Sławomir Filipowicz

Karol hr. Brzostowski a powstanie listopadowe

O Karolu hr. Brzostowskim pisano wiele, poczynając od Ludwika Pietrusińskiego, którego niezwykle cenna, źródłowa biografia, ukazała się zaledwie kilka lat po śmierci właściciela dóbr sztabińskich ¹. W pracach tych koncentrowano się na działalności gospodarczo-społecznej, będącej sensem życia naszego bohatera, a mniej dokładnie przedstawiano inne wątki. Takim ciekawym, a słabo zaznaczonym epizodem był udział i stosunek Karola Brzostowskiego do powstania listopadowego. Nie znalazł on spodziewanego odbicia nawet w biografii pióra Juliana Bartysia ².

Jedną z przyczyn jest niewielka ilość zachowanych źródeł, więc nawet jeśli piszący uwzględniali te wydarzenia, z braku materiałów snuli domysły, wyciągali nieuprawnione wnioski, czasem bezkrytycznie powtarzali błędy. Ponadto niektórym autorom zbyt łatwo przychodziło ferowanie krzywdzących opinii i sądów.

Mimo że niezwykle trudno jest odtworzyć stosunek K. Brzostowskiego do powstania oraz pokazać jego działalność w całym tym okresie, to warto taką próbę podjąć i ukazać ją na tle wydarzeń w regionie i Królestwie Polskim (czego zabrakło w dotychczasowych opracowaniach).

Jakie było przygotowanie wojskowe Karola Brzostowskiego? Był za młody, by brać udział w wojnach napoleońskich. Służył już w okresie pokoju, w armii Królestwa Polskiego. Zniechęcony przerastającymi go trudnościami, związanymi z zarządzaniem zadłużonym majątkiem, w roku 1816 w wieku 20 lat za radą krewnych i przyjaciół wstąpił do wojska. Podobno uczynił to na prośbę samego wielkiego księcia Konstantego. Organizująca się armia Królestwa Polskiego, choć wojskowych z doświadczeniem m.in. z armii napoleońskiej i Księstwa Warszawskiego nie brakowało, potrzebowała młodych, zdolnych oficerów. Nie był więc w swej decyzji osamotniony. Służba w armii ponadto umożliwiała nie tylko karierę, ale stwarzała możliwość, skwapliwie wykorzystywaną przez niektórych, szybkiego wzbogacenia się, nie zawsze uczciwymi metodami.

Brzostowski rozpoczął służbę od stopnia podporucznika w sztabie generalnym. Otrzymał prestiżowe i dające ogromną możliwość wykazania się stanowisko adiutanta polowego u gen. Aleksandra Rożnieckiego, dowódcy jazdy w armii Królestwa Polskiego ³.

Gen. A. Rożniecki należał do wybitnych, najzdolniejszych oficerów zarówno w okresie Księstwa Warszawskiego, jak i Królestwa Polskiego. Ceniono zwłaszcza jego talent organizacyjny. Jednocześnie zbierał kąśliwe uwagi w pamiętnikach od współczesnych za swe niskie walory moralne, nałogi i grubiański sposób bycia. Te negatywne cechy rozwinęły się zwłaszcza w późniejszym czasie ⁴.

Młody Karol Brzostowski negatywnych przywar od swojego przełożonego nie przejął, mógł się natomiast nauczyć zasad dobrej organizacji. Jako adiutant polowy w okresie pokoju z pewnością musiał wykonywać wiele zadań z tego zakresu. J. Bartyś podaje, że w czasie służby zajął się „w głównej mierze nauką inżynierii wojskowej”. Co prawda służył w jeździe, ale miał styczność z zaopatrzeniem, uzbrojeniem wojska, a więc szeroko rozumianą logistyką (i zapewne tak było). Nie wydają się natomiast uzasadnione domysły tego autora (dedukowane na podstawie późniejszych zdarzeń z okresu powstania listopadowego), jakoby „pogłębił swe wiadomości z zakresu mechaniki i odlewnictwa”, a nawet przeszedł praktykę w zakładach uzbrojenia ⁵.

Z całą pewnością przełożeni byli zadowoleni ze służby młodego adiutanta. K. Brzostowski w ciągu dwóch lat awansował do stopnia kapitana i wszystko wskazywało, że mógł rzeczywiście zrobić w wojsku karierę. Nie służył jednak długo. Już 10 marca 1818 roku otrzymał dymisję na własną prośbę ⁶. Świadectwem tego, że nie rozstał się z wojskiem w złej atmosferze, był przywilej „noszenia munduru”.

Niektórzy autorzy podają błędnie inny rok dymisji – 1820 ⁷. Jednocześnie J. Bartyś pisze, że K. Brzostowski od roku 1818 porządkował sprawy majątkowe, co wymagało dużego trudu, w tym licznych wyjazdów. Otóż, potwierdza to dodatkowo, że w tym roku musiał rozstać się z wojskiem, gdyż z pewnością nie było możliwe pogodzenie tych działań z absorbującą służbą w sztabie generalnym. Jako uzasadnienie prośby o dymisję K. Brzostowski podał typową, nic niewyjaśniającą formułkę: „dla słabości zdrowia”. Faktycznych powodów możemy się jedynie domyślać: potrzeba zajęcia się majątkiem, a być może niezadowolenie ze stosunków w wojsku.

Co więc K. Brzostowski wyniósł, poza stopniem kapitana, z krótkiej, dwuletniej służby wojskowej? Nie mógł uzyskać szlifu bojowego, gdyż służył w okresie pokoju. Charakter aktywności wojska, narzucony przez naczelnego wodza wielkiego księcia Konstantego, a były to musztry i parady, również nie sprzyjał uzyskaniu sprawności przydatnej w boju dla oficera jazdy. Z pewnością poznał wojsko od strony formalnej (zasady i regulaminy) i reprezentacyjnej. Poza tym uzyskał wiedzę i doświadczenie w zakresie logistyki i organizacji. Niewątpliwe jest również, że w czasie tych dwóch lat dojrzał i zaczął przejawiać ogromną wolę realizacji powziętych planów.

Wybuch powstania listopadowego na pewno zaskoczył K. Brzostowskiego, podobnie jak większość społeczeństwa Królestwa Polskiego. W pierwszych dniach grudnia życie w województwie augustowskim płynęło jeszcze utartym trybem, np. przygotowywano się na uroczystość z okazji „wstąpienia na tron Cesarstwa Rosyjskiego i Królestwa Polskiego Jego Cesarsko-Królewskiej Mości Mikołaja 1-go Pawłowicza i Jej Cesarsko-Królewskiej Mości Aleksandry Fiedorowny” ⁸. Wieści z ogarniętej „rewolucją” Warszawy docierały do Augustowa, Suwałk i odleglejszych od stolicy miast i miejscowości tym trudniej, że komunikacja z resztą kraju została odcięta przez pododdział Kozaków pełniących służbę graniczną. Na wieść o powstaniu przekroczyli oni granicę Królestwa Polskiego i usadowili się w wąskim przesmyku w okolicach Szczuczyna (a więc niedaleko od dóbr sztabińskich K. Brzostowskiego), gdzie przechwytywali pocztę ⁹.

Kiedy jednak na początku grudnia (4–6) do mieszkańców województwa dotarły pewne informacje o powstaniu w Warszawie, wybuchła patriotyczna euforia. Jako pierwsi gotowością służenia ojczyźnie odpowiedzieli profesorowie i uczniowie Szkoły Wojewódzkiej w Sejnach oraz terenowa administracja obwodu sejneńskiego. W ślad za wymienionymi młodsi urzędnicy suwalskich urzędów również zadeklarowali gotowość służby. Inicjatywą wykazała się administracja wojewódzka, Komisja Województwa Augustowskiego, która z własnej inicjatywy już 6 grudnia powołała do obrony powstania funkcjonariuszy uzbrojonych służb: Straży Celnej, Straży Administracji Dochodów Tabacznych oraz Straży Leśnej. Świętowano przyłączenie się do powstania na uroczystych mszach świętych, z kazaniami i przemówieniami patriotycznymi, śpiewano patriotyczne pieśni. Demonstracjom i wiwatom przy hukach wystrzałów z broni palnej nie było końca nawet w nocy, rozjaśnionej wyjątkowym, dekoracyjnym oświetleniem. Przywracano dawne emblematy narodowe¹⁰.

Już w pierwszych dniach grudnia przystąpiono do rozbudowy siły zbrojnej w myśl rozporządzeń władz centralnych. Powoływano pod broń dymisjonowanych wojskowych, przeznaczanych głównie do uzupełniania szeregów wojska regularnego rozwijanego na etaty wojny. Tworzono również nowe formacje. Pierwszą z nich i najbardziej masową była straż bezpieczeństwa, która skupiała wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni, od młodzieży do starców. W swych założeniach miała spełniać wyłącznie funkcje policyjno-porządkowe, jednak nastroje społeczne spowodowały, że w początkowym okresie miała charakter pospolitego ruszenia gotowego na natychmiastową walkę w obronie powstania. Już ściślej wojskową formacją była gwardia ruchoma, stanowiąca rezerwę dla nowo formowanych regularnych oddziałów, gdzie przyszli rekruci otrzymywali pierwsze przeszkolenie. W województwach formowano również regularne oddziały (tzw. nowe) z poboru: po dwa pułki piechoty, tzw. wojewódzkie (z województwa augustowskiego później scalony w jeden 23. pp), oraz jazdę pięćdziesięciodymową. Poza organizowaniem oddziałów obowiązkowych i dostarczaniem ludzi do uzupełniania „starego” wojska, w patriotycznym zapale organizowano oddziały ochotnicze jazdy: 2. Pułk Jazdy Augustowskiej (później zmienił nazwę na Pułk 7. Ułanów Augustowskich) oraz Pułk Ochotniczy Krakusów. Na mieszkańcach województwa spoczywał ciężar uzbrojenia, wyekwipowania oraz wyżywienia tych formacji, a także zgromadzenia żywności i furażu dla starego wojska. Było to nie tylko obciążające, ale częstokroć, zwłaszcza w kwestii uzbrojenia, wręcz niemożliwe do wykonania¹¹.

Już od połowy grudnia, w związku z realnymi poważnymi obowiązkami i świadczeniami, a także refleksją, entuzjazm tej części społeczeństwa, która tak gorliwie na początku tego samego miesiąca poparła powstanie, zaczął gasnąć. Najbardziej widoczne było to w przypadku urzędników, od których przecież tak wiele w tym czasie zależało. Gorliwością wykazywały się jednak nadal nowo powołane organy powstańcze, które usunęły w cień nieudolną administrację¹².

Informacje o postawie i udziale K. Brzostowskiego w powstaniu w pierwszej fazie „organizacyjnej” nie są zbyt obszerne i pewne. Brakuje źródeł, a w opracowaniach spotykamy się przeważnie z domysłami. J. Bartyś podaje, że „po wybuchu powstania listopadowego Brzostowski wraz z wieloma swymi majstrami, rzemieślnikami, oficjalistami, być może z niektórymi byłymi poddanymi, zgłosił się natychmiast do służby wojskowej”¹³. Byłaby to więc typowa postawa dla patriotycznie nastawionej części warstwy ziemian. Z pewnością jego dobra i ich mieszkańcy musieli uczestniczyć w rozbudowie sił zbrojnych, a więc służyć w straży bezpieczeństwa i gwardii ruchomej, wystawiać rekrutów do nowych jednostek regularnych oraz ponosić niemałe świadczenia obowiązkowe w naturze. J. Bartyś przypuszcza również, że K. Brzostowski służył w magazynach zaopatrzenia wojska w Suwałkach, a następnie władze wojskowe przeniosły go do Warszawy¹⁴.

Atmosfera społeczna w województwie augustowskim stawała się coraz bardziej napięta. Pilnie wsłuchiwano się w wieści znad granicy rosyjskiej o koncentracji wojska. Wybuchu wojny spodziewano się w każdej chwili. Plany strategiczno-operacyjne przewidywały obronę na linii Wisły i przedpolach Warszawy. Rubieże wschodnie kraju, w tym województwo augustowskie, nie miały być bronione. Nawet oddani sprawie powstania obywatele dramatycznie zapytywali o los swoich rodzin i majątków pozbawionych obrony. Wyraz tym nastrojom dali deputowani z województwa augustowskiego na forum sejmowym¹⁵.

Armia rosyjska przekroczyła granicę Królestwa Polskiego 5 i 6 lutego 1831 roku, i w krótkim czasie województwo augustowskie zostało odcięte. K. Brzostowski był w tym czasie w wojsku u boku swego przyjaciela gen. Ludwika Michała hr. Paca. Gen. L. Pac został mianowany na 17 lutego 1831 roku dowódcą I rezerwy armii. Ściągnął także do siebie K. Brzostowskiego na stanowisko adiutanta w sztabie przybocznym. Nominacja była datowana 6 lutego 1831 roku, z utrzymaniem dotychczasowej rangi kapitana. K. Brzostowski mógł więc wykorzystać w pełni swe przygotowanie i doświadczenia z okresu służby wojskowej w młodości, a w związku z poważnymi trudnościami organizacyjnymi nowych jednostek, z pewnością miał ogromne pole do popisu. R. Bielecki podaje, że dopiero od tego momentu K. Brzostowski został przyjęty ponownie do służby wojskowej¹⁶. Kilka miesięcy później, 14 kwietnia¹⁷ lub 14 maja 1831 roku¹⁸, dostał awans na majora w ramach swojej specjalności – w jeździe („starszeństwo w jeździe”). Równocześnie pełnił służbę w kwatermistrzostwie generalnym(?)¹⁹.

Niezależnie od tych ewentualnych dodatkowych obowiązków, dalsze losy K. Brzostowskiego przez kilka miesięcy związane były z gen. L. Pacem, który nie był zadowolony ze swojej funkcji. Już w okresie napoleońskim dał się poznać w boju jako charyzmatyczny, waleczny dowódca, który osobiście prowadził podwładnych do boju, nie bacząc na ryzyko ran czy śmierci. Mimo upływu lat, jego charakter w tym zakresie się nie zmienił. Nie odpowiadało mu stanowisko przydzielone 29 kwietnia 1831 roku dowódcy jednostek rezerw lewobrzeża (po zachodniej stronie Wisły), gdyż nie dawało możliwości udziału w walce. Na skutek starań już kilka dni później, 3 maja 1831 roku, otrzymał formalną nominację na dowódcę korpusu rezerwowego armii, sformowanego głównie z powołanych pod broń dymisjonowanych wojskowych²⁰. Wraz z nim zmieniał przydziały K. Brzostowski i pozostawał nadal u jego boku na stanowisku adiutanta.

Korpus rezerwowy wszedł w skład sił polskich, które w myśl planu gen. Ignacego Prądzyńskiego w połowie maja podjęły ofensywę przeciw odosobnionemu korpusowi gwardii cesarskiej, rozlokowanemu między Łomżą a Ostrołęką. Naczelny wódz gen. Jan Skrzynecki prowadził działania wymagające szybkości i zdecydowania zbyt opieszale, i pozwolił wymknąć się przeciwnikowi. Kiedy w kierunku oddziałów polskich, uczestniczących w ofensywie, ruszył trzon sił rosyjskich pod wodzą feldmarszałka Dybicza, sytuacja stała się bardzo groźna. 26 maja 1831 roku w trakcie odwrotu gen. J. Skrzynecki podjął bitwę, która zakończyła się klęską polskich oddziałów.

W bitwie gen. L. Pac wykazał się ponownie walecznością i odwagą, i poprowadził osobiście żołnierzy do boju. Otrzymał rany od kul karabinowych i musiał opuścić pole walki. Jego adiutanci, K. Brzostowski oraz A. Gerszow, okazali podobną odwagę i waleczność, i również zostali ranni. Ich czyny zostały wysoko ocenione i odznaczone Złotym Krzyżem Virtuti Militari. Karol Brzostowski otrzymał go 2 czerwca 1831 roku z numerem 1290²¹.

Rany K. Brzostowskiego były poważne, jednak po zaledwie półtoramiesięcznej rekonwalescencji ponownie zdecydował się na czynne działania na rzecz wzmocnienia siły obronnej kraju – podjął się produkcji armat. Choć jest to epizod ciekawy i ważny, co więcej – dość dokładnie opisany w latach trzydziestych XX wieku²², został pominięty przez autorów opracowań o Karolu Brzostowskim.

Obrona powstania wymagała odpowiedniego uzbrojenia, w tym armat. Tymczasem w wojsku Królestwa Polskiego, zgodnie z polityką wielkiego księcia Konstantego, nie powiększano stanu tego rodzaju broni. W chwili wybuchu powstania artyleria Wojska Polskiego liczyła 96 dział lekkich i pozycyjnych oraz 3 baterie artylerii konnej skupiającej 24 działa, czyli razem 120 dział. W pierwszych dniach powstania udało się nieco zwiększyć ten stan poprzez rozbudowę już istniejącego uzbrojenia i wyposażenie artylerii w różnego typu oraz kalibru armaty, granatniki itp. Obrazu dopełniała artyleria pozycyjna w dość dużej ilości, jednak nie zawsze sprawna, czasem przestarzała, skupiona głównie w twierdzach Modlin i Zamość. Potrzeby zaś były ogromne, np. w Warszawie było 41 dział różnego typu i kalibru, a plan jej obrony wymagał ich co najmniej 250²³.

Dlatego już w pierwszych dniach powstania rozpoczęto starania o poprawienie tego stanu poprzez zorganizowanie produkcji. To zadanie powierzono gen. Piotrowi Bontempsowi, a nie było ono proste. W Królestwie Polskim nie rozwijano przemysłu zbrojeniowego; przemysł metalurgiczny również nie był na odpowiednim poziomie. Jedyne większe zakłady, mające pewne doświadczenie w produkcji zbrojeniowej dla wojska rosyjskiego – to huty i fabryki metalurgiczne okręgu staropolskiego. Niestety, skupiono się na Warszawie i wybrano tradycyjne metody produkcji dział – odlewy ze spiżu. Jedyny zakład w Warszawie, realizujący duże odlewy, należał do Gregoira, niechętnie ustosunkowanego do przestawienia produkcji na cele zbrojeniowe. Poza tym zakład ten należało jeszcze odpowiednio przygotować i rozbudować, a i tak nie byłby dość efektywny. Do prac przystąpiono na początku stycznia 1831 roku. Trudności się piętrzyły; okazało się wówczas, że brakowało fachowców (odlewników) oraz właściwych materiałów. Uzyskany surowiec z dobrowolnych zbiórek (dzwony i różne przedmioty mosiężne) miał nieodpowiedni skład stopu i musiał być oczyszczany oraz ponownie stapiany. Należało przygotować także zakłady obróbki odlewów: tokarnie i wiercarnie. Pierwsze próby przeprowadzane przez różnych odlewników nie były zachęcające – niewielu doszło do etapu sporządzenia odlewów. Dopiero w końcu kwietnia uzyskano pierwszych kilka dział, ale i to o małej wartości²⁴.

Brak sukcesów w produkcji spowodował falę krytyki. Poruszono tę kwestię na forum sejmowym. 4 czerwca 1831 roku interpelację w tej sprawie złożył deputowany z okręgu augustowskiego Jakub Klimontowicz. Gromy spadły na Komisję Rządową Wojny. Poseł zarzucał (niesprawiedliwie zresztą) gen. P. Bontempsowi jako obcokrajowcowi złą wolę i małe zaangażowanie. Wnioskował, by zatrudnić Polaka, mechanika Migdalskiego. Jak sprawa produkcji dział była ważna, świadczy ożywiona dyskusja, która wywiązała się w związku z tym wystąpieniem. Ostatecznie Migdalski zrezygnował z propozycji. W efekcie interpelacji zintensyfikowano jednak działania. Gen. P. Bontemps wziął w swoje ręce bezpośrednie prace, m.in. wykonywanie form. Rozpoczął także starania o utworzenie nowej odlewni w Arsenale²⁵.

W takiej sytuacji Komisja Rządowa Wojny dodała w lipcu do pomocy przeciążonemu pracą gen. P. Bontempsowi Karola Brzostowskiego, jako mającego opinię świetnego organizatora oraz doświadczenie w hutnictwie i odlewnictwie ze swoich zakładów sztabińskich. Przejął on kierownictwo i wykonywał wymagające największych kwalifikacji prace w ludwisarni Gregoira. Pracował tam intensywnie od 11 lipca 1831 roku. W sierpniu doszły K. Brzostowskiemu dodatkowe obowiązki nadzoru nad odlewami w wytwórni w Arsenale, w związku z wypadkiem, jakiemu uległ tam mistrz odlewów. Mimo tych dodatkowych obowiązków K. Brzostowski do 29 sierpnia 1831 roku odlał 16 dział, z których trzy były zdatne do użytku, cztery zupełnie nieudane, produkcja dziewięciu nie została zakończona i trudno było powiedzieć coś więcej o ich jakości poza tym, że odlewy zostały zakwalifikowane do dalszej obróbki. Efekty nie były najlepsze (choć i tak w porównaniu do poprzedników było to całkiem dobre osiągnięcie), ale niezrażony tym K. Brzostowski przygotowywał dziesięć nowych form do odlewów i obiecywał odlać dziesięć dział do 20 września 1831 roku²⁶.

Warto wspomnieć, że nie tylko ośrodek warszawski dostarczał armat. Zorganizowano także produkcję armat spiżowych oraz żelaznych (nowość!) w Zagłębiu Staropolskim (świetny organizator hr. Henryk Łubieński) z lepszym skutkiem. Tym niemniej należy wysoko ocenić wkład osób zaangażowanych w produkcję dział w Warszawie. Mimo wszystko zorganizowanie praktycznie od zera w ciągu zaledwie pół roku zakładów zdolnych w ogóle produkować działa, było nie lada osiągnięciem, a K. Brzostowski znalazł się w pierwszym szeregu zasłużonych. Działa przez nich wyprodukowane, choć w niewielkiej ilości, zasiliły obronę Warszawy. Niestety, nie mogło to zmienić trudnej sytuacji powstania. Po krótkich walkach obronnych 8 września 1831 roku Warszawa skapitulowała wobec przeważających sił rosyjskich.

W związku z przewagą nieprzyjaciela i wyraźnie widocznym kresem możliwości prowadzenia walki K. Brzostowski, podobnie jak inni uczestnicy powstania, stanął przed dylematem, co dalej. Czy wspierać powstanie do końca i być może udać się na emigrację, podobnie jak to uczynił chociażby L. Pac? Wiązało się to z ryzykiem zaprzepaszczenia osiągnięć w swych dobrach na skutek niewątpliwych represji. Wybrał inną drogę, jak zresztą większość uczestników powstania. Postanowił pozostać w kraju i kontynuować działalność w dobrach sztabińskich. Aby było to możliwe, musiał ukorzyć się przed carem, składając przysięgę wiernopoddańczą, co uczynił już we wrześniu 1831 roku²⁷.

Udział i postawa K. Brzostowskiego w powstaniu listopadowym spotykały się czasem z surową oceną na kartach opracowań historycznych²⁸. Czy jednak nie są to opinie ferowane zbyt pochopnie? O udziale i postawie K. Brzostowskiego w pierwszej fazie powstania nie można, jak dotąd, nic pewnego powiedzieć. Dopiero od lutego 1831 roku wiadomo o konkretach, choć w ustaleniach historyków i tu nie brak sprzeczności. Niezaprzeczalna jest służba w wojsku, bohaterski udział w walce i przelewanie krwi w obronie powstania, co zostało uhonorowane najwyższym odznaczeniem wojskowym. Niewątpliwe są też zapominane przez potomnych prace przy produkcji armat, prowadzone z ogromnym zaangażowaniem. Postawa i udział K. Brzostowskiego w wojnie polsko-rosyjskiej w obronie powstania zasługuje więc na ocenę bardzo wysoką.

Można dyskutować o szybkiej decyzji podpisania przez Karola Brzostowskiego przysięgi wiernopoddańczej. Tego jednak aktu nie można oceniać jednoznacznie negatywnie; bez niego bowiem nie byłoby możliwe kontynuowanie tak owocnej dla kraju i społeczeństwa działalności w dobrach sztabińskich, a tym bardziej czyn ten nie może przekreślać wcześniejszych dokonań i oddania hrabiego Brzostowskiego dla powstania.