczyzny.

Odpowiedź na pytanie o przyczyny wpływające na stan zachowania i rozproszenie materiałów archiwalnych nie jest sprawą prostą, gdyż na przestrzeni kilkuset lat historii naszego regionu złożyło się na to szereg czynników. W okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów ważniejsze organa administracji państwowej, kościelnej, sądownictwa oraz siedziby posiadaczy dóbr ziemskich, usytuowane były poza Suwalszczyzną. Z tych powodów dokumentacja, która nawet na jej terenie powstawała, była gromadzona poza nią, głównie w Wilnie i Grodnie. Nie znaczy to jednak, że na Suwalszczyźnie nie powstawały wyjątkowej rangi archiwa. Funkcjonowały na przykład w niektórych bogato ufundowanych ośrodkach zakonnych (zwłaszcza dominikanów w Sejnach i kamedułów w Wigrach), czy majątkach (jak Radziwiłłowskie, a następnie Habsburskie Sereje). Nie należy również zapominać o dokumentacji tworzonej przez lokalnych przedstawicieli władzy państwowej (na przykład zarządców leśnictw, dóbr królewskich i skarbowych), starostów, miasta, a nawet parafie.

Inną przyczyną rozproszenia archiwaliów Suwalszczyzny są przemieszczenia związane ze zmianami granic państwowych i administracyjnych. Najpoważniejszym wydarzeniem był III rozbiór, w wyniku którego Suwalszczyzna weszła w skład Prus Nowowschodnich. W Białymstoku, siedzibie zarządu dla tego obszaru, skupiano wówczas wiele doniosłych archiwów (na przykład skasowanego zakonu kamedułów wigierskich, dóbr Sereje) oraz drobniejszych zbiorów (wiele dokumentów własnościowych osób prywatnych, składanych z mocy prawa w celu udowodnienia swych uprawnień).

Istotnym wydarzeniem była reorganizacja administracji w epoce Królestwa Polskiego w 1866 roku. W ślad za podziałem obszaru guberni na dwie – suwalską i łomżyńską, dokonano również podziału zasobów archiwów zakładowych administracji wojewódzkiej, wydzielając z archiwów suwalskich szczebla wojewódzkiego niezbędne do bieżącej działalności dokumenty i przekazując je do Łomży.

Swoistą ciekawostką są spory prywatne, czasem prowadzące do zajazdów, podczas których obiektem zainteresowania bywały również dokumenty. Przykładem może być wspomniany przez prof. Jerzego Wiśniewskiego spór o majętności pomiędzy Adamem Semprowskim, starostą berżnickim, a proboszczem berżnickim Piotrem Trochańskim, który w 1650 roku przybrał dramatyczną postać ². Nasłany zabójca zamordował w nocy proboszcza, a rankiem starosta najechał plebanię i zabrał przechowywane tam dokumenty z przywilejem fundacyjnym. Nie jest to jedyny przykład, że krewki starosta znał i doceniał wagę dokumentów. Chcąc zmusić mieszczan berżnickich do pracy pańszczyźnianej, dokonał zaboru ich przywilejów magdeburskich. Jego działania w tym zakresie kontynuował następca Kazimierz Semprowski, a na radykalną zmianę jego postępowania nie mogły wpłynąć nawet upomnienia króla ³.

Innym czynnikiem były wojny, które – poza zniszczeniem – powodowały ewakuacje i grabieże archiwaliów. Z okresu potopu szwedzkiego, zachowały się informacje o znacznych stratach w dokumentach miasta Augustowa, dokonanych przez grasujące na tych terenach sprzymierzone oddziały Tatarów ⁴. Duże straty przyniosły również wojny napoleońskie. Władze pruskie w Białymstoku próbowały ewakuować znaczne ilości akt, z których wiele uległo zniszczeniu podczas transportu. Jeszcze poważniejsze przesunięcia i zniszczenia spowodowała pierwsza wojna światowa. Tuż po jej wybuchu wraz z urzędami ewakuowano część dokumentacji. Początkowo – podobnie jak urzędy, do której należała – przemieszczano ją w ślad za przesuwającą się linią frontu – to na wschód, to znów na zachód. Ostatecznie większa jej część znalazła się w Riazaniu, gdzie funkcjonujące do 1917 roku urzędy wytwarzały jeszcze nową dokumentację. Czasem jednak, jak w przy- padku żandarmerii guberni suwalskiej, już na samym początku pierwszej wojny światowej akta przez nią wytworzone zostały w całości ewakuowane do Moskwy. Dokumenty Gimnazjum Żeńskiego w Suwałkach wywieziono również w całości do Połtawy. Prze- dłużająca się na Suwalszczyźnie okupacja powodowała dodatkowe straty i zagrabienia.

W kwestii strat ciekawostką metodyczną, a przede wszystkim ważnym problemem pod rozwagę dla archiwistów, jest brakowanie dokumentacji u aktotwórców. Trzeba ocenić, że z powodu pomijania wagi czynnika historycznego, dokonywano przy tym poważnego spustoszenia potencjalnych materiałów archiwalnych.

Druga wojna światowa przyniosła kolejne przemieszczenia i ogromne szkody. Tuż przed jej wybuchem, w 1939 roku w okolice Grodna ewakuowano znaczne ilości dokumentacji z registratur i archiwów zakładowych naszego regionu. Część suwalskich archiwaliów Niemcy przewieźli do Archiwum Państwowego w Królewcu ⁵, jako właściwego kompetencyjnie. Gromadzono tam też pochodzące z okresu międzywojennego akta z registratur polskich urzędów i organizacji powiatu suwalskiego i augustowskiego ⁶. Archiwum w Królewcu nie ominęły zniszczenia spowodowane działaniami wojennymi oraz zawieruchą po przejściu frontu. Archiwalia, które ocalały, zostały przejęte przez radzieckie służby archiwalne i rozpoczęły wieloletnią tułaczkę po różnych archiwach ZSRR, zgodnie ze zmieniającymi się koncepcjami rozmieszczenia zasobu ⁷.

Kolejnym istotnym problemem jest realizacja nowoczesnych koncepcji archiwalnych, nie zawsze szczęśliwych dla naszego regionu. Jako prekursorów można wymienić tu władze pruskie, które część dokumentów najcenniejszych, z ich punktu widzenia, przewiozły z Białegostoku do Berlina. Po kongresie wiedeńskim, pozostałe w Białymstoku archiwalia znalazły się w granicach Rosji. O „część polską” byłego archiwum Kamery toczył się ostry spór między władzami Królestwa Polskiego, a dworem w Petersburgu. Ostatecznie do Warszawy i Suwałk rewindykowano dokumentację o znaczeniu raczej praktycznym. Cenne historycznie archiwalia, w tym „Archiwum Serejskie”, trafiły do Petersburga. Odpływ z regionu pozostałej części najstarszych, cennych historycznie akt, sięgających nawet połowy XVI wieku, nastąpił po 1834 roku do zorganizowanego archiwum dawnego w Łomży, jako właściwego terytorialnie. Po jego likwidacji zasób trafił do Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, a interesujące nas akta podzieliły tragiczny los tego archiwum w 1944 roku. W okresie międzywojennym Archiwum Państwowe w Suwałkach z XIX-wiecznym zasobem nie działało długo, a jego zbiory zostały przekazane Archiwum Państwowemu w Grodnie.

Niewielka część XIX-wiecznego zasobu dawnego archiwum suwalskiego oraz szczątki akt z okresu międzywojennego, w ramach „rewindykacji”, wróciły z ZSRR do Polski. Przeprowadzono ją w taki sposób, że podzielone zostały nawet zespoły wytworzone i dotyczące wyłącznie terytorium obecnej Polski ⁸.

Reasumując, należy zauważyć, że w przypadku Suwalszczyzny nagromadzenie różnego rodzaju czynników powodujących rozproszenie i zniszczenia „przyrodzonego” zasobu było szczególne. Skutkiem tego są niepowetowane straty i ogromne rozproszenie archiwaliów regionu w archiwach i innych instytucjach w kraju i poza jego granicami.

Największa ilość archiwaliów dotyczących Suwalszczyzny, poza Archiwum Państwowym w Suwałkach, znajduje się obecnie w zasobie Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie ⁹. Chociaż znajdują się tam, niezwykłej wagi dla regionu, źródła do historii dawnej Suwalszczyzny, to prawdziwe bogactwo archiwaliów znajdzie w LVIA badacz zainteresowany wiekiem XIX. Przechowywanych jest tu 55 zespołów liczących ogółem 37 997 jednostek akt (ponad 70 procent całkowitej ilości j.a. zachowanych zespołów z XIX wieku dotyczących Suwalszczyzny). W zasobie przeważają zespoły wytworzone przez instytucje wojewódzkie. Są wśród nich archiwalia administracji ogólnej: zespół nr 1073 Rząd Gubernialny Augustowski 1816–1877 (dziedziczący również akta Komisji Województwa Augustowskiego, obejmuje 1 070 j.a.), zespół nr 1009 Rząd Gubernialny Suwalski 1861–1918 (15 066 j.a.) oraz specjalnej. Na szczególne wyróżnienie zasługują zespoły żandarmerii, jako nieocenione źródło do życia politycznego w regionie na przełomie XIX/XX wieku.

Zasób Litewskiego Centralnego Państwowego Archiwum w Wilnie¹⁰ nie został jeszcze wystarczająco przebadany¹¹. Zawiera on niezwykle interesujące źródła do dziejów szkolnictwa na Suwalszczyźnie w okresie międzywojennym (zespół Nr 172 Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego 1919–1939). Poza tym jest tam jeszcze kilka mniejszych zespołów z tego okresu.

Narodowe Archiwum Historyczne Białorusi w Mińsku posiada wartościowe materiały archiwalne okresu przedrozbiorowego, powiązane zasadą pertynencji z dawnymi obszarami zachodnimi Wielkiego Księstwa Litewskiego, na których ukształtowała się Suwalszczyzna. Stanowią one bezcenne źródła, szczególnie do badań osadnictwa. Z archiwaliów tych po II wojnie światowej (wówczas jeszcze przechowywane były w Państwowym Archiwum Historycznym w Grodnie) mieli możność korzystania niektórzy polscy badacze, jak prof. Jerzy Wiśniewski.

W Archiwum Narodowym Republiki Białoruś w Mińsku¹² jest niewiele materiałów, ale sensacyjnych, dotyczących epizodu okupacji Suwalszczyzny przez ZSRR w czasie II wojny światowej.

W Archiwum Państwowym Obwodu Grodzieńskiego w Grodnie¹³ przechowywane są jedynie szczątki akt z okresu międzywojennego zgrupowane w 8 zespołach. Stanowią one w większości fragmenty zespołów przekazanych Polsce, znajdujących się w Archiwum Państwowym w Suwałkach¹⁴. Na uwagę zasługuje zespół Archiwum Państwowego w Grodnie, w którym możemy znaleźć ciekawe informacje o losach archiwaliów suwalskich.

Z pewnością liczne i cenne materiały dotyczące Suwalszczyzny XIX wieku znajdują się w zasobie Państwowego Archiwum Historycznego w Grodnie. Jednak zasób tego archiwum wymaga badań. W czasie mojej wizyty kilka lat temu, nie mogłem uzyskać nawet ogólnej informacji o jego zasobie, obecnie polscy badacze mogą z niego korzystać.

Doniosłe źródła zawierają archiwa rosyjskie Petersburga i Moskwy. Te archiwa były jednak, jak dotąd, poza zasięgiem naszych poszukiwań. Pojawiają się również poszlaki wskazujące na inne archiwa, na przykład Rejonowe Archiwum Państwowe w Mołodecznie, gdzie ma być przechowywana, ewakuowana tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej, dokumentacja urzędów z terenu Suwalszczyzny z okresu międzywojennego. Zupełnie nierozpoznany jest kierunek zachodni, a z całą pewnością godne zainteresowania są niektóre archiwa niemieckie.

Suwalszczyzna, nawet na tle tragicznych losów dziedzictwa kulturalnego Polski, jest w sytuacji szczególnej. Tak duże straty i rozproszenie zasobu archiwalnego regionu powoduje, że pracownicy Archiwum Państwowego w Suwałkach podejmują próby prześledzenia jego losów i starania, aby go informacyjnie scalić. Służą temu liczne wyjazdy badawcze do archiwów na wschodzie, opisywanie i rejestrowanie wyszukanych zespołów, wreszcie popularyzacja wyników. Podsumowaniem tego etapu prac ma być przewodnik po archiwaliach związanych z Suwalszczyzną, przede wszystkim zasadą proweniencji, w archiwach Litwy i Białorusi.