Bogdan Wziątek, Andrzej Martyniak, Jacek Kozłowski,

Michał Osewski, Katarzyna Mierzejewska

Wzrost siei w jeziorze Wigry przed i po utworzeniu Wigierskiego Parku Narodowego

Powstanie Wigierskiego Parku Narodowego spowodowało wiele zmian w zago- spodarowaniu zlewni jeziora Wigry. Wynikły one z ograniczeń i zakazów regulowanych aktami prawnymi, obowiązującymi na obszarach chronionych, zwłaszcza w stosunku do zabudowy i ruchu turystycznego w zlewni bezpośredniej jeziora. Polegały one głównie na likwidacji części ośrodków turystycznych położonych bezpośrednio nad brzegiem jeziora, ograniczeniu dzikiej turystyki i lokalizacji nowych inwestycji budowlanych. Działania te, a w szczególności oddanie do użytku i modernizacja oczyszczalni ścieków w Suwałkach, spowodowały ograniczenie dopływu biogenów ze zlewni i zapoczątkowały stopniową poprawę jakości wody.

Populacja siei w jeziorze prawdopodobnie nigdy nie była liczna i choć już w XIX wieku objęta była ochroną, to na początku XX wieku zanikła prawdopodobnie całkowicie (Białokoz, Krzywosz 1992). Z tego też powodu już około roku 1900 dokonano pierwszych zarybień jeziora sieją pochodzącą z jeziora Pejpus (Białokoz, Krzywosz 1992, za Gejnemanem 1902). Główną przyczyną zaniku tego gatunku w jeziorze była prawdopodobnie postępująca eutrofizacja, która zgodnie z regułą Colbiego i in. (1972) powoduje ustępowanie gatunków siejowatych na rzecz karpiowatych i okoniowatych. Pomimo prowadzonej od 1900 roku akcji zarybieniowej sieja nigdy nie stanowiła w jeziorze znaczącej pozycji w połowach, z wyjątkiem lat 1978 i 1979, kiedy to odławiano z Wigier 4 kg/ha ryb tego gatunku (Białokoz, Krzywosz 1992).

Ponieważ szybkość wzrostu ryb jest pośrednim miernikiem jakości środowiska, w którym żyją, postanowiono sprawdzić, czy utworzenie parku, a przede wszystkim inwestycje w dziedzinie ochrony wód poczynione w obrębie zlewni jeziora i Czarnej Hańczy mają swoje odzwierciedlenie we wzroście siei – jednego z najcenniejszych gatunków w ichtiofaunie jeziora.

Materiał i metoda

Materiały do badań stanowiły łuski siei pochodzące z lat 1979–1980 oraz 2000–2004, znajdujące się w zbiorach Katedry Biologii i Hodowli Ryb Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Łącznie określono wiek i tempo wzrostu 37 osobników: 27 odłowionych w latach 1979–1980 i 14 odłowionych w latach 2000–2004.

Wielkość badanych siei zawierała się w przedziale od 32,0 do 42,8 cm (średnio 38,7 cm) w latach 1979–1980 i od 27,3 do 48,5 cm (średnio 33,5 cm) w latach 2000–2004.

Wzrost ryb oznaczano na podstawie odczytów wstecznych z łusek. W przypadku ryb z lat 2000–2004 weryfikowano go dodatkowo o przekroje z płetw.

Oznaczenia tempa wzrostu dokonano w oparciu o metodę von Bertalanf’yego (Szypuła 2003).

Wyniki

Na podstawie zebranych materiałów ustalono, że w wśród odłowionych ryb dominowały osobniki czteroletnie (lata 1979–1980) i trzyletnie (lata 2000–2004). Wzrost siei w badanych okresach przedstawiono na rys. 1.

Rys.1. Porównanie wzrostu siei w jeziorze Wigry w latach 1979–1980 i 2000–2004

Przez 25 lat tempo wzrostu uległo zmianie. W latach 1979–1980 w pierwszym roku życia ryby osiągały długość 11,6 cm, w czwartym – 32,5 cm, a w siódmym – 42,9 cm. Wskazuje to na bardzo powolne tempo wzrostu (rys. 2).

Rys. 2. Porównanie wzrostu siei z jeziora Wigry do charakterystyki szybkości wzrostu
zaproponowanej przez Szczerbowskiego (1981)

W latach 2000–2004 sieja w pierwszym roku życia osiągała 10,0 cm, w czwartym – 34,7 cm, a w siódmym – 49,5 cm, co wskazuje na średnią szybkość wzrostu ryb tego gatunku.

Maksymalna długość (L), którą mogły osiągnąć ryby, wynosiła odpowiednio 53,0 (lata 1979–1980) i 71,8 (2000–2004).

Masa maksymalna (M), wyznaczona z równania tempa wzrostu masy, wynosiła odpowiednio 1606,7 g i 3493,1 g.

Uzyskane wyniki wskazują, że tempo wzrostu siei w jeziorze Wigry uległo zmianie. Jednakże skąpy materiał zebrany w latach 2000–2004 nie pozwolił na weryfikację statystyczną postawionej hipotezy i określenie rzeczywistego wpływu działań ochronnych prowadzonych w zlewni jeziora.

Niewielka ilość odłowionych ryb w ciągu czterech lat badań wskazuje, że jest to w jeziorze gatunek niezbyt liczny. Świadczą o tym także połowy prowadzone w latach 2000–2004.

Z danych archiwalnych (Szczerbowski 2000, za Lityńskim 1932) wynika, że ryby te osiągały do 1,3 m długości i wagę nawet 10 kg, a ich głównym składnikiem pokarmu była fauna denna.

Pogorszenie się stanu jeziora i związane z tym ograniczenie dostępności fauny dennej mogło w sposób znaczący odbić się na spadku tempa wzrostu obserwowanego w latach siedemdziesiątych XX wieku. Zjawisko takie było obserwowane w jeziorze Wdzydze, gdzie sieje rzadkofiltrowe, ze względu na mniejszą dostępność fauny dennej, rosły zdecydowanie wolniej niż sieje gęstofiltrowe, których pokarmem był zooplankton (Szczerbowski 1969).

Szybszy wzrost notowany w piętnaście lat po utworzeniu Wigierskiego Parku Narodowego może więc wynikać z poprawy jakości wody, a przede wszystkim ze zwiększenia obszaru dna dostępnego dla ryb. Zwłaszcza że przyspieszenie wzrostu ma miejsce od czwartego roku życia, w którym to okresie pokarmem dominującym u siei rzadkofiltrowej jest fauna denna, a nawet ryby (Szczerbowski 2000).

Uzyskane wstępnie wyniki wskazują, że tempo wzrostu siei zamieszkującej jezioro Wigry może być dobrym miernikiem zmian jakości środowiska. Wykorzystanie tego kryterium wymaga jednakże zebrania bardziej reprezentatywnych materiałów (łuski od większej liczby ryb). Wydaje się, że jest ono bardziej miarodajne niż badania fizykochemiczne, ponieważ ryby, przebywając w jeziorze, są wystawione na oddziaływanie czynników zewnętrznych przez cały czas i reagują na nie zmianami fizjologicznymi, których miernikiem może być wzrost.

Badania fizykochemiczne są natomiast prowadzone w sposób wyrywkowy, określają stan w danej chwili, co w dynamicznym układzie, jakim jest ekosystem jeziora, może okazać się niewystarczające.

Abstract

Due to modernization of the sewage treatment plant in Suwalki town and elimination of some sources of pollution in a water catchment, a total load of nutrients to the Wigry Lake was reduced and the eutrophication process slowdowned. The aim of the work presented here was to examine changes in the growth rate of European white fish – the most valuable species in the waters of the Wigry National Park. The material for the study contained the scales of fish collected from 1979 to 1980 (27 specimens) and from 2000 to 2004 (14 specimens). The length growth rate was determined by the method of back calculations and by Bertalanfy’s equation model. It was stated that the growth of European white fish in 1979–1980 was slower than now, specially in the case of four-year-old specimens and older fish. However the sample amount in 2000–2004 was not sufficient for the complete statistical verification.

Literatura

Brylińska M. (red.), 2000: Ryby słodkowodne Polski. Warszawa, PWN.

Białokoz W., Krzywosz T., 1992: Struktura ichtiofauny w jeziorach Wigierskiego Parku Narodowego. W: Zdanowski B. (red.): Jeziora Wigierskiego Parku Narodowego. Stan eutrofizacji i kierunki ochrony. Wrocław, Ossolineum, s. 153–162.

Colby R. A., Splangler G. R., Hartley D. A., McCombie A. M., 1972: Effects of eutrophication on salmonid communities in oligotrophic lakes. J. Fish. Board Canada, 29, 6:975–983.

Gejneman B. A., 1902: Issliedowanie oziera Wigry w biołogiczieskom i rybołownom otnoszienijach. Izv. Nikolsk. Rybovod. Zav., 7/6:1–59.

Szczerbowski J. A., 1981: Criteria of fish growth. Rocz Nauk Rol., 99:123–136.

Szczerbowski J. A., 2000: Sieja. W: Brylińska M. (red.): Ryby słodkowodne Polski. Warszawa, PWN, s. 381–386.

Szypuła J., 2000: Przewodnik do ćwiczeń z biologii ryb. Szczecin, Wydawnictwo AR.

Zdanowski B., Karpiński A., Prusik S., 1992: Warunki środowiskowe wód jezior Wigierskiego Parku Narodowego. W: Zdanowski B. (red.): Jeziora Wigierskiego Parku Narodowego. Stan eutrofizacji i kierunki ochrony. Wrocław, Ossolineum, s. 35–62.

Zdanowski B. (red.), 1992: Jeziora Wigierskiego Parku Narodowego. Stan eutrofizacji i kierunki ochrony. Wrocław, Ossolineum.