Ewa Korzeniewska, Lech Krzysztofiak, Anna Gotkowska-Płachta

Gospodarka rybacka a stan sanitarno-bakteriologiczny Zatoki Uklei jeziora Wigry

W ostatnich latach następuje szybki rozwój różnych form intensywnego chowu ryb. Źródłem zanieczyszczeń powstających w intensywnej akwakulturze są: produkty metabolizmu ryb (azot amonowy, mocznik), duża ilość ekskrementów ryb, niewykorzystana pasza (wzbogacanie wody w fosfor) (Axler i in. 1997) oraz związki chemiczne działające antybakteryjnie – antybiotyki i formalina. Wraz z nimi do wody wydzielane są również drobnoustroje stanowiące mikroflorę przewodów pokarmowych ryb. Może to doprowadzić do zmiany proporcji ilościowych w składzie jakościowym mikroflory bakteryjnej wód. Tym samym zwalczanie chorób przenoszonych przez ryby oraz zapobieganie mikrobiologicznemu zanieczyszczeniu wód staje się problemem coraz bardziej złożonym. Przyjmuje się, że w intensywnej hodowli ryb około 5 do 30 proc. zadawanej suchej paszy nie zostaje wykorzystana przez ryby, a około 25–30 proc. zostaje wydalona w postaci ekskrementów (Beveridge i in. 1991; Karpiński 1995; Axler i in. 1997). Zaledwie 25–40 proc. azotu i fosforu z paszy zostaje wykorzystane przez ryby jako materiał budulcowy; pozostała część tych pierwiastków przechodzi do środowiska (Bergheim i in. 1991). Wprowadzając jednak odpowiednie systemy żywienia ryb i metody produkcji pasz, można ograniczyć ich negatywne oddziaływanie na środowisko (Świątecki 1997; Lewandowska, Zmysłowska, Gołaś 2001).

Praca ta miała na celu określenie wpływu prowadzonej gospodarki rybackiej na stan sanitarno-bakteriologiczny wód Zatoki Uklei jeziora Wigry.

Obiekt badań

Zatoka Uklei stanowi południową część jeziora Wigry. Nad jeziorem Staw i południowym brzegiem jeziora Wigry usytuowana jest wieś letniskowa Gawrych Ruda. Pomiędzy jeziorami Staw Płociczno a jeziorem Wigry położony jest Ośrodek Zarybieniowy PZW w Gawrych Rudzie, którego budowę rozpoczęto w 1984 roku, uruchomiono zaś w roku 1986. Ośrodek prowadzi hodowlę narybku do zarybiania jezior i rzek Suwalszczyzny. Hoduje także pstrąga tęczowego i jesiotra do celów konsumpcyjnych. Ogółem powierzchnia stawowa zajmuje ok. 2500 m².

Ośrodek wykorzystuje wodę dopływającą z jeziora Staw, do którego wpływa ona ze źródlisk położnych w północnej części zbiornika, odpływa zaś w części południowo-wschodniej przez Ośrodek Zarybieniowy PZW w Gawrych Rudzie do Zatoki Uklei jeziora Wigry. Ośrodek wyposażony jest w szklarnię – podchowalnię (w skład której wchodzi 10 basenów w obiegu zamkniętym wraz z filtrem, osadnikiem i zbiornikiem wyrównawczym oraz 4 baseny w obiegu otwartym), wylęgarnię (wylęgarnia na 80 słojów Weissa, 12 podchowalników, 5 basenów do przetrzymywania tarlaków, obieg zamknięty do inkubacji ikry i pierwszego podchowu, przed wylęgarnią filtr żwirowy), 6 stawów rotacyjnych, 9 stawów podchowowych, 4 stawy tarlakowo-tuczowe. Woda z Ośrodka Zarybieniowego odprowadzana jest do jeziora Wigry za pomocą dwóch osadników ziemnych, które zbierają wodę ze wszystkich stawów.

Pobór prób wody

Badania prowadzono w odstępach jednomiesięcznych, od kwietnia do listopada, w latach 1999–2001. Objęto nimi wody pobierane spod powierzchni, z głębokości 0,3 m: stanowisko 1 – z jeziora Staw 10 m od brzegu w kierunku Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie; stanowisko 2 – z jeziora Staw 1 m od brzegu w kierunku Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie; stanowisko 3 – przy wylęgarni Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie; stanowisko 4 – przy ujściu cieku z Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie do Zatoki Uklei; stanowisko 5 przy pomoście w Zatoce Uklei.

Rys. 1. Usytuowanie stanowisk poboru prób wody do badań mikrobiologicznych
i analiz fizykochemicznych

Próby wody powierzchniowej pobierano bezpośrednio do jałowych butelek o pojemności 250 cm³. Łącznie w okresie badawczym ze wszystkich stanowisk pobrano 98 prób wody, które przewożono do laboratorium w termotorbach z wkładem firmowym w temperaturze 4–6°C i natychmiast poddawano analizie. Czas od chwili pobrania prób wody do wykonania analiz nie przekraczał 12 godzin.

Badania mikrobiologiczne

W pobieranych próbach wody oznaczano: ogólną liczbę (w 1 cm³ wody) bakterii na agarze odżywczym (bulionowym) po 72 godzinach inkubacji w temperaturze 22°C; ogólną liczbę (w 1 cm³ wody) bakterii na agarze odżywczym (bulionowym) po 24 godzinach inkubacji w temperaturze 37°C; najbardziej prawdopodobną liczbę (NPL/100 cm³ wody) bakterii grupy coli na pożywce laurylosiarczanowej po 48 godzinach inkubacji w tem- peraturze 37°C; najbardziej prawdopodobną liczbę (NPL/100 cm³ wody) kałowych bakterii grupy coli na pożywce laurylosiarczanowej po 24 godzinach inkubacji w temperaturze 44,5°C; najbardziej prawdopodobną liczbę (NPL/100 cm³ wody) paciorkowców kałowych na pożywce bulionowej z błękitem metylenowym i azydkiem sodowym po 72 godzinach inkubacji w temperaturze 37°C.

Wszystkie oznaczenia wykonywano w trzech równoległych powtórzeniach z tej samej próby wody. Ogólną liczbę bakterii na agarze odżywczym w temperaturze 22 i 37°C badano zgodnie z Polską Normą (Polska Norma PN-75/C-04615/03). NPL/100 cm³ bakterii grupy coli, kałowych bakterii grupy coli i paciorkowców kałowych określano zgodnie z wytycznymi A.P.H.A. Standard Methods (Greenberg, Clesceri, Eaton 1992 American Public HealtH Association) i odczytywano z tablic McCrady’ego.

Badania fizykochemiczne

W badanej wodzie oznaczano zawartość wybranych związków chemicznych: wapnia (mg Ca/dm³), magnezu (mg Mg/dm³), potasu (mg K/dm³), azotu azotanowego (mg N-NO₃/dm³), azotu amonowego (mg N-NH₄/dm³), siarczanów (mg SO₄/dm³), fosforu mineralnego (mg P-PO₄/dm³) i chlorków (mg Cl/dm³). Określano także przewodność elektrolityczną właściwą (µS/cm), pH oraz twardość ogólną (mg CaCO₃/dm³).

Wyniki

Bakterie wskaźnikowe stopnia zanieczyszczenia i stanu sanitarnego

Dla uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy liczebności badanych grup drobnoustrojów różnią się na poszczególnych stanowiskach i w poszczególnych sezonach badawczych, posłużono się jednoczynnikową analizą wariancji (ANOVA), weryfikując hipotezę o równości średnich (H0:x1=x2=…=x5) na poziomie istotności α=0,05, przy założeniu, że wariancje dla liczebności badanych grup bakterii są jednorodne. Do sprawdzenia jednorodności wariancji posłużył test Levene’a. W przypadku, gdy test ten okazał się istotny, weryfikowaną hipotezę odrzucano. W dalszej kolejności stosowano test Kruskala-Wallisa, który jest nieparametrycznym odpowiednikiem analizy wariancji (Stanisz 1998). W pracy podano jedynie ogólne zależności statystyczne, które przedstawiono graficznie poniżej; szczegółowe wyniki badań dostępne są u autorów pracy.

Ogólna liczba bakterii oznaczanych na agarze odżywczym w temperaturze 22 i 37°C w badanych próbach wody wahała się odpowiednio od 270 komórek w 1 cm³ na stanowisku 3 w kwietniu 2001 roku do 1060 tys. jtk w 1 cm³ na stanowisku 4 w lipcu tego samego roku i od 10 jtk w 1 cm³ na stanowisku 5 w listopadzie 1999 roku do 230 tys. komórek w 1 cm³ na stanowisku 4 w lipcu 2001 roku. Średnie liczebności tych drobnoustrojów w wodzie na poszczególnych stanowiskach różniły się istotnie statystycznie pomiędzy sobą. Najwyższe ich wartości odnotowywano na stanowisku 4 przy ujściu cieku z Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie do Zatoki Uklei (rys. 2).

a

b

Rys. 2. Średnie liczebności (± odchylenie standardowe i ± błąd standardowy) bakterii oznaczanych na agarze odżywczym (jtk/cm³) w temperaturze: a) 22°C (TVC 22°C) i b) 37°C (TVC 37°C) w wodzie na poszczególnych stanowiskach. Zmienna niezależna (grupująca): stanowiska.

a

b

Rys. 3. Średnie liczebności (± odchylenie standardowe i ± błąd standardowy) (NPL/100 cm³) bakterii:
a) grupy coli (TC) i b) kałowych bakterii grupy coli (FC) w wodzie na poszczególnych stanowiskach. Zmienna niezależna (grupująca): stanowiska.

Ogólna liczba bakterii grupy coli i kałowych bakterii grupy coli wahała się od 25 NPL/100 cm³ wody na różnych stanowiskach i w różnym okresie badawczym do odpowiednio 45 tys. NPL/100 cm³ wody na stanowisku 4 w październiku 2000 roku oraz do 4,5 tys. NPL/100 cm³ wody na stanowisku 4 w lipcu 2000. Tylko średnie liczebności bakterii grupy coli w wodzie na poszczególnych stanowiskach istotnie różniły się pomiędzy sobą i były najwyższe w wodzie pobieranej na stanowisku 4. Mimo iż średnie liczebności kałowych bakterii grupy coli były wyższe na stanowisku 4 w porównaniu z wodą pobieraną na innych stanowiskach, różnice te nie były statystycznie istotne (rys. 3).

Liczba paciorkowców kałowych wahała się od <3 na stanowisku 5 w czerwcu 1999 roku do 140 tys. NPL/100 cm³ na stanowisku 4 w lipcu 2001. Średnie liczebności tych bakterii w wodzie na poszczególnych stanowiskach różniły się istotnie statystycznie pomiędzy sobą i były najwyższe w wodzie pobieranej na stanowisku 4 (rys. 4).

Rys. 4. Średnie liczebności (± odchylenie standardowe i ± błąd standardowy) (NPL/100 cm³) paciorkowców kałowych (FS) w wodzie na poszczególnych stanowiskach. Zmienna niezależna (grupująca): stanowiska.

a

b

Rys. 5. Średnie liczebności (± odchylenie standardowe i ± błąd standardowy) bakterii oznaczanych na agarze odżywczym (jtk/cm³) w temperaturze: a) 22°C (TVC 22°C) i b) 37°C (TVC 37°C) w wodzie pobieranej w poszczególnych latach badawczych. Zmienna niezależna (grupująca): lata.

Średnie liczebności badanych grup drobnoustrojów, z wyjątkiem bakterii oznaczanych na agarze odżywczym w temperaturze 22°C, były statystycznie istotnie różne dla poszczególnych miesięcy badawczych. Najwyższe ich wartości odnotowywano zazwyczaj w miesiącach letnich (lipiec, sierpień), tylko liczebności bakterii grupy coli były najwyższe w wodzie pobieranej w październiku. Chcąc określić wpływ intensywności produkcji ryb na liczebność badanych mikroorganizmów, porównywano kolejne lata badawcze i sprawdzano istotność różnic pomiędzy liczebnościami bakterii w wodzie wypływającej z Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie do Zatoki Uklei (stanowisko 4). Najwyższe średnie liczebności badanych grup drobnoustrojów w wodzie na stanowisku 4 stwierdzano w roku 2001, kiedy produkcja ryb i obsada stawów była najwyższa (rys. 5, 6, 7).

a

b

Rys. 6. Średnie liczebności (± odchylenie standardowe i ± błąd standardowy) (NPL/100 cm³) bakterii:
a) grupy coli (TC) i b) kałowych bakterii grupy coli (FC) w wodzie pobieranej w poszczególnych latach badawczych. Zmienna niezależna (grupująca): lata.

Rys. 7. Średnie liczebności (± odchylenie standardowe i ± błąd standardowy) (NPL/100 cm³) paciorkowców kałowych (FS) w wodzie pobieranej w poszczególnych latach badawczych. Zmienna niezależna (grupująca): lata.

Bakterie wskaźnikowe stopnia zanieczyszczenia i stanu sanitarnego oraz badane parametry fizykochemiczne a klasyfikacja wód powierzchniowych

Zgodnie z Rozporządzeniem ministra środowiska dotyczącym klasyfikacji wód powierzchniowych (Rozporządzenie... 2004), mikrobiologicznymi wskaźnikami jakości wody są bakterie grupy coli oraz bakterie grupy coli typu kałowego. Wody wpływające do Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie pod względem mikrobiologicznym można było zaklasyfikować następująco: w ponad 60 proc. jako wody należące do klasy II i w około 40 proc. jako wody klasy III. Natomiast wody wypływające z Ośrodka PZW zaklasyfikować można było odpowiednio: w około 6 proc. jako wody należące do klasy I, w 18 proc. należące do klasy II, w 6 proc. jako wody klasy III i w prawie 70 proc. jako wody klasy IV (tab. 1).

Tabela 1. Ocena jakości bakteriologicznej badanej wody

według Rozporządzenia Ministra Środowiska z 2004 roku (procent prób w klasie)

¹ – liczba bakterii grupy coli typu kałowego (NPL/100 cm³ wody)

² – liczba bakterii grupy coli (NPL/100 cm³ wody)

Na podstawie większości oznaczanych parametrów fizykochemicznych badane próby wody można było zaklasyfikować jako wody klasy I. Wyjątek stanowi jednak zawartość wapnia, którego zwiększona zawartość powoduje zaklasyfikowanie aż ponad 80 proc. prób wody do klasy II. Ponieważ pH wody w ponad 14 proc. prób było wyższe od 8,5, wody te zaklasyfikowano jako wody klasy III.

Dyskusja

W ostatnich latach następuje szybki rozwój różnych form intensywnego chowu ryb. Metody hodowli i chowu ryb ulegają i będą ulegać daleko idącym zmianom. Jest to związane z ogólną tendencją, jaka panuje w hodowli zwierząt, tzn. z dążeniem do masowej produkcji oraz maksymalnego skrócenia cyklu hodowlanego przy użyciu nowoczesnych środków technicznych i technologicznych. Oznacza to stwarzanie w hodowli i chowie ryb warunków wyraźnie odbiegających od naturalnych.

Na stan mikrobiologiczny wód, w których prowadzona jest hodowla ryb, ma wpływ ich zasobność w materię organiczną, temperatura, pH, nasycenie tlenem, intensywność karmienia, rodzaj pokarmu i gatunek ryb (Sugita i in. 1985; Sugita i in. 1988; Sugita i in. 1990; Markosova, Ježek 1994). W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że intensywny chów ryb w Ośrodku Zarybieniowym PZW w Gawrych Rudzie wpłynął jednoznacznie na pogorszenie stanu sanitarno-bakteriologicznego wody przepływającej przez ten obiekt. Obrazuje to tabela 1, która przedstawia zmianę klasyfikacji wód na poszczególnych stanowiskach. Różnice liczebności badanych grup bakterii w wodzie dopływającej i odpływającej z ośrodka były istotne statystycznie. Związane to było zapewne z dużą dostępnością nutrientów w postaci zadawanej i niewykorzystanej paszy oraz z obecnością rybich ekskrementów (Świątecki 1994; Zmysłowska i in. 2003a; Zmysłowska i in. 2003b). Wyższe liczebności większości grup badanych drobnoustrojów w wodzie na stanowisku 4 w roku 2001 w porównaniu z pozostałymi latami uzasadnić można zwiększoną produkcją narybku i ryby towarowej w tym roku przy jednoczesnym zadawaniu dużej ilości granulatu paszowego.

Zwiększone liczebności bakterii grupy coli i bakterii grupy coli typu kałowego, należących do rodziny Enterobacteriaceae i uważanych za wskaźniki zanieczyszczenia wód substancją organiczną i substancją pochodzenia kałowego, związane było zapewne z tym, iż bakterie z tej rodziny mogły dostać się do wód także z odchodami ryb. Zostało to potwierdzone przez Sugitę i in. (1985), którzy zaobserwowali dominację tych drobnoustrojów w wodzie po hodowli rybackiej. Przypuszcza się możliwość namnażania się tych bakterii w przewodach pokarmowych ryb, co w warunkach intensywnego chowu związane jest z obecnością w przewodach pokarmowych dużej koncentracji substancji organicznej w postaci wysokobiałkowej paszy, stanowiącej doskonałą pożywkę dla rozwoju mikroorganizmów (Del Rio-Rodriguez i in. 1997).

Wyniki badań parametrów fizykochemicznych wody nie dały podstawy do jednoznacznego określenia wpływu prowadzonej w ośrodku gospodarki rybackiej na jakość wód. Na wpływ ten wskazuje jedynie wzrost zawartości azotu amonowego, będącego składnikiem ekskrementów wydalanych przez ryby, jak też zawartość fosforu, pochodzącego z niewykorzystanej części paszy bądź z ekskrementów ryb. Podobnie podwyższone zawartości tych związków zaobserwowali w swoich badaniach nad hodowlą pstrąga tęczowego Axler i in. (1997).

Dlatego też istotna wydaje się potrzeba prowadzania kompleksowych badań nie tylko fizykochemicznych, ale również mikrobiologicznych dotyczących zmian ilościowych i ja- kościowych mikroflory w wodzie wypływającej ze stawów hodowlanych. Literatura z tego zakresu jest znikoma, dlatego podejmowanie badań w tym zakresie jest jak najbardziej uzasadnione.

Reasumując, można stwierdzić, że intensywny chów ryb w Ośrodku Hodowli Ryb w Gawrych Rudzie wpływa na obciążenie mikrobiologiczne wody, zwiększając liczbę bakterii wskaźnikowych stopnia zanieczyszczenia i stanu sanitarnego, będąc jednocześnie przyczyną wzrostu trofii wód Zatoki Uklei jeziora Wigry, co potwierdza w swoich badaniach Korzeniowska i Niewolak (1999), Korzeniewska (2002) oraz Korzeniewska i in. (2001).

Wnioski

W całym okresie badawczym maksymalne liczebności badanych grup drobnoustrojów wskaźnikowych stopnia zanieczyszczenia i stanu sanitarnego występowały zazwyczaj w wodzie przy ujściu cieku z Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie do Zatoki Uklei, rzadziej na innych stanowiskach. Wyjątek stanowią bakterie grupy coli typu kałowego, nie zaobserwowano bowiem istotnych różnic w liczebności tych bakterii w wodzie na poszczególnych stanowiskach.

Najwyższe liczebności wszystkich badanych grup drobnoustrojów w wodzie stwierdzano zazwyczaj w okresie letnim (w lipcu i sierpniu).

Uwzględniając przeprowadzoną analizę statystyczną ANOVA rang Kruskala-Wallisa, stwierdzono istotne różnice pomiędzy liczebnością badanych grup drobnoustrojów dla poszczególnych lat badań. Wyższe wartości bakterii heterotroficznych, wyrosłych na agarze odżywczym w temp 22 i 37°C, oraz paciorkowców kałowych odnotowywano w wodzie na stanowisku 4 w roku 2001, kiedy hodowla rybacka była najbardziej intensywna.

Stwierdzono zbliżone wartości badanych parametrów fizykochemicznych w wodzie na wszystkich stanowiskach (różnice nie były istotne statystycznie); wyjątek stanowią istotnie wyższe zawartości azotu amonowego i fosforu mineralnego w wodzie wypływającej z Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie do Zatoki Uklei.

Podsumowanie

W pracy przedstawiono wyniki przeprowadzonych w latach 1999–2001 badań sanitarno-bakteriologicznych wody jeziora Staw, wody wpływającej oraz wypływającej z Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie oraz wody Zatoki Uklei jeziora Wigry. Bakteriologicznymi wskaźnikami były bakterie oznaczane na agarze odżywczym w tem- peraturze 22 i 37°C, bakterie grupy coli, bakterie grupy coli typu kałowego oraz paciorkowce kałowe. W całym okresie badawczym wody wypływające z Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie w porównaniu z wodą dopływającą do ośrodka wykazywały znacznie (od kilku do kilkudziesięciu razy) wyższe zanieczyszczenie bakteriologiczne. Najwyższe liczebności badanych grup bakterii stwierdzano zazwyczaj w miesiącach letnich, rzadziej w innym okresie. Na stanowisku usytuowanym na wypływie cieku z Ośrodka Zarybieniowego PZW w Gawrych Rudzie maksymalne ich wartości odnotowywano w roku 2001, w którym produkcja ryb i obsada stawów była najwyższa.

Abstract

Fish farming and the sanitary-bacteriological state of Uklei Bay of Lake Wigry

Paper presents the results of studies of sanitary microorganisms’ distribution in Uklei Bay waters of Lake Wigry against the background of the chosen chemical compound in the annual cycle. Total Viable Count at 20°C (TVC 20°C) and Total Viable Count at 37°C (TVC 37°C) were used as indicators of pollution, while Total Coli (TC), Faecal Coli (FC) and Faecal Streptococcus -Enterococcus (FS) - as indicators of the sanitary state. Water samples were collected from 5 sites situated near the shore of the Lake Staw and Lake Wigry, and also at the Fishing Farm. Fishing Farm waters showed the highest degree of bacteriological pollution. The most numerous sanitary microorganisms were detected at the outflow of water-course from Fishing Farm to Uklei Bay. Total Viable Count at 20°C were 10- to 500-times more, Total Viable Count at 37°C were 10- to 100-times more, number of FC, TC, FS bacteria was also several-times more numerous - during the whole study period than at the inflow of water-course to Fishing Farm. The maximum numbers of studied microorganisms were observed during summer months and in 2001.

Literatura

Greenberg G. E., Clesceri L. S., Eaton A. D., 1992: Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. A. P. H. A. (American Public Health Association). Washington, D. C., Publ. Office American Public Health Association, 9–1–9–147.

Axler R. P., Tikkanen C., Henneck J., Schuldt J., McDonald M. E., 1997: Characteristics of effluent and sludge from two commercial rainbow trout farms in Minnesota. Progressive Fish-Culturist, 59:161–172.

Bergheim A., Aabel J. P., Seymour E. A., 1991: Past and present approaches to aquaculture waste management in Norwegian net pen culture operations. Cowey C. B. & Cho C. Y. (ed.): Nutritional strategies and aquaculture wastes. Proceeding of the First International Symposium on Nutritional Strategies in the Management of Aquaculture Wastes. Fish Nutrition Laboratory. Guelph, University of Guelph, Ontario, s. 117–136.

Beveridge M. C. M., Phillips M. J., Clarke R. M., 1991: A quantitative and qualitative assessment of wastes from aquatic animal production. Brune D. E., Tomasso J. R. (ed.):. Aquaculture and water quality. World Aquaculture Society. Advances in Aquaculture, Baton Rouge, Louisiana 3:506–533.

Del Rio-Rodriguez R. E., Inglis V., Millar S. D., 1997: Survival of Escherichia coli in the intenstine fish. Aquaculture Research, 28:257–264.

Karpiński A., 1995: Zanieczyszczenia powstające w intensywnym chowie ryb. Komunikaty Rybackie, 3:15–22.

Korzeniewska E., 2002: Bakterie z rodzaju Staphylococcus w wodach przybrzeżnych jeziora Wigry. Archives of Environmental Protection, 28, 1, 97–105.

Korzeniewska E., Niewolak S., 1999: Ocena stopnia zanieczyszczenia i stanu sanitarno-bakteriologicznego wód przybrzeżnych jeziora Wigry. W: Radwan S., Kornijow E. (red.): Problemy aktywnej ochrony ekosystemów wodnych i torfowiskowych w polskich parkach narodowych. Lublin, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, s. 231–236.

Korzeniewska E., Niewolak S., Filipkowska Z., 2001: Bakterie z rodziny Enterobacteriaceae w wodach przybrzeżnych jeziora Wigry w latach 1995–1999. Inżynieria i Ochrona Środowiska, Politechnika Częstochowska, 4:1, 61–72.

Lewandowska D., Zmysłowska I., Gołaś I., 2001: Comparison of the microfloras present in the aquatic environment, fish and fish feeds. Szczecin, Fol. Univ. Agric., 28, 77–88.

Markosova R., Ježek J., 1994: Indicator bacteria and limnological parameters in fish ponds. Wat. Res., 28:2477–2485.

Polska Norma PN-75/C-04615/03: Woda i ścieki. Badania mikrobiologiczne. Oznaczanie liczby bakterii metodą płytkową. Polski Komitet Normalizacji, Miar i Jakości.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dz. U. 04.32.284.

Stanisz A., 1998: Przystępny kurs statystyki w oparciu o program STATISTICA PL na przykładach z medycyny. Kraków, StatSoft Polska, s. 263–292.

Sugita H., Ushioka S., Kihara D., Deguchi Y., 1985: Changes in the bacterial composition of water of carp rearing tank. Aquacultura, 44:243–247.

Sugita H., Fukumoto M., Deguchi Y., 1988: Changes in the fecal microflora of goldfish Carassius auratus, associated with diets. Nippon Suisan Gakkaishi, 54:1641–1645.

Sugita H., Miyajima C., Kobayashi H., Deguchi Y., 1990: Distribution of microflora in the intestinal tract of carp Cyprinus carpio. Nippon Suisan V Gakkaishi, 56:1133–1138.

Świątecki A., 1994: Sanitary and bacteriological status of heated Konin lakes. Arch. Ryb. Pol., 2:207–217.

Świątecki A., 1997: Spatial and seasonal changes in bacterioplankton of heated konińskie lakes. Arch. Ryb. Pol. 5, 1:167–182.

Zmysłowska L., Kolman R., Krause J., 2003a: Bacteriological evaluation of water, feed and sturgeon (Acipenser baeri Brandt) fry quality during intensive rearing in cooling water. Arch. Pol. Fish., 11, 1:91–98.

Zmysłowska L., Krause J., Harnisz M., 2003b: Bacterial microflora of post-cooling water and Siberian sturgeon (Acipenser baeri Brandt) during intensive rearing. Pol. J. Natur. Sc., 15, 3:701–710.