Marek Sidor

Karol hrabia Brzostowski i jego dobra

– źródła w zbiorach Archiwum Państwowego w Suwałkach

Hrabia Karol Brzostowski był jednym z bardziej znaczących reformatorów społeczno-gospodarczych na ziemiach polskich w pierwszej połowie XIX wieku. Urodził się 12 lutego 1796 roku w Michaliszkach na Wileńszczyźnie, syn Michała Hieronima, posła na Sejm Wielki i Ewy z Chreptowiczów. Doskonale wykształcony, dobrze zapowiadający się oficer, opuścił Warszawę, gdzie pełnił funkcję adiutanta polowego gen. A. Rożnieckiego i osiadł w odziedziczonych po matce dobrach sztabińskich, w których zrealizował się jako świetny ekonomista i konstruktor. Można zaryzykować twierdzenie, że myśl społeczno-gospodarcza towarzyszyła mu od najmłodszych lat. Szczególny wpływ na jego poglądy w tej dziedzinie mieli trzej jego kuzyni, wielcy reformatorzy gospodarczy: brat dziadka Paweł Ksawery Brzostowski, wuj Adam Chreptowicz oraz sławny dziad kanclerz wielki litewski Joachim Chreptowicz. Całe lata poświęcił K. Brzostowski na stworzenie nowoczesnego kombinatu rolniczo-przemysłowego. Najpierw walczył z ogromnym zadłużeniem, jakie ciążyło na majątku, następnie wprowadził w życie kolejne reformy: zniósł pańszczyznę, nadał chłopom wolność osobistą, opracował tzw. kodeks karny dla mieszkańców wsi oraz utworzył samorząd i instytucje socjalne. Zamiłowanie zaś K. Brzostowskiego do techniki i spraw gospodarczych zaowocowało realizacją kilku nowoczesnych przedsięwzięć, m.in. zbudował huty szkła i żelaza oraz fabrykę narzędzi i maszyn rolniczych, które były wyposażone w najnowocześniejsze ówcześnie urządzenia produkcyjne. K. Brzostowski pragnął, by dzieło jego życia przetrwało długie lata. Jednak mimo szczegółowej instrukcji, co do dalszego gospodarowania, którą pozostawił w zapisie testamentowym z 1853 roku, „Fundusz fabryk i włości” dość szybko popadł w ruinę ¹.

W artykule dokonano przeglądu źródeł archiwalnych dotyczących osoby hr. K. Brzo- stowskiego i jego majątku, które znajdują się w zasobie Archiwum Państwowego w Suwałkach.

W zachowanych materiałach znalazły odbicie głównie sprawy ekonomiczne i włas- nościowe, dotyczące dóbr sztabińskich. Najwięcej informacji zawierają materiały sporządzone przez notariuszy augustowskich i suwalskich. Oprócz akt notarialnych, wiadomości dotyczące Karola Brzostowskiego i jego majątku można odnaleźć jeszcze w innych zespołach aktowych, z których kilka reprezentatywnych zostanie przedstawionych.

Analizowane źródła można podzielić na trzy grupy: archiwalia dotyczące okresu, kiedy dobrami zarządzała Ewa z Chreptowiczów Brzostowska; materiały opisujące działalność Karola hrabiego Brzostowskiego oraz dokumenty przedstawiające losy Fundacji Sztabińskiej po śmierci jej założyciela.

Dobra Sztabin należały do rodziny Chreptowiczów. Joachim Chreptowicz, kanclerz wielki litewski, przekazał je w posagu swojej córce, Ewie z Chreptowiczów Brzostowskiej. Trudno jest jednak jednoznacznie stwierdzić, kiedy dobra te stały się realną własnością rodziny Brzostowskich? ². Najstarsze dokumenty w zasobie Archiwum Państwowego w Suwałkach, dotyczące dóbr sztabińskich, pochodzą z 1808 roku i w nich jako właścicielka figuruje Ewa Brzostowska. W tej grupie materiałów archiwalnych, wytworzonych przez notariusza augustowskiego Tadeusza Wołłowicza, znajduje się wiele ciekawych dokumentów o zarządzaniu majątkiem przez Ewę Brzostowską, wśród których największą część zajmują plenipotencje. Wystawione pełnomocnictwa odnoszą się do prowadzonych spraw ekonomicznych, a więc podpisywania umów handlowych, zaciągania pożyczek, wynajmowania adwokatów do prowadzenia spraw przed sądami oraz stanowienia innych plenipotentów w celu załatwienia konkretnych zadań. Wśród osób reprezentujących interesy Ewy z Chreptowiczów Brzostowskiej znajdujemy m.in. Antoniego Poźniaka, radcę powiatu oszmiańskiego, oraz Józefa Raweckiego, adwokata przy Trybunale pierwszej instancji departamentu łomżyńskiego ³.

Do najciekawszych dokumentów z tego okresu należy zaliczyć załącznik do aktu, w którym Ewa Brzostowska przekazała Antoniemu Kolnarskiemu, pisarzowi magazynu solnego w Augustowie, kaucję w wysokości 12 tys. złotych, zabezpieczając ją na hipotece majątku Sztabin. Ów załącznik to atest hipoteczny (wypis z ksiąg hipotecznych) wykonany przez konserwatora hipoteki departamentu łomżyńskiego 28 sierpnia 1810 roku. Atest ten zawiera informacje na temat wartości majątku, zobowiązań na nim ciążących; wymienia się w nim także dobra wchodzące w jego skład ⁴.

Na uwagę zasługują też materiały dotyczące sytuacji dóbr po śmierci właścicielki. Jak wynika z pozostałych akt, zadłużanie majątku trwało już pod zarządem Ewy Brzostowskiej, która pożyczała pieniądze dość chętnie. Po jej śmierci do uczynionych przez radę familijną „opiekunów majątku”, do których należeli m.in. podprefekt powiatu dąbrowskiego Michał Czyż i poseł na sejm z powiatu dąbrowskiego Jan Kamieński, zgłaszali się wierzyciele po zwroty pożyczek lub należne im od nich procenty.

Do ciekawych dokumentów należą też te, które ukazują działalność ekonomiczną administratorów dóbr sztabińskich, prowadzoną po śmierci hrabiny, a mianowicie kontrakty na dzierżawę karczm w dobrach sztabińskich podpisywane z Żydami ⁵. Interesujący obraz trudnej sytuacji ekonomicznej majątku przedstawia również jedna z plenipotencji wystawionych przez Michała Czyża na Antoniego Poźniaka, zalecająca, aby w sposób zdecydowany poprowadził w Warszawie sprawy związane z majątkiem pozostałym po zmarłej hrabinie Brzostowskiej ⁶.

Druga grupa materiałów pochodzi z okresu, kiedy dobra Sztabin były pod bezpośrednim zarządem Karola hr. Brzostowskiego. Podobnie jak w omawianej już grupie, zachowane w zasobie Archiwum Państwowego w Suwałkach materiały dotyczą spraw ekonomicznych i własnościowych majątku. Hrabia odziedziczył dobra w stanie ogromnego zadłużenia, z grupą wierzycieli domagających się spłat. Sposobem przynajmniej doraźnego rozwiązania tego problemu było zaciągnięcie nowych pożyczek na spłatę najbardziej niecierpliwych wierzycieli. Świadczą o tym pozostałe w aktach notariuszy dokumenty, wśród których możemy wymienić akt z 1818 roku, dotyczący zaciągnięcia pożyczki w wysokości 18 tys. złotych polskich od Kazimierza Augustowskiego z Białobłot oraz taki sam akt pożyczki, opiewający na taką samą kwotę, od Jana Kozłowskiego oberamtmanna kolneńskiego z roku 1821. „Do zaciągania długu czy pożyczenia pieniędzy u kogokolwiek (…)” zobowiązuje też Jerzego Rymaszewskiego, wówczas administratora dóbr sztabińskich, wystawiona na niego plenipotencja ze stycznia 1820 roku. Brzostowski zleca w niej, aby pożyczyć sumę aż stu tysięcy złotych polskich ⁷.

Jednym z bardziej interesujących dokumentów jest akt sprzedaży przez Brzostowskiego dóbr na Litwie, które wraz z siostrą Izabelą odziedziczył po ojcu. Dobra te, podobnie jak część dóbr odziedziczona po matce, były obciążone długami i przynosiły ogromne straty. 2 grudnia 1822 roku przed notariuszem Mateuszem Kadłubińskim Brzostowski oświadczył w imieniu własnym i siostry o sprzedaży dla Jana Kotowicza, adwokata Sądu Głównego wileńskiego, wsi: Markuny, Czechy, Turły, Gradzie i Kierele z folwarkiem za sumę 180 tys. złotych polskich „w części przyjętymi długami, w części gotowizną zaliczoną (…)” ⁸. Dokument ten pozwala precyzyjnie ustalić, kiedy, komu i za jaką kwotę Brzostowski sprzedał dobra odziedziczone po ojcu ⁹.

Mimo trudnej sytuacji związanej z zadłużeniem, Brzostowski postanowił rozpocząć wprowadzanie reform. Pierwszym działaniem było oczynszowanie chłopów w dobrach sztabińskich, które rozpoczął w 1819 roku. Dokumentują to umowy zawarte tego roku między hrabią Brzostowskim a chłopami. Na podstawie tych umów dzierżawnych gospodarz otrzymywał działkę wielkości 15 morgów gruntu ornego, 4 morgi łąk i pastwisk oraz kawałek przydomowego ogrodu przeznaczonego pod uprawę warzyw. Z dochodów uzyskanych z tej ziemi włościanie mieli wnosić corocznie na św. Marcina, tj. 11 listopada, opłatę w wysokości 36 złotych polskich¹⁰.

Przeprowadzenie reform w dziedzinie rolnictwa było tylko częścią planów hrabiego zbudowania nowoczesnego majątku. Jego unowocześnieniu służyć miało także uprzemysłowienie. 17 czerwca 1819 roku Brzostowski podpisał umowę notarialną „z majstrem kunsztu wyzwolonego fabryk huty szklanej, zamieszkałym w królestwie pruskim, Gustawem Uklańskim, o budowę i wydzierżawienie manufaktury szklanej w Koziej Szyi”. Na mocy tejże umowy Uklański stał się dzierżawcą huty szklanej, ale wszelkie koszty związane ze zbudowaniem urządzeń potrzebnych do działania huty poniósł Brzostowski. Dodatkowo hrabia wybudował Uklańskiemu dom mieszkalny ze stajnią oraz pozwolił na darmowy wypas jego bydła i koni na pastwiskach dworskich. Umowa określała również, coroczne zobowiązanie pieniężne dzierżawcy wobec Brzostowskiego w wysokości 13 tys. złotych polskich. Do umowy znajdującej się w księdze notariusza Wincentego Orzechowskiego, dołączony jest bardzo interesujący plan huty, określający ilość budynków, ich wielkość oraz położenie¹¹.

Mimo korzystnych warunków, jakie otrzymał Uklański, po roku od uruchomienia huty zbankrutował, jak napisał Julian Bartyś, „na skutek zupełnego braku zdolności organizacyjnych i handlowych”, pozostawiając przedsiębiorstwo właścicielowi¹². Bardzo interesujący w świetle tej informacji jest dokument „zaręczenia”, spisany przez Brzostowskiego przed notariuszem Mateuszem Kadłubińskim, w którym hrabia podkreślał „konduitę nieskazitelną” Gustawa Uklańskiego i poręczył własnym majątkiem kaucję w wysokości 12 tys. złotych polskich, potrzebną mu na otrzymanie koncesji na prowadzenie „magazynu wszelkich płodów górniczych i hutniczych z fabryk krajowych Królestwa Polskiego pochodzących”¹³.

W księgach notariuszy augustowskich i suwalskich można znaleźć wiele aktów świadczących o szeroko prowadzonych interesach przez K. Brzostowskiego oraz o problemach z tego tytułu wynikających. Są to głównie wystawione przez hrabiego pełnomocnictwa w celu odbierania kaucji za niewywiązywanie się z kontraktów i należności za dostarczone produkty z hut oraz za udzielone pożyczki. Warto przedstawić tu kilka z nich, aby zobrazować, jak wyglądały wówczas kontakty handlowe.

Należą do nich: plenipotencja wystawiona na Marcina Grabowskiego, aby odebrał od Krzyczewskiego, byłego kapitana wojsk polskich, należność za dostarczenie szmat do jego papierni położonej w Jeziornej pod Warszawą; pełnomocnictwo na Abrahama Alkonowicza Frydmana, aby ten dokonał rozliczeń z Moszkiem Lejbowiczem Golbergiem, który prowadził w Szczuczynie na mocy kontraktu zawartego z Brzostowskim skład odlewów żelaznych. Hrabia zlecił Frydmanowi „odebranie pieniędzy należących (…), odwiezienie na miejsce do fabryki lub sprzedanie w miejscu lub w drodze odebranej reszty tychże odlewów żelaznych u tegoż Moszki Golberga pozostałych (…)” oraz odebranie należnej kucji w wysokości 2 tys. złotych polskich). Podobne treści są dwie inne plenipotencje. W pierwszej z nich Antoni Sienkiewicz odebrać miał od Szlomy Fridmana, kupca z Łomży handlującego szkłem i żelazem z hut sztabińskich, należność za pobrane wyroby; w drugiej – Karol Trapp odzyskać miał 4 tys. złotych polskich kaucji od Fajbusia Szerszowskiego, kupca z Władysławowa handlującego odlewami żelaznymi z huty sztabińskiej, za niewywiązy- wanie się z umowy¹⁴.

Wśród licznych pełnomocnictw wystawionych przez Brzostowskiego jest jedno wystawione przez jego siostrę Izabelę, współwłaścicielkę dóbr. W plenipotencji tej, sporządzonej na brata, Izabela Brzostowska upoważniła go do dokonywania zmian w księgach hipotecznych, zaciągania pożyczek w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim, spłat długów, wszczynania spraw wobec wierzycieli, stanowienia potrzebnych pełnomocników oraz „upoważnia do przyznania w imieniu stanowiącej w księdze hipotecznej dóbr Sztabin jako wspólnego długu złp. 4000 sumy funduszowej dla kościoła filialnego w Sztabinie”¹⁵.

Ciekawym dokumentem jest „zaręczenie” notarialne, złożone przez Karola Brzostowskiego na wniosek władz Królestwa Polskiego, w którym hrabia zaświadczył, iż ani on, ani nikt z jego służby, nie będzie dokonywał przemytu przez granicę z Rosją. Tego typu „zaręczenia” składać musieli wszyscy właściciele, których część ziem leżała na terenie cesarstwa, a które trzeba było obrabiać. W przypadku dóbr sztabińskich były to łąki. Do łąk tych dojechać można było tylko wyznaczoną drogą, którą kontrolowano. Brzostowski zaręczył, że będzie to „grobla sypana, zwana Sztabin, od najdawniejszych czasów egzystującą, a teraz na przejazd za granicę w kraj rosyjski do Białegostoku, Sokółki i Grodna przeznaczona”. Dodatkowo, aby wyeliminować przemyt, by nikt niepowołany nie przekraczał granicy, droga prowadziła obok domu strażnika przez środek rynku w Sztabinie; na niej, celem większego zabezpieczenia, założono zamknięty szlaban¹⁶.

Interesującym źródłem jest list Karola Brzostowskiego do prezydenta miasta Suwałk z dołączonym do niego „Cennikiem machin i narzędzi rolniczych i gospodarskich oraz odlewów z żelaza i innych metali, których dostać można w składzie fabrycznym we wsi Huta Sztabińska”. List hrabiego był odpowiedzią na pytanie prezydenta o krzyż, który potrzebny był do sali posiedzeń suwalskiego magistratu. Cennik obejmował sto pozycji wyrobów z huty sztabińskiej, informował też o możliwości zakupu na raty lub wynajmu maszyn¹⁷.

Cennym dokumentem, charakteryzującym Brzostowskiego, jest akt, w którym „w nagrodę za gorliwość w obowiązkach i osobistą przychylność ofiarowałem JP Antoniemu Sienkiewiczowi włókę gruntu (…), obręb niedaleko wsi Sztabin, na drodze z tejże wsi do wsi rządowej Czarny Las zwanej położony, zajmujący uroczysko Pogorzałe, (…) nadaję wiecznym prawem JP Antoniemu Sienkiwiczowi i sukcesorom Jego (…)”. Ziemię tę, jak wynika z aktu, Brzostowski obiecał Sienkiewiczowi, wówczas pisarzowi fabrycz- nemu, już w 1832 roku; pismo to sporządził dopiero w roku 1837, podpisał zaś w 1843¹⁸.

K. Brzostowski pisał testament kilkakrotnie. Pierwszy, którego ślad pozostał w suwalskich archiwaliach, sporządzony został przed notariuszem augustowskim Kajetanem Dąbskim 7 grudnia 1830 roku. Był to tzw. tajemny testament, złożony prawdopodobnie z powodu udziału hrabiego w powstaniu listopadowym. Niestety, nieznana jest jego treść, gdyż został on przez testatora 3/15 listopada 1836 roku uznany „za niebyły i nieistniejący”, i usunięty z akt¹⁹.

Następny z testamentów sporządzono 20 kwietnia 1845 roku przed notariuszem Teofilem Wieruszem-Kowalskim, w którym cały swój majątek Brzostowski zapisał swojej siostrze Izabeli.

Do najważniejszych i mających wielką wartość badawczą materiałów archiwalnych należą: ostatni testament K. Brzostowskiego z 29 listopada 1853 roku, wypis protokołu ogłoszenia i opisania testamentu podróżnego hrabiego, spisany 12 grudnia 1853 roku (dodatek do testamentu spisanego w Cisowie), który ogłoszono i opisano w Paryżu 22 marca 1854, oraz inwentarz dóbr Cisów, sporządzony we wrześniu i październiku 1854.

Mocą postanowień testamentowych Brzostowski powołał do życia dwa samodzielne organizmy gospodarcze: gospodarstwa chłopskie z rolnikami wyposażonymi w prawo dziedzicznego użytkowania nadanych im gruntów oraz tzw. Instytucję Rolno-Fabryczną Sztabińską. W drobiazgowy i niepozostawiający jakichkolwiek wątpliwości sposób sprecyzował Brzostowski w testamencie wszystkie swoje decyzje i udzielił dokładnych wskazówek co do tego, jak mają być one realizowane. Inwentarz dóbr Cisów spisany po śmierci Brzostowskiego szczegółowo przedstawiał skład i wartość majątku. Jeszcze większej wartości badawczej nabiera ten inwentarz, gdy zestawimy go z podobnym, sporządzonym po śmierci Adolfa Gerschowa, pierwszego administratora Instytucji Rolno-Fabrycznej Sztabin²⁰.

W omawianej grupie materiałów warto zwrócić uwagę na źródła, jakimi są dokumenty hipoteczne złożone do niezachowanej księgi wieczystej majątku Sztabin. Znajdują się tam m.in. informacje o sprzedaży przez Dyrekcję Szczegółową Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego guberni augustowskiej na publicznej licytacji dóbr Sztabin oraz kupna tychże dóbr 14/26 listopada 1849 roku przez Antoniego Kruszewskiego²¹. Informacje o kupnie majątku Sztabin uzupełnia akt spisany między A. Kruszewskim a K. Brzostowskim tego samego dnia, na mocy którego Brzostowski „skoro tylko spłaci mi [A. Kruszewskiemu] sumę należną, a niżej z ilości wymienioną [30 tys. rubli], mocen będzie (…) dobra Sztabin jako własność swoją w zarządzanie objąć i tytuł własności tychże na swoje imię przepisać”. Jak świadczy akt spisany 6/18 grudnia 1849 roku w Radzyminie, Karol hr. Brzostowski warunek ów wypełnił.

Duża część dokumentów to materiały dotyczące procesów, jakie prowadziła Izabela Brzostowska w celu odzyskania majątku, np. w sprawie o odszkodowanie, jakie chciał uzyskać zwolniony przez A. Gerschowa z funkcji administratora Marcin Sztukowski oraz sprawa Pauliny z Weyssów Mikułowskiej, krewnej K. hr. Brzostowskiego, o przysądzenie jej kwoty 15 tys. rubli²².

Warto w tej grupie materiałów źródłowych zwrócić uwagę także na wyjątkowy testament, sporządzony przez ks. Antoniego Wiszowatego, proboszcza parafii krasnoborskiej. W testamencie tym ks. Wiszowaty wymienia jako swego dłużnika hr. Brzostowskiego, który jako kolator parafii krasnoborskiej, winien był zapłacić mu 6694 złotych polskich za administrowanie kościołem podominikańskim w Krasnymborze oraz za odprawianie nabożeństw w kościele sztabińskim. Ks. A. Wiszowaty zapisem testa- mentowym zobowiązał hrabiego, aby ten pieniądze zwrócił jego spadkobiercom²³.

Trzecią grupę dokumentów dotyczących dóbr K. Brzostowskiego i Fundacji Sztabińskiej stanowią materiały archiwalne wytworzone po jego śmierci. Ponownie najwięcej informacji znajdziemy w materiałach sporządzonych przez notariuszy. W aktach notariusza Józefa Stankiewicza z roku 1885 znajduje się akt kupna przez Annę Michałowską dóbr sztabińskich za łączną kwotę 205 677 rubli i 20,5 kopiejek (w tym 64 624 rub. 11 ¾ kop. za folwark Cisów i 141 053 rub. 8 ¾ kop. za osadę fabryczną Huta Sztabińska). Załącznikiem do tego aktu jest pismo gubernatora suwalskiego, zezwalające na sprzedaż wyżej wymienionych majętności, określające również cenę i możliwość spłaty sumy w ratach, co dokładnie przedstawiają załączone plany spłat. Anna Michałowska nie była szczególnie przywiązana do majątku, gdyż już w roku 1886 sporządziła przed notariuszem Władysławem Chludzińskim akt dzierżawy Cisowa dla Józefa Górskiego²⁴.

Cenny materiał badawczy dla tego okresu znajduje się w zespole akt „Powiatowy Urząd Ziemski w Augustowie z lat [1870–1913], 1919–1933, [1933–1939]”, w którym zawarte są dokumenty sokólskiej Komisji Urządzeń Rolnych. W jednostce archiwalnej z lat 1908–1910 pn. „Z powodu prośby księżnej A. J. Szachowskiej o udzielenie pomocy w likwidacji posiadłości Cisów i Huta Sztabińska…” znajduje się wiele interesujących dokumentów dotyczących wykupu majątku od księżnej Anny Michałowskiej-Szachowskiej przez warszawski oddział Włościańskiego Banku Rolnego; są to m.in.: kopia protokołu zdawczo-odbiorczego posiadłości z 30 listopada (13 grudnia) 1885 roku, spis i szacunek budynków oraz inwentarza wraz z raportem o stanie majątku, spisany na podstawie oględzin z 5–6 (18–19) lipca 1907, ogłoszenie Powiatowej Komisji Urządzeń Rolnych w Sokółce o rozprzedaży działek z majątku Cisów, kopia postanowienia warszawskiego oddziału Włościańskiego Banku Rolnego w sprawie zakupu majątku Cisów²⁵.

Wiele ważnych informacji odnajdzie się również w innych jednostkach archiwalnych tego zespołu, dotyczących parcelacji majątku Cisów po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Do najciekawszych należy zaliczyć: opis parcelacyjny majątku Cisów, sporządzony 27 lipca 1919 roku przez komisarza ziemskiego powiatu augustowskiego, w którym określony był stan majątku, wielkość zasiewów, opis budowli, spis inwentarza i zapasów gospodarskich oraz projekt parcelacji. Dołączony to niego jest „szkic odręczny planu Cisowa”. Warto też zwrócić uwagę na rejestr pomiarowy parceli wydzielonych z dóbr Cisów oraz na listy kandydatów na ich nabycie²⁶.

Istotne materiały archiwalne dotyczące dóbr sztabińskich w okresie międzywojennym znajdują się również w zespole akt „Okręgowy Urząd Ziemski w Białymstoku (dokumentacja do powiatu augustowskiego) z lat 1919–1933, [1934–1939]”. Do bardziej interesujących dokumentów należą: orzeczenie okręgowego Urzędu Ziemskiego w Białymstoku z 19 stycznia 1930 roku w sprawie zatwierdzenia projektu parcelacji i szacunku majątku państwowego Cisów, w którym zatwierdzono wielkość i cenę poszczególnych parcel; zestawienie szacunku drzewostanów działek leśnych rozparcelowanego majątku Cisów czy umowy przedwstępne o nabycie działek z majątku²⁷.

Interesujący materiał źródłowy znajduje się w również w aktach Sądu Okręgowego w Suwałkach. Wskazać tu szczególnie należy na odpis „Statutu Fundacji Sztabińskiej śp. hr. Karola Brzostowskiego” w Cisowie, który jest w teczce sprawy dotyczącej pozwu administracji fundacji przeciwko Kasie Chorych o zwolnienie od obowiązku płacenia składek zdrowotnych przez administratora²⁸.

Ostatni okres istnienia Fundacji Sztabińskiej to lata 1945–1949. Jest on dobrze udokumentowany w suwalskich archiwaliach, zwłaszcza w zespole akt „Gminna Rada Narodowa w Sztabinie 1945–1954”. Już w czerwcu 1945 roku władze centralne w Warszawie wystosowały pismo do władz lokalnych w sprawie fundacji, prosząc o dane na temat jej statutu, sytuacji finansowej oraz krótkiej historii. W odpowiedzi zarząd gminy sporządził bardzo ciekawe pismo, które zawierało istotne informacje na temat historii fundacji w latach 1925–1940. Przez cztery lata gmina administrowała lasami fundacji²⁹. Takie rozwiązanie popierały również władze powiatowe, decyzje władz centralnych były jednak inne. Ostatecznie lasy należące do fundacji, w myśl ustawy z 18 listopada 1948 roku „O przejęciu na własność państwa niektórych lasów i innych gruntów samorządowych”³⁰, upaństwowiono, oddając je pod kontrolę Lasów Państwowych. Dokumentują to decyzje władz zawarte w aktach gminnych oraz w zespole akt „Powiatowa Rada Narodowa i Wydział Powiatowy w Augustowie 1945–1950”³¹.

Ważne informacje dotyczące najnowszych dziejów majątku Sztabin przynoszą też akta z zespołu „Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Augustowie z lat [1944] 1950–1975”. Uwagę warto zwrócić na dokumenty dotyczące resztówek pomajątkowych Cisowa. O ich przydział ubiegały się oprócz osób prywatnych również instytucje³², które zainteresowane były zwłaszcza przejęciem zabudowań dworskich oraz kompleksu ogrodowego z przy- ległościami, w których zamierzały utworzyć punkt kolonijno-wczasowy dla pracowników. W dokumentacji zachowały się też decyzje Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku o uznaniu za zabytek: dworku, oficyny i ogrodu dworskiego w Cisowie³³.

Opisane materiały nie stanowią kompletnego wykazu źródeł dotyczących Karola hr. Brzostowskiego oraz jego dóbr, przechowanych w zasobie Archiwum Państwowego w Suwałkach, lecz są jedynie wskazówką, w jakich grupach akt należy ich poszukiwać.

Należy również zwrócić uwagę na to, że od wydania w latach siedemdziesiątych biografii K. Brzostowskiego przez Juliana Bartysia zainteresowanie osobą hrabiego jest niewielkie. Tymczasem w zasobie Archiwum Państwowego w Suwałkach znajdują się niewykorzystane źródła, które mogą stać się podstawą do konstruowania nowych tez i weryfikacji już istniejących. Należy zatem mieć nadzieję, iż znajdą się badacze chętni do ich analizy.