Jerzy Szumski

Akta Centralnych Władz Wyznaniowych

Królestwa Polskiego jako źródło do badań nad stosunkami

wyznaniowymi na Suwalszczyźnie i Zaniemeniu

w latach 1815−1866

W zasobie Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie znajduje się zespół akt Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego z lat 1815−1871 (priora od 1796 roku oraz do 1880 roku), który grupuje akta urzędów sprawujących w wymienionych latach zarząd spraw wyznaniowych. Urzędami tymi były: Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, funkcjonująca w latach 1815−1832 i 1861−1864, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych z lat 1832−1861 i 1864−1867 oraz Zarząd Obcych Wyznań w Królestwie Polskim w latach 1867−1871, podległy bezpośrednio Ministerstwu Spraw Wewnętrznych w Petersburgu. Zespół liczy 1992 jednostki akt o objętości 77 metrów bieżących.

Akta zespołu dotyczą instytucji i spraw wyznaniowych zarówno chrześcijańskich, jak i niechrześcijańskich (wyznanie mojżeszowe oraz mahometańskie). Pod względem merytorycznym obejmują one sprawy finansowo-majątkowe (tzw. „funduszów”), organizacyjno-personalne oraz polityczne, związane z funkcjonowaniem różnych instytucji wyznaniowych, przede wszystkim biskupstw, katedr, kolegiat, seminariów duchownych, klasztorów, parafii i gmin wyznaniowych.

Granice terytorialne Suwalszczyzny i Zaniemenia w latach 1807−1866 pokrywają się z obszarem guberni suwalskiej utworzonej w 1867 roku. Mieszkańcy należeli do różnych narodowości i wyznań. Akta Centralnych Władz Wyznaniowych stanowią wartościowe źródło do badań nad stosunkami wyznaniowymi na wymienionym terytorium. W aneksie zamieszczono spis występujących w zespole jednostek archiwalnych dotyczących parafii rzymskokatolickich, gmin wyznaniowych ewangelicko-augsburskich, ewangelicko-reformowanej, mahometańskiej i okręgów bóżniczych na Suwalszczyźnie i Zaniemeniu.

Akta biskupstwa sejneńskiego z lat 1834−1871 dotyczą w większości spraw „funduszów” kościelnych. Znajduje się tam m.in. plan sytuacyjny części miasta Sejny z zabudową, łąkami i cmentarzem żydowskim oraz dokumentacja techniczna kamienicy przy ul. Grodzieńskiej (rzuty parteru i piętra, elewacja i przekrój), przeznaczonej na siedzibę biskupa.

W aktach „funduszów” katedr i kolegiat znajdują się akta katedry augustowskiej z lat 1809−1860. Przechowywana jest tam korespondencja dotycząca wyznaczenia stolicy diecezji oraz kopia aktu erekcji katedry.

Akta klasztorów i seminariów nie zawierają dokumentacji dotyczącej tych instytucji na obszarze Suwalszczyzny i Zaniemenia. Wśród akt parafii i gmin wyznaniowych licznie reprezentowane są natomiast parafie i gminy z omawianego obszaru. Akta, zachowane w różnym stopniu, dotyczą parafii Kościołów rzymskokatolickiego, ewangelicko-augsburskiego, ewangelicko-reformowanego, gminy wyznaniowej staroobrzędowców, okręgów bóżniczych oraz gminy mahometańskiej.

W aktach parafii katolickich znajdują się niekiedy kopie dokumentów z okresu staropolskiego. Dokumentacja dotycząca parafii Liszków w powiecie sejneńskim zawiera testament starosty lidzkiego Mikołaja Frąckiewicza Radzymińskiego z roku 1629. Radzymiński ustanowił między innymi fundusz nowo erygowanego kościoła parafialnego w swych dobrach Liszków, wydzielając 12 włók osiadłych oraz place pod budowę kościoła i plebanii. W aktach parafii Hoża Sylwanowce w powiecie dąbrowskim znajduje się kopia dekretu komisji do podziału starostw hoskiego i przełomskiego między egzulantów z województwa smoleńskiego i powiatu starodubowskiego z 18 lutego 1671 roku. Komisja – wprowadzając w życie konstytucję sejmową z 1 listopada 1670 roku pt. „Ukon- tentowanie obywatelów województwa smoleńskiego, powiatu starodubowskiego i części województwa połockiego” – omawianym dekretem dokonała podziału dziesięciny należnej kościołowi parafialnemu w Hoży, między wydzielone poszczególnym egzulantom majątki ze starostw hoskiego i przełomskiego. Ponadto, akta parafii Hoża Sylwanowce zawierają dokumentację dotyczącą protestu proboszcza parafii Hoża, księdza Leona Jakszewicza oraz grupy ziemian – potomków XVII-wiecznych egzulantów – z roku 1793, przeciwko poczynaniom podczaszego grodzieńskiego Jana Moroza, który zamierzał erygować nową parafię w swej wsi dziedzicznej Sylwanowce.

W aktach parafii katolickich dominują sprawy związane z „funduszem” kościelnym. Część kosztów nowych inwestycji (budowa i remont kościołów, cmentarzy parafialnych) pokrywana była ze składek parafian. Składka płacona była przez właścicieli gruntów, przede wszystkim przez ziemiaństwo. Opłacali oni w ten sposób należność za chłopów katolików osiedlonych na ich gruntach, chociaż sami niekiedy nie byli wyznania rzymskokatolickiego. Taka praktyka powodowała często protesty niekatolików. Właściciel majoratu Czostków w powiecie dąbrowskim, generał major Wasyl Martyńcow, prosił w 1842 roku Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Duchownych o zwolnienie go od opłacania składki na budowę nowego kościoła parafialnego w Filipowie. Informował, że jest wyznania prawosławnego, a jako donatariusz nie posiada pełnego prawa własności. Właściciele majątków w powiecie kalwaryjskim: Borowszczyzna – Dawid Achmatowicz i Skirsobole – Mustafa Azulewicz również prosili Komisję Rządową w 1839 roku o zwolnienie od obowiązku opłacania składki na budowę nowego kościoła w Kalwarii. Obydwaj byli wyznania mahometańskiego. Achmatowicz pisał, że ma „swój kościół (meczet), na który odbudowanie jako parafian musiałem wiele opłacać”. Prośby takie były z reguły przez władze odrzucane.

Nie należy do rzadkości dokumentacja techniczna dotycząca nowych budynków kościelnych. Akta parafii Bakałarzewo zawierają np. rzut, elewację i przekrój poprzeczny trójnawowego kościoła pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła z roku 1839.

Na zawartość akt dotyczących parafii ewangelickich składają się sprawy związane z uposażeniem pastorów, utrzymaniem budynków kościelnych, cmentarzy i szkółek. Akta zawierają spisy wyznawców należących do parafii. Są to głowy rodzin oraz osoby samotne. W wypadku głów rodzin podana jest liczba osób tworzących daną rodzinę. Spisy pozwalają na ustalenie liczby ewangelików w poszczególnych miejscowościach na Suwalszczyźnie i Zaniemeniu. Tytułem przykładu można podać, że w dobrach Sztabin w 1840 roku mieszkały 143 osoby wyznania ewangelicko-augsburskiego, w tym w Hucie Sztabińskiej – 25 rodzin liczących 111 osób, a we wsi Smolany, należącej do majątku Szejpiszki w powiecie sejneńskim – 39 osób (11 rodzin) w 1842 roku, 61 osób (19 rodzin) w 1846 roku i 79 osób (19 rodzin) w 1848 roku. We wsi Smolany Michał Haberman założył w latach dwudziestych manufakturę tkacką, sprowadzając z Prus majstrów ewangelików. W aktach parafii Godlewo w powiecie mariampolskim znajduje się informacja, że w 1817 roku w tymże powiecie było 1238 ewangelików.

Niektóre parafie ewangelickie utworzone zostały z inicjatywy miejscowych ziemian. Teodor Keudell, właściciel majątku Giełgudyszki Niższe w powiecie mariampolskim, prosił w 1818 roku Komisję Rządową Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o pozwolenie na założenie w swych dobrach nowej parafii ewangelicko-augsburskiej. W rezultacie tych starań nowa parafia powstała w miasteczku Szaki, które wchodziło w skład majątku Giełgudyszki Niższe. Dzięki inicjatywie katolika Józefa Godlewskiego, właściciela majątku Freda w powiecie mariampolskim, utworzona została w 1816 roku nowa parafia ewangelicko-augsburska we wsi Godlewo. Godlewski wybudował tam kościół, a na utrzymanie pastora przeznaczył fundusz składający się z trzech włók magdeburskich ziemi i 600 złotych polskich rocznie pensji.

Podobnie jak w aktach parafii rzymskokatolickich, również w materiałach gmin ewangelickich można odnaleźć dokumentację techniczną nowych budynków kościelnych. Zachował się na przykład projekt nowego kościoła ewangelickiego w Mariampolu z 1847 roku, na który składa się rzut, elewacje frontowa i boczna oraz przekrój poprzeczny.

Wśród wyznawców Kościoła ewangelicko-reformowanego, tworzących jedyną parafię tego wyznania w Serejach w powiecie sejneńskim, znajdowała się liczna grupa przeważnie zamożnych ziemian. Należały do nich między innymi rodziny Hertyków, Konarskich, Myszkowskich, Schmidtów, Świdów. Ewangelikiem reformowanym był Józef Akord – posiadacz folwarku Mankuny w powiecie sejneńskim, ojciec Cyriaka Akorda, naczelnika województwa augustowskiego z okresu powstania styczniowego.

Akta dotyczące staroobrzędowców zawierają materiały statystyczne oraz korespondencję w sprawach obrzędów religijnych i aktów stanu cywilnego. Na Suwal- szczyźnie znajdowało się największe skupisko Rosjan staroobrzędowców – przeciwników reformy Kościoła prawosławnego w Moskwie w połowie XVII wieku, dokonanej przez patriarchę Nikona. Według danych z 1828 roku, w województwie augustowskim mieszkały 3133 osoby tego wyznania. Akta zawierają między innymi zestawienia imienne staroobrzędowców. Wykaz zatytułowany „Lista imienna osób wyznania staro-greko-rosyjskiego w obwodzie sejneńskim guberni augustowskiej w 1838 roku znajdujących się” obejmuje wszystkie osoby tego wyznania, niezależnie od płci i wieku. Spisy imienne staroobrzędowców sporządzono również dla gmin Czostków, Huta i Kuków. Akta zawierają również korespondencję z 1837 roku w sprawie zatwierdzenia Siergieja Iwanowa ze wsi Głęboki Rów na tak zwanego nastawnika (duchownego) gminy staroobrzędowców.

Na akta okręgów bóżniczych składają się przede wszystkim sprawy związane z zatwierdzaniem budżetów gmin, inwestycjami budowlanymi oraz obsadzaniem stanowisk rabinów i członków dozorów bóżniczych. Budżet wykazywany był w dokumencie zatytułowanym „Etat dochodu i wydatku funduszów bóżniczych okręgu … służący na rok …” , który sporządzany był według jednolitego formularza. Zawierał on z reguły dane o liczebności Żydów w danym okręgu. Według „Etatu”, w okręgu bóżniczym Sztabin, w 1854 roku mieszkało 58 rodzin liczących 147 osób płci męskiej i 171 żeńskiej. W tym samym roku w okręgu Godlewo były 362 rodziny żydowskie. W Suwałkach wykazano 753 rodziny, na które złożyło się 2401 osób płci męskiej oraz 2099 żeńskiej w 1846 roku oraz 1591 rodzin, składających się z 3896 osób płci męskiej i 3623 żeńskiej w 1860 roku. Dane powyższe nie obejmują Żydów zamieszkałych w pobliskich wsiach, które należały do okręgu bóżniczego Suwałki. W aktach okręgów bóżniczych znajdują się również spisy rodzin Żydów, płacących składki na utrzymanie rabina oraz miejsc kultu. Niekiedy prowadzona była korespondencja z władzami, spowodowana skargami i donosami na członków dozoru bóżniczego, którym zarzucano nadużycia finansowe. Spotkać można także dokumentację w sprawach inwestycji. W aktach okręgu Suwałki przechowywane są na przykład dokumenty dotyczące odbudowy łaźni „parowej” po pożarze w 1856 roku. Akta wyznania mojżeszowego odzwierciedlają w znacznym stopniu położenie ludności żydowskiej, jej organizację wyznaniową oraz wewnętrzne życie religijno-społeczne.

Na Suwalszczyźnie i Zaniemeniu, we wsi Winksznupie w powiecie kalwaryjskim, znajdowała się również mahometańska gmina wyznaniowa. Kolatorstwo meczetu w Winksznupiu należało do ziemiańskiej rodziny Tatarów Baranowskich. Meczet został ufundowany w połowie XVIII wieku przez jednego z przedstawicieli tej rodziny. W aktach gminy zachowała się metryka urodzenia imama Abrahama Bohdanowicza, który urodził się w Kruszynianach w 1806 roku. Według danych z 1852 roku do mahometańskiej gminy w Winksznupiu należały 33 rodziny, liczące co najmniej 93 osoby. Wyznawcy islamu na Suwalszczyźnie i Zaniemeniu byli w znacznej części właścicielami majątków ziemskich, głównie w powiecie kalwaryjskim.

Jako źródło, akta Centralnych Władz Wyznaniowych Królestwa Polskiego mogą być wykorzystane do badań nad liczebnością i strukturą społeczną wyznawców (przede wszystkim ewangelicy i Żydzi), sprawami majątkowymi oraz niektórymi problemami organizacyjnymi i osobowymi parafii oraz gmin. Winny być traktowane jako istotne uzupełnienie takich zespołów akt, jak Akta miasta Augustowa, Akta miasta Suwałk oraz Rząd Gubernialny Augustowski z zasobu Archiwum Państwowego w Suwałkach i Litew- skiego Państwowego Archiwum Historycznego w Wilnie.

Aneks

Akta parafii i gmin wyznaniowych na Suwalszczyźnie i Zaniemeniu w zespole akt Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego (po nazwie miejscowości podano daty ramowe, liczby po przecinku lub średniku oznaczają sygnatury jednostek).

Parafie rzymskokatolickie:

1. Adamowicze 1823−1863, 593

2. Augustów 1822−1854, 592

3. Bakałarzewo 1818−1871, 594

4. Bargłów 1849−1871, 595

5. Bartniki 1825−1867, 600

6. Berżniki 1830−1871, 597

7. Błogosławieństwo 1826−1853, 601

8. Filipów 1819−1861, 603−604

9. Hoża Sylwanowce 1822−1870, 607−608

10. Jeleniewo 1826−1871, 610

11. Kalwaria 1828−1870, 612−614

12. Krasnopol 1857−1876, 615−616

13. Liszków 1857−1865, 618

14. Ludwinów 1829−1871, 617

15. Pojewoń 1822−1852, 620

16. Poniemoń Frentzela 1821−1871, 624−625

17. Preny 1825−1871, 623

18. Przerośl 1824−1871, 621

19. Puńsk 1823−1871, 622

20. Rumbowicze 1826−1866, 626

21. Sejny 1846−1871, 629

22. Sereje 1851−1871, 627

23. Skrawdzie 1853−1867, 628

24. Wigry 1822−1870, 631−632

Gminy ewangelicko-augsburskie:

1. Augustów filia 1825−1879, 1331−1332

2. Chmielówka 1817−1849, 1333

3. Giełgudyszki Niższe 1818, 1334

4. Godlewo 1816−1881, 1335−1337

5. Kalwaria 1821−1880, 1338−1339

6. Kłajpedka 1842−1843, 1369

7. Mariampol 1821−1881, 1340−1342

8. Preny filia 1829−1879, 1343−1344

9. Sejny filia 1843−1880, 1365

10. Sudargi 1845−1880, 1371

11. Suwałki 1823−1880, 1345−1349

12. Szaki 1842−1856, 1853−1881; 1366−1367

13. Wierzbołów 1821−1881, 1359−1360

14. Wiłkowyszki 1827−1881, 1364

15. Wisztyniec 1828−1851, 1854−1883; 1357−1358

16. Wiżajny 1844−1879, 1370

17. Władysławów 1841−1881, 1368

Gmina ewangelicko-reformowana Sereje 1810−1881, 1350−1354

Gmina wyznaniowa staroobrzędowców 1828−1867, 1034

Okręgi bóżnicze:

1. Aleksota 1825−1827, 1811

2. Augustów 1838−1866, 1842

3. Bakałarzewo 1844−1862, 1850

4. Balwierzyszki 1844−1865, 1846

5. Berżniki 1829−1849, 1812

6. Filipów 1825−1863, 1813

7. Godlewo 1837−1864, 1836

8. Hołynka 1845−1854, 1866

9. Kalwaria 1842−1862, 1815

10. Krasnopol 1845−1863, 1856

11. Lubowo 1844−1861, 1859

12. Ludwinów 1838−1861, 1840

13. Łoździeje 1837−1863, 1839

14. Mariampol 1833−1862, 1829

15. Mirosław 1843−1863, 1857

16. Olita 1842−1861, 1860

17. Pilwiszki 1843−1861, 1862

18. Poniemoń Frentzela 1840−1862, 1835

19. Preny 1835−1870, 1832

20. Przerośl 1835−1860, 1831

21. Puńsk 1842−1862, 1843

22. Raczki 1822−1867, 1816

23. Sapieżyszki 1842−1861, 1863

24. Sejny 1830−1867, 1820

25. Sereje 1845−1867, 1858

26. Simno 1842−1861, 1844

27. Sopoćkinie 1845−1860, 1853

28. Sudargi 1843−1862, 1861

29. Suwałki 1821−1870, 1818

30. Szaki 1843−1863, 1864

31. Sztabin 1845−1865, 1854

32. Wiejsieje 1849−1861, 1868

33. Wierzbołów 1839−1865, 1841

34. Wiłkowyszki 1829−1862, 1824

35. Wisztyniec 1830−1861, 1825

36. Wiżajny 1835−1866, 1833

37. Władysławów 1829−1860, 1822

Gmina mahometańska Winksznupie 1818−1880, 1407