Izabela Tałałaj, Agnieszka Zalewska

Obszary występowania storczykowatych (Orchidaceae)

w południowej części Wigierskiego Parku Narodowego^*

Storczykowate (Orchidaceae) to jedyna rodzina w obrębie rzędu storczykowców (Orchidales) przynależącego do klasy jednoliściennych (Liliopsida) (Takhtajan 1987). Jest ona jedną z najmłodszych ewolucyjnie grup roślin. Szacuje się, że powstała przed ok. 15 mln lat, podczas gdy większość rodzin roślin kwiatowych wyewoluowała ponad 100 mln lat temu (Barthel 1997). Mimo tak krótkiej historii, jest ona najliczniejsza w królestwie roślin i wykształciła najwyższy poziom rozwoju wśród roślin jednoliściennych.

Storczykowate występują na prawie wszystkich kontynentach za wyjątkiem Antarktydy, a największa ich różnorodność charakteryzuje kraje tropikalne. W rejonach tych Orchidaceae są głównie epiftami o często bardzo efektownych kwiatach. W przeciwieństwie do nich europejskie taksony są wyłącznie naziemne i znacznie mniej okazałe, choć istnieją wyjątki, np. obuwik pospolity (Cypripedium calceolus).

Na terenie Polski storczyki rosną przeważnie na siedliskach ciepłych i słonecznych, a niektóre kwitną także w widnych lasach. Tylko nieliczne gatunki lubią cień. Większość taksonów preferuje gleby zasadowe, zwłaszcza wapienne, ale można je również spotkać na podłożu o odczynie kwaśnym (Kozik, Nabożny 2000).

Ze względu na typy zbiorowisk, w których występują, krajowe storczyki dzieli się na trzy zasadnicze grupy: gatunki lasów liściastych, głównie buczyn i grądów, np. obuwik (Cyprypedium), buławnik (Cephalanthera); gatunki borów, np. tajęża (Goodyera), wyblin (Malaxis); gatunki łąk i torfowisk, np. storczyk (Orchis), gółka (Gymnadenia).

Niektóre taksony, jak np. stoplamek (Dactylorhiza) i kruszczyk (Epipactis) występują w różnych grupach fitocenotycznych, a wiele innych rośnie także w lasach mieszanych, w zaroślach i na wydmach (Szlachetko 2001). Od wielu lat w Polsce i na całym świecie obserwuje się również ekspansję niektórych gatunków storczyków na zupełnie nowe dla nich siedliska powstałe na skutek działalności człowieka, takie jak: wysypiska śmieci, przydroża, nasypy kolejowe czy brzegi kanałów. Wśród „polskich pionierów” wkraczających na tereny zmienione przez gospodarkę człowieka odnotowano, min.: wyblina jednolistnego (Malaxis monophyllos), tajężę jednostronną (Goodyera repens) i listerę jajowatą (Listera ovata) oraz wiele gatunków z rodzaju Epipactis i Dactylorhiza (Bernacki i in. 1991; Hereźniak, Pierzgalski 1991; Adamowski 1996, 1999; Barthel 1997; Raszka, Raszka 1998).

Na skutek bogactwa taksonomicznego storczykowatych dokładna lista gatunków tej rodziny nie jest do końca poznana, choć szacuje się, że oscyluje ona pomiędzy 20 tys. a 35 tys. (Zawadzka 1998; Kozik, Nabożny 2000; Szlachetko 2001). Również krajowa lista storczyków nie jest jednoznacznie określona i waha się pomiędzy 46 a 50 gatunkami (Bernacki 2000; Kozik, Nabożny 2000; Szlachetko 2001). Powodem tych niejasności są przede wszystkim dwa problemy. Po pierwsze, z powodu braku dostatecznych barier i mechanizmów zabezpieczających przed zapyleniem pyłkiem obcego gatunku (Barthel 1997), grupa ta dość często podlega procesom hybrydyzacji. Powstałym w ten sposób mieszańcom (Bernacki 1989) często trudno jest przyporządkować odpowiedni status taksonomiczny. Po drugie, storczyki należą do grupy roślin efemerycznych o specyficznej biologii rozwoju, u których pojawianie się lub zanikanie stanowisk na obszarze kraju może być zmienne w czasie i przestrzeni. Jedynie w okresie ostatnich dwudziestu lat w Polsce na stanowiskach naturalnych wymarły całkowicie: storczyk cuchnący (Orchis coriophora), storczyk trójzębny (Orchis tridentata) oraz koślaczek stożkowy (Anacamptis pyramidalis) (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001).

Ustępowanie z zajmowanych terenów przedstawicieli storczykowatych notuje się już od kilku dziesięcioleci i to niemal na wszystkich kontynentach (Michalik 1975; Kozik, Nabożny 2000; Szypuła 2002). W rejonach, gdzie jeszcze przed kilkunastu laty rośliny te występowały w tysiącach egzemplarzy, obecnie są nieliczne, a liczba ich stanowisk stale maleje. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać głównie w pośrednim i bezpośrednim oddziaływaniu człowieka. W Polsce na skutek osuszania rzek oraz podmokłych łąk i torfowisk zagrożonych jest około 10 gatunków storczyków, w tym lipiennik Loesela (Liparis loeseli), wyblin jednolistny (Malaxis monophyllos) i kruszczyk błotny ( Epipactis palustris). Gatunki rosnące na łąkach i pastwiskach, jak gółka długoostrogowa (Gymnadenia conopsea) czy kręczynka jesienna (Spiranthes spiralis) są natomiast narażone z powodu zmian tradycyjnych form gospodarowa­nia oraz intensywnego nawożenia i opryskiwania herbicydami. Z kolei intensywna gospodarka leśna zagraża bezpośrednio takim roślinom, jak: obuwik pospolity (Cypripedium calceolus), kruszczyk rdzawoczerwony (Epipactis atrorubens) i tajęża jednostronna (Goodyera repens) (Michalik 1975; Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001; Piękoś-Mirkowa 2001; Kucharska-Żądło, Sadowska-Bujak 2002). Zanikanie całych populacji storczyków powodują także procesy naturalne, jak sukcesja naturalna, która jest przyczyną ustępowania m.in. kukuczki kapturkowatej (Neottianthe cucullata) i storczyka krwistego (Dactylorhiza incarnata), czy też silna izolacja geografczna populacji, która m.in. wpłynęła na ustąpienie z fory Polski storczyka trójzębnego (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001).

Status rośliny chronionej już od dawna przestał być sposobem na ratowanie gatunku (Michalik 1975). Szansę taką dają natomiast aktywne działania prowadzone w oparciu o inwentaryzację przyrodniczą, monitoring czy też szczegółową obserwację populacji i całych zbiorowisk, w których one bytują. W latach 2002–2004 przeprowadziliśmy rozpoznanie składu gatunkowego storczyków w kilku szczególnie interesujących przyrodniczo rejonach południowej części Wigierskiego Parku Narodowego, połączone z charakterystyką wybranych populacji. Zwracaliśmy przy tym uwagę na istniejące lub ewentualne źródła ich zagrożenia. Dokonane obserwacje staną się punktem wyjścia do zaplanowania dalszych analiz właściwości ekologicznych populacji storczyków i zostaną poszerzone o kolejne stanowiska i gatunki.

Rys 1. Lokalizacja stanowisk, na których prowadzono badania nad wybranymi gatunkami storczyków

1. Torfowisko w okolicy wsi Krusznik, niskoturzycowe, pośrednie pomiędzy torfowiskiem niskim a przejściowym. Powierzchnia zbiorowiska jest mocno nasłoneczniona, gdyż nieliczne niskie drzewa i krzewy rozmieszczone są punktowo i ich zwarcie dochodzi do 10 proc. Występująca na tym obszarze fora zawiera liczne „perełki” (tab. 1).

Storczyki zajmują całą powierzchnię torfowiska, a niektóre gatunki wchodzą nawet w rejony opanowane przez trzcinę pospolitą. Występują tu liczne populacje Epipactis palustris i Dactylorhiza incarnata oraz mniejsze Dactylorhiza incarnata subsp. ochroleuca i Liparis loeselii. Wszystkie storczyki co roku wykazują wysoki poziom kwitnienia i owocowania.

Teren torfowiska nie wydaje się być zagrożony przez gospodarkę człowieka, a penetracja ludzi (o czym świadczą widoczne na torfie ścieżki) nie wpływa znacząco na kondycję obecnych tu populacji storczyków. Istnieje jednak niebezpieczeństwo nadmiernej sukcesji trzciny po­spolitej ( Phragmites australis), a wraz z nią drzew i krzewów. W związku z tym powierzchnia ta powinna być monitorowana, aby we właściwym momencie przeprowadzić zabiegi koszenia i usuwania zakrzaczeń.

2. Piaszczysta skarpa na brzegu jeziora Wigry. Do lat osiemdziesiątych XX wieku w miejscu tym była czynna binduga, której początki sięgają prawdopodobnie jeszcze czasów kamedulskich (XVIII wiek). Zakończenie jej działalności umożliwiło rozwój flory i obecnie obszar ten jest porośnięty w pionowych pasach dość zwartym układem roślin (tab. 2) rozdzielonych przez piaszczyste odcinki, którymi turyści chętnie schodzą do jeziora.

Prawie cała powierzchnia zajęta jest przez bardzo liczną populację Epipactis atrorubens, natomiast na „wysepkach” świerkowych występuje mniej liczna populacja Goodyera repens, wspólnie z rzadką paprocią – podejźrzonem księżycowym (Botrychium lunaria).

Tylko tajęża jednostronna kwitnie i owocuje z sukcesem. Populacja kruszczyka rdzawoczerwonego jest bardzo silnie deptana przez ludzi, co obniża kondycję roślin i wpływa na przetrwanie znikomej liczby wytworzonych kwiatostanów i zawiązanych na nich owoców. Wykonanie dłuższych i bardziej zwartych barier z powalonych drzew na szczycie stoku oraz wyznaczenie tylko jednego zejścia na brzeg jeziora zapewniłoby warunki do lepszego rozwoju tej populacji. Jednocześnie należałoby monitorować ten obszar, ponieważ nadmierne zadarnienie podłoża wpływa negatywnie na liczebność i zagęszczenie populacji Epipactis. Zaobser­wowanie takiej tendencji stanowiłoby impuls do wykonania czynności rozluźnienia warstwy zielnej i runa.

3. Las w rejonie jeziora Suchar Wielki – półwysep Dąbek, którego historia związana jest z obecnością pól uprawnych sprzed czasów zaboru rosyjskiego. W tym okresie znajdujące się w okolicy wsie (Wasilczyki, Biała i Słupie) zostały przeniesione, a pola zalesione. Występujący obecnie drzewostan jest blisko stuletni i niewiele odbiega składem gatunkowym od zbiorowisk występujących na terenach, które były stale pokryte lasem (Sokołowski 1999). Głównym za­ grożeniem dla bytujących na tym terenie populacji storczyków jest gospodarka leśna, ponieważ są one zlokalizowane na obrzeżach dróg leśnych wykorzystywanych do zrywki drzew.

Przy drodze niedaleko jeziora Suchar Wielki oraz wzdłuż ścieżki asfaltowej ciągnącej się w kierunku półwyspu Dąbek występują liczne stanowiska kwitnącej Goodyera repens.

Na skraju lasu, przy skrzyżowaniu dróg biegnących w kierunku Jeziora Białego i półwyspu Dąbek, położona jest mało liczna populacja Epipactis atrorubens, w której niewielka ilość utworzonych pędów kwitnących zasycha jeszcze przed zawiązaniem owoców.

Na wzniesieniu półwyspu, także przy ścieżce asfaltowej, występuje również mało liczna populacja Epipactis helleborine, która w 2004 roku została znacznie zniszczona podczas zrywki drzew.

Historia obu populacji Epipactis w tym rejonie jest prawdopodobnie związana z powstawaniem ścieżki asfaltowej. Wraz z materiałem do jej budowy zostały przetransportowane nasiona lub fragmenty kłączy storczyków. Wędrówka diaspor również mogła odbywać się wraz z ciągniętymi drogami leśnymi kłodami drzew. Nietypowy skład gatunkowy zajmowanych przez kruszczyki powierzchni, sąsiadujących ze szlakiem komunikacyjnym, może świadczyć o różnorodnym źródle pochodzenia bytujących tu roślin (tab. 3).

4. Otoczenie Jeziora Białego (tab. 4), którego historia jest analogiczna jak na powierzchni 3, objęte jest ochroną rezerwatową [obszar ten nie jest objęty ochroną ścisłą, jednak w rejonie opisywanych stanowisk występowania storczyków nie prowadzono dotychczas intensywnych prac leśnych – przyp. red.], skutecznie chroniącą rosnące tu storczyki przed nadmierną ingerencją człowieka. Najpoważniejszym czynnikiem oddziaływującym na rośliny na tym obszarze jest presja zwierząt dzikich (głównie dzików, saren i jeleni).

Na zachodnim brzegu jeziora, porośniętym przez bór świeży, występuje liczna, ale o małym zagęszczeniu populacja Epipactis atrorubens, której poziom kwitnienia jest obniżony na skutek znacznego zacienienia powierzchni (zwarcie drzewostanu przewyższa 50 proc.). Areał zajmowany przez storczyki jest często buchtowany przez dziki, zwłaszcza w pasie sąsiadującym z jeziorem.

Druga populacja Epipactis atrorubens zajmuje piaszczystą skarpę na północnym brzegu jeziora. Cechuje ją znaczne zagęszczenie warunkowane niskim stopniem zadarnienia podłoża oraz wysoki poziom kwitnienia i owocowania, będące konsekwencją dużego nasłonecznienia powierzchni i dostępności zapylaczy.

Na wschodnim brzegu jeziora, na obszarze porośniętym przez sosnę i silnie zgryzaną przez dzikie zwierzęta kopytne leszczynę pospolitą (Corylus avellana), obecna jest populacja Epipactis helleborine o utrzymującej się wysokiej liczebności oraz znacznym udziale pędów kwitnących i owocujących. Storczyki są tu narażone na wydeptywanie przez żerujące zwierzęta.

Na skraju boru, przy drodze prowadzącej do osady Wasilczyki, obecne jest stanowisko Goodyera repens, na którym odnotowano kwitnące i owocujące pędy.

5. Torfowisko w dolinie Czarnej Hańczy charakteryzujące się zróżnicowanym typem torfu - niskim, przejściowym i wysokim. Zwarcie drzew i krzewów jest tu niewielkie i w zależności od rejonu torfowiska waha się od kilku do kilkunastu procent. Flora tego terenu jest bardzo różnorodna i obfituje w gatunki zarówno rzadkie, jak i objęte ochroną gatunkową (tab. 5).

Powierzchnia, głównie południowej części misy torfowiskowej, zajmowana jest przez bardzo liczną populację Epipactis palustris oraz znacznie mniejsze: Liparis loeselii i Malaxis monophyllos. Torfowisko otoczone jest przez bór wilgotny o znacznym stopniu zacienienia, gdzie znajdują dogodne miejsce do bytowania Dactylorhiza fuchsii oraz Malaxis monophyllos. Osobniki wszystkich gatunków występujących na tym terenie co roku kwitną i owocują.

Dzięki lokalizacji powierzchni (z dala od intensywnej penetracji człowieka i gospodarki leśnej) rosnące w dolinie storczyki mają szansę na niezakłócony rozwój.

Charakterystyka gatunków

Opis poszczególnych gatunków storczyków według piśmiennictwa: (Sokołowski 1988; Sygocki 1996; Szlachetko, Skakuj 1996; Barthel 1997; Ciosek, Bzdon 2000, 2001; Falkowski, Głowacki, Nowicka-Falkowska 2001; Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001; Piękoś-Mirkowa 2001; Squirrell i in. 2001; Szlachetko 2001; Szypuła 2002; Michalczuk 2003; Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003; Rozporządzenie… 2004).

Lipiennik Loesela, Liparis loeselii (L.) Rich.

Dorasta do 20 cm wysokości. U nasady jego bulwiasto zgrubiałej łodygi wyrastają dwa liście. Posiada luźny, groniasty kwiatostan, złożony najczęściej z kilku drobnych i żółtawych kwiatów.

W Europie zasięg tego gatunku rozciąga się od południowo-wschodniej części Wysp Brytyjskich i południowej części Półwyspu Skandynawskiego po Niż Wschodnioeuropejski. W Polsce występuje sporadycznie w północnej i środkowej części kraju. Charakterystycznymi dla lipiennika siedliskami są niskoturzycowe torfowiska niskie i przejściowe, niektóre zespoły szuwarowe, a czasem nawet wilgotne łąki.

Podstawowymi zagrożeniami populacji L. loeselii są: osuszanie torfowisk i wilgotnych łąk; wypalanie szuwarów; eksploatacja torfu; eutrofizacja związana ze spływem substancji mineralnych z pobliskich pól uprawnych.

Gatunek ten w Polskiej czerwonej księdze roślin został zakwalifikowany jako narażony na wyginięcie i według Roz­porządzenia ministra środowiska z dnia 9 lipca 2004 roku (w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną) wymaga ochrony czynnej. Jest on również objęty konwencją berneńską.

Wyblin jednolistny, Malaxis monophyllos (L.) Sw.

Osiąga 30 cm wysokości. Z jego delikatnej łodygi opatrzonej pochwiastymi łuskami wyrasta jeden liść (wyjątkowo dwa). Buduje wydłużony, groniasty i dość luźny kwiatostan, złożony z licznych, niepozornych i zielonych kwiatów.

W Europie zasięg tego gatunku rozciąga się od Skandynawii, przez centralną część kontynentu po Rosję. W Polsce rośnie we wschodniej części kraju oraz w Karpatach. Występuje na torfowiskach niskich i przejściowych oraz wilgotnych łąkach, lasach i zaroślach. W górach można go spotkać na mu­rawach nawapiennych.

Najważniejszymi przyczynami jego zagrożenia są: osuszanie i eksploatacja torfowisk oraz gospodarka leśna. Gatunek ten w Polskiej czerwonej księdze roślin został objęty statusem niskiego ryzyka zagrożenia.

Kukułka Fuchsa, Dactylorhiza fuchsii (Druce) Soó

Osiąga wysokość 70 cm. Na jej wzniesionej łodydze osa­dzonych jest od 3 do 6 liści. Cechuje ją zwarty kwiatostan, złożony z bladoróżowych kwiatów.

Do niedawna gatunek ten uznawany był za podgatunek kukułki plamistej (Dactylorhiza maculata), stąd jego rozmieszczenie nie jest dokładnie opisane. W Europie zasięg D. fuchsii rozciąga się od zachodniej części kontynentu po wschodnią Syberię. W Polsce można go znaleźć na terenie całego kraju. Charakterystyczne dla niego siedliska to: wilgotne łąki śródleś­ne, torfowiska niskie i przejściowe, łęgi olszowe i jesionowe, olsy, wilgotniejsze postacie grądów.

Zagrożeniem dla kukułki Fuchsa są głównie: zanikanie siedlisk w wyniku melioracji i osuszania terenów podmokłych i wilgotnych; zarastanie łąk i torfowisk przez krzewy lub trzcinę; regulacja rzek; niszczenie lasów łęgowych. Storczyk ten wymaga ochrony czynnej (Rozporządzenie… 2004).

Kukułka krwista, Dactylorhiza incarnata (L.) Soó

Dorasta nawet do 100 cm wysokości. Na jej prostej, wzniesionej łodydze znajduje się od 3 do 10 liści. Posiada gęsty, walcowaty kwiatostan, zbudowany z licznych kwiatów przybierających kolor od różowego po krwistoczerwony.

Występuje w prawie całej Europie, poza Półwyspem Iberyjskim, a w Polsce na obszarze całego kraju. Rośnie na niskoturzycowych zbiorowiskach łąk bagiennych, torfowisk niskich i przejściowych, a także na łąkach trzęślicowych, zbiorowiskach szuwarowych i olsach. Preferuje gleby żyzne, o odczynie obojętnym i lekko alkalicznym.

Zagrożeniem dla D. incarnata są przede wszystkim: melioracje gruntów; osuszanie torfowisk i wilgotnych łąk; zarastanie łąk przez krzewy i wysokie byliny (np. trzcinę). Wymaga ochrony czynnej (Rozporządzenie… 2004).

Kukułka krwista żółtawa, Dactylorhiza incarnata
     subsp. ochroleuca (Boll) P. F. Hunt & Summerh.

Osiąga 80 cm wysokości. Na jej prostej i wzniesionej łodydze ustawionych jest od 3 do 10 liści. Formuje walcowa­ty, zwykle gęsty kwiatostan, złożony z licznych, bladożółtych kwiatów.

Występuje w Europie Środkowowschodniej oraz w rejonie Alp. W Polsce odnotowano kilka rozproszonych jej stanowisk, a większość z nich zlokalizowana jest przy wschodniej granicy kraju. Gatunek ten rośnie na siedliskach zajmowanych przez kukułkę krwistą.

Populacjom D. incarnata subsp. ochroleuca zagrażają podobne czynniki jak dla D. incarnata. Ich wpływ sprawił, że kukułka krwista żółtawa jest zaliczona w Polskiej czerwonej księdze roślin do gatunków narażonych na wyginięcie. Podlega ochronie czynnej (Rozporządzenie… 2004).

Kruszczyk błotny, Epipactis palustris (L.) Crantz

Dorasta do 70 cm wysokości. Jego liście w liczbie od 5 do 10 umieszczone są spiralnie na wyprostowanej łodydze. Buduje luźny kwiatostan, złożony z dużych czerwonobrązowych i zwisających kwiatów.

Występuje w całej Europie, poza daleką północą. W Polsce jego stanowiska rozproszone są na terenie całego kraju. Można go spotkać na bagnistych łąkach, w wilgotnych lasach i na torfowiskach. Preferuje gleby zasobne w węglany o odczynie sła­bo kwaśnym do zasadowego.

Zagrożeniem dla E. palustris są przede wszystkim: osuszanie terenów podmokłych; zarastanie wilgotnych łąk przez trzcinę lub drzewa i krzewy; eksploatacje torfu. Zgodnie z Rozporządzeniem ministra (2004) dopuszczalne jest natomiast niszczenie lub uszkadzanie okazów kruszczyka błotnego, jak i jego siedlisk w przypadku racjonalnej gospodarki rolnej lub leśnej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie metod ochrony tego gatunku.

Kruszczyk rdzawoczerwony,
     Epipactis atrorubens (Hoffm.) Besser

Dorasta do 60 cm wysokości. Na jego wzniesionej łodydze ustawionych jest naprzemianlegle od 4 do 9 liści. Posiada luźny, wydłużony i jednostronny kwiatostan, zbudowany z 8–18 brązowo- czerwonych kwiatów.

Występuje w całej Europie, oprócz dalekiej północy. W Polsce jego stanowiska rozproszone są na terenie całego kraju, ale szczególnie na północy i południu. Rośnie w różnych zbiorowiskach roślinnych: żyznych lasach bukowych, borach sosnowych i mieszanych, a nawet na piaszczystych wydmach. Preferuje gleby o odczynie obojętnym lub zasadowym.

Największy wpływ na zanikanie stanowisk E. atrorubens ma gospodarka leśna i zakwaszanie gleb. Dopuszczalne jest jednak niszczenie lub uszkadzanie okazów tej rośliny i jej siedlisk w wyniku racjonalnej gospodarki rolnej lub leśnej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie metod ochrony tego gatunku (Rozporządzenie… 2004).

Kruszczyk szerokolistny,
     Epipactis helleborine (L.) Crantz s. str.

Osiąga nawet ponad 100 cm wysokości. Na jego wyprostowanej łodydze osadzonych jest skrętolegle od 3 do 9 liści. Tworzy zwykle luźny ± jednostronny kwiatostan, zbudowany z zielonych do czerwono- brązowych kwiatów.

Zasięg E. helleborine rozciąga się od Europy do północnej Afryki, południowej Syberii i Himalajów. Jest to też jedyny euroazjatycki storczyk, który „zawędrował” i „zadomowił się” w Ameryce Północnej. W Polsce występuje na terenie całego kraju. Jego skala ekologiczna jest bardzo szeroka, stąd rośnie za­równo w żyznych lasach bukowych, lasach mieszanych i grądach, jak również na wydmach nadmorskich i łąkach. Preferuje gleby o odczynie słabo kwaśnym do obojętnego.

Zagrożeniem dla tego gatunku jest przede wszystkim kurczenie się jego siedlisk, zwłaszcza powierzchni lasów liściastych. Mimo to dopuszczalne jest niszczenie lub uszkadzanie okazów kruszczyka szerokolistnego, jak i jego siedlisk, w sytuacji racjonalnej gospodarki rolnej lub leśnej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie metod ochrony tego gatunku (Rozporządzenie… 2004).

Tajęża jednostronna, Goodyera repens (L.) R. Br.

Osiąga 25 cm wysokości i jest cała gruczołowato owłosiona. Jej łodyga jest w swej nasadzie otoczona różyczką liści, a drobne, białe kwiaty tworzą luźny i jednostronny kwiatostan.

Występuje w środkowej i północnej Europie. W Polsce jest dość częsta na północy kraju oraz w górach. Rośnie głównie w cienistych miejscach lasów sosnowych i świerkowych. Preferuje gleby bardzo kwaśne lub kwaśne, suche do słabo wilgotnych.

Głównym zagrożeniem populacji tajęży jest gospodarcze użytkowanie lasów, jednak mimo to dopuszczalne jest niszczenie lub uszkadzanie jej okazów i siedlisk w sytuacji racjonalnej gospodarki leśnej, jeżeli technologia prac uniemożliwia przestrzeganie metod ochrony tego gatunku (Rozporządzenie… 2004).

Abstract

The harbours for orchid species diversity in the southern part of the Wigry National Park.

In the southern part of the Wigry National Park we identifed interesting areas with a high diversity of very rare plants, including species from an Orchidaceae family. Some of them, according to Polish Red Data Book’s categories, are endangered: Yellow Early Marsh Orchid (Dactylorhiza incarnata subsp. ochroleuca), vulnerable: Fen Orchid (Liparis loeselii) and lower risk: Adder’s - mouth Orchid (Malaxis monophyllos). The others: Early Marsh Orchid (Dactylorhiza incarnata), Common Spotted Orchid (Dactylorhiza fuchsii), Broad-leaved Helleborine (Epipactis helleborine), Dark Red Helleborine (Epipactis atrorubens), Marsh Helleborine (Epipactis palustris) and Creeping Lady’s Tresses (Goodyera repens) have been under strict protection in Poland.

The most of the orchid’s habitats seem to be unthreatened, but a few of them need active protection.

Tabele

Przykładowe gatunki roślin towarzyszących storczykom na poszczególnych obszarach ich wy­stępowania w Wigierskim Parku Narodowym (nazewnictwo według: Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M., 2002: Flowering plants and pteridophytes of Poland a checklist. Kraków, Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences):

* – gatunki pod ochroną ścisłą, ** – gatunki pod ochroną częściową, 2 – gatunki wymagające ochrony czynnej (według Rozporządzenia ministra środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. z dnia 28 lipca 2004 r.).

Gatunki wpisane do Polskiej czerwonej księgi roślin (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001): CR – gatunek krytycznie zagrożony, EN – gatunek zagrożony, VU – gatunek narażony, LR – gatunek niższego ryzyka.

Tabela 1. Torfowisko w okolicy wsi Krusznik (powierzchnia 1)

Tabela 2. Piaszczysta skarpa na brzegu jeziora Wigry (powierzchnia 2)

Tabela 3. Las w rejonie jeziora Suchar Wielki – półwysep Dąbek (powierzchnia 3)

Tabela 4. Otoczenie Jeziora Białego (powierzchnia 4)

Zachodni brzeg jeziora

Północny brzeg jeziora

Wschodni brzeg jeziora

Tabela 5. Torfowisko w dolinie Czarnej Hańczy (powierzchnia 5)

* Badania zostały przeprowadzone przy wsparciu finansowym Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu oraz Wydziału Biologiczno-Chemicznego Uniwersytetu w Białymstoku.

Literatura

Adamowski W., 1996: Apofityzm wybranych gatunków storczykowatych (Orchidaceae) i jego uwarunko­wania ekologiczne. Białowieża, manuskrypt.

Adamowski W., 1999: Spatial relations between secondary populations of Epipactis x schmalhausenii and Platanthera bifolia. Phytocenosis 11:225–230.

Barthel H. P., 1997: Storczyki dziko rosnące. Warszawa, „Multico” Ofcyna Wyd.

Bernacki L., 1989: Lista mieszańców storczykowatych (Orchidaceae) we forze Polski. Acta Biol. Silesiana 11 (28):48–65.

Bernacki L., Babczyńska-Sendek B., Tokarska-Guzik B., Sobierajska J., 1991: Nowe stanowiska Malaxis monophyllos (L.) Swarz (Orchidaceae) na Wyżynie Śląskiej i terenach sąsiednich. Acta Biol. Silesiana 19 (36):43–53.

Bernacki L., 2000: Program badawczy ORPOL (Orchidaceae Poloniae) – próba stworzenia zobiektywi­zowanych naukowych podstaw ogólnokrajowej ochrony zasobów storczykowatych w Polsce. Przegl. Przyr. 6 (4):13–30.

Ciosek M., Bzdon G., 2000: Stanowiska wybranych gatunków z rodziny storczykowatych w okolicach Kielc i Pińczowa. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56 (4):76–78.

Ciosek M., Bzdon G., 2001: Tajęża jednostronna (Goodyera repens) w parkach krajobrazowych i rezerwatach przyrody w środkowej Polsce. Chrońmy Przyr. Ojcz. 57 (4):99–103.

Filinger D., 1992: Stanowisko kruszczyka rdzawoczerwonego Epipactis atropurpurea na nadmorskiej Wyspie Szarej w Rowach. Chrońmy Przyr. Ojcz. 48, 6:74–76.

Falkowski M., Głowacki Z., Nowicka-Falkowska K., 2001: Charakterystyka botaniczna rezerwatu „Stawy Broszkowe”. Parki Nar. i Rez. Przyr. 20 (2):3–11.

Hereźniak J., Pierzgalski K., 1991: Stanowiska rzadkich i chronionych gatunków roślin łąkowych na te­renie Częstochowy. Chrońmy Przyr. Ojcz. 47 (3):79–84.

Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.), 2001: Polska czerwona księga roślin. Kraków, Wyd. Instytutu Botaniki PAN.

Kozik R., Nabożny P., 2000: Stanowisko kruszczyka błotnego w Tarnowie–Mościcach. Wszechświat 101 (1–3):46–47.

Kucharska-Żądło M., Sadowska-Bujak U., 2002: Storczyki – ginące piękno polskiej przyrody. Aura 7:27–28.

Michalczuk W., 2003: Nowe stanowisko storczyka krwistego żółtawego Dactylorhiza incarnata subsp. ochroleuca na Zamojszczyźnie. Chrońmy Przyr. Ojcz. 59 (5):122–126.

Michalik S., 1975: Storczyki – ginąca grupa roślin. Wiad. Bot. 19 (4):231–241.

Piękoś-Mirkowa H., : Gatunki roślin naczyniowych z „Polskiej czerwonej listy” i „Czerwonej księgi” w Tatrzańskim Parku Narodowym. Parki Nar. i Rez. Przyr. 20 (3):3–19.

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., 2003: Atlas roślin chronionych. Seria: Flora Polski. Warszawa, „Multico” Ofcyna Wyd.

Raszka B., Raszka E., 1998: Nowe dla Legnickiego Parku Krajobrazowego stanowiska kruszczyka szerokolistnego Epipactis helleborine i tygrzyka paskowanego Argiope bruennichi. Chrońmy Przyr. Ojcz. 54 (5):88–90.

Rozporządzenie ministra środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. z dnia 28 lipca 2004 r.

Sokołowski A., 1988: Flora naczyniowa rezerwatu „Rospuda”. Parki Nar. i Rez. Przyr. 9 (1):33–43.

Sokołowski A., 1999: Szata roślinna. W: X [Dziesięć] lat Wigierskiego Parku Narodowego. Krzywe, Wyd. Włodzimierz Łapiński, s. 95–121.

Squirrell J., Hollingsworth P. M., Bateman R. M., Dickson J. H., Light M. H. S., MacConaill M., Tebbitt M. C., 2001: Partitioning and diversity of nuclear markers in native and introduced populations of Epipactis helleborine (Orchidaceae). Am. J. Bot. 88:1409–1418.

Sygocki J., 1996: Chrońmy storczyki. Parki Nar. i Rez. Przyr. 2:25.

Szlachetko D. L., 2001: Storczyki. Seria: Flora Polski. Warszawa, „Multico” Ofcyna Wyd.

Szlachetko D. L., Skakuj M., 1996: Storczyki Polski. Poznań, Wyd. Sorus.

Szypuła W., 2002: Nowe stanowiska rzadkich gatunków roślin chronionych w Beskidzie Śląskim, Beski­dzie Żywieckim i Kotlinie Żywieckiej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 58 (10):106–108.

Takhtajan A., 1987. Systema Magnoliophytorum. Leninopoli, Offcina Editoria „Nauka”.

Zawadzka D., 1998: Storczyki znad Wigier. Parki Nar. 4:24.

Żukowski W., 1976: Zanikanie storczyków w Polsce Niżowej w świetle analizy obecnego rozmieszczenia wybranych gatunków. Phytocoenosis 5 (3/4):215–226.