Teresa Bielska, Izabela Kirpluk, Elżbieta Melon,

Mariola Kukier-Wyrwicka, Hanna Werblan-Jakubiec

Gatunki rzadkie, ginące i chronione

Wigierskiego Parku Narodowego

i rezerwatu „Uroczysko Kramnik”

Badania gatunków rzadkich i ginących oraz chronionych północno-wschodniej Polski prowadzone są przez zespół Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Warszawskiego od 1988 roku (Werblan-Jakubiec i in. 1990). Dla wyróżnienia tych gatunków posłużono się dostępną literaturą (Jasiewicz 1981; Zarzycki, Szeląg 1992; Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 11.09.2001; Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992).

W latach 1993–1996 objęto nimi teren Wigierskiego Parku Narodowego. Główny nacisk położono na inwentaryzację w terenie stanowisk roślin ginących, zagrożonych i chronionych oraz ustalenie typów zbiorowisk, w jakich gatunki te występują. Wyniki kilkuletnich badań stały się podstawą do opracowania operatu ochrony flory Wigierskiego Parku Narodowego (Werblan-Jakubiec i in. 1998).

Badania florystyczne w rezerwacie przyrody „Uroczysko Kramnik” prowadzono w sezonie wegetacyjnym 2003 w ramach przygotowywania planu ochrony rezerwatu na zlecenie konserwatora wojewódzkiego w Olsztynie (Bielska, Kirpluk 2003). Postanowiono zweryfikować dane florystyczne (materiały niepublikowane) uzyskane w dyrekcji Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej, które posłużyły jako materiał pomocniczy dla utworzenia rezerwatu. W trakcie prac terenowych starano się sporządzić listę wszystkich roślin naczyniowych występujących w rezerwacie oraz zlokalizować stanowiska gatunków chronionych oraz rzadkich i ginących dla Polski i regionu.

Teren badań

Wigierski Park Narodowy znajduje się w subborealnej strefie lasów mieszanych. Według regio­nalizacji fizycznogeograficznej (Kondracki 1980) położony jest w obszarze Europy Wschodniej, prowincji Niżu Zachodniosyberyjskiego i makroregionu Pojezierza Litewskiego. W formowa­niu się warunków abiotycznych, a co za tym idzie flory tego obszaru, doniosłą rolę odegrało to, iż teren ten znajdował się w zasięgu ostatniego zlodowacenia. Skutkiem tego było powstanie różnych siedlisk, stanowiących podstawę rozwoju zróżnicowanej ekologicznie szaty roślinnej.

Ponad 2/3 powierzchni Wigierskiego Parku Narodowego zajmują lasy (Sokołowski 1988, 1990). Przeważają tu bory sosnowe i mieszane, znacznie rzadziej występują grądy. Ciekom wodnym towarzyszą wąskie pasy lasów łęgowych, a w sąsiedztwie niektórych jezior leżą płaty olsów. Liczne bezodpływowe jeziorka otoczone są torfowiskami przejściowymi lub wysokimi. Zwarte kompleksy leśne oddzielone są od siebie obszarami pól uprawnych, pastwisk i łąk. Na śródpolnych, niekiedy zadrzewionych wzgórzach i piaszczystych skarpach na skrajach lasów występują zbiorowiska kserotermiczne. Flora Wigierskiego Parku Narodowego liczy obecnie 935 gatunków roślin naczyniowych (Werblan-Jakubiec i in. 1998).

Analiza florystyczna przeprowadzona przez Polakowskiego (1963) wykazała, że w stosunku do innych obszarów Polski bogato reprezentowane są w tym regionie gatunki należące do elementu borealnego i arktycznego. Wiele tych gatunków związanych jest ze zbiorowiskami torfowisk wysokich i przejściowych oraz z borami, które na tym terenie są liczne.

Rezerwat florystyczny „Uroczysko Kramnik” został utworzony na podstawie Rozporządzenia ministra środowiska z 15 kwietnia 2002 roku dla zachowania i ochrony stanowisk maliny moroszki (Rubus chamaemorus) oraz naturalnych bagiennych zbiorowisk leśnych. Rezerwat położony jest w gminie Dubeninki w województwie warmińsko-mazurskim, leśnictwie Kramnik, w granicach Nadleśnictwa Gołdap, przy wschodniej granicy otuliny Parku Krajobrazowego Puszczy Rominckiej. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki 1980) znajduje się w obszarze Europy Wschodniej, prowincji Niżu Zachodniosyberyjskiego i makroregionu Pojezierza Litewskiego, mezoregionie Puszczy Rominckiej. Rezerwat obejmuje powierzchnię 75,96 ha. Jego teren porastają głównie bory bagienne oraz fragmentarycznie: borealna świerczyna na torfie, lasy bagienne sosnowo-brzozowe i torfowcowo-brzozowe, łozowiska. Flora rezerwatu obejmuje 227 gatunków roślin naczyniowych (Bielska i in. 2003).

Metody badań

Teren Wigierskiego Parku Narodowego penetrowano, posługując się mapami w skali 1:25 000. Szczególną uwagę zwrócono na tereny podmokłe, a zwłaszcza torfowiska wysokie i przejściowe oraz bory bagienne. Na łąkach źródliskowych w Sernetkach, na terenie przylegającym bezpośrednio do granic Wigierskiego Parku Narodowego, rozpoczęto w 1997 roku badania stanu populacji Saxifraga hirculus na stałych powierzchniach (Lech 1998). Powierzchnie badawcze założono również na podmokłych łąkach nad Wiatrołużą. Podobnymi badaniami objęto w 1998 roku Neottianthe cucullata (Wódkiewicz 1999).

Na terenie rezerwatu „Uroczysko Kramnik” penetrowano wszystkie dostępne siedliska oraz obszary przyległe do niego podobne pod względem fizjonomicznym. Na mapie w skali 1:5000 zaznaczano miejsca występowania populacji większości interesujących gatunków.

Podczas badań w Wigierskim Parku Narodowym i w „Uroczysku Kramnik” robiono zdjęcia fitosocjologiczne, posługując się powszechnie stosowanymi metodami (Braun-Blanquet 1964; Scamoni 1967; Pawłowski 1972; Matuszkiewicz 2001). Nomenklaturę przyjęto za Flowering plants and Pteridophytes of Poland – a checklist (Mirek i in. 2002).

Wyniki

Najcenniejsze rośliny ginące i zagrożone badanych terenów

W trakcie badań prowadzonych na terenie Wigierskiego Parku Narodowego znaleziono 37 gatunków rzadkich, ginących i chronionych. Wiele spośród nich związanych jest ze zbiorowiskami torfo­wiskowymi i należy do elementu borealnego we florze Polski, część z nich to rośliny podmokłych lasów i łąk. Poniżej opisano najcenniejsze z gatunków, które odnaleziono na badanym terenie.

Turzyca bagienna (Carex limosa) jest gatunkiem charakterystycznym zespołu Caricetum limosae, zbiorowiska dolinkowego torfowisk wysokich (Matuszkiewicz 2001). Najczęściej spotkać ją można w centralnej części torfowiska, na granicy pła i zbiornika wodnego, gdzie zwykle tworzy zwarty kobierzec. Wśród znalezionych w trakcie badań gatunków zagrożonych i ginących w WPN była najczęściej spotykana, bo aż na 41 stanowiskach. Obok niej z dużą frekwencją występowały: Menyanthes trifoliata, Vaccinium oxycoccos, Drosera rotundifolia oraz mchy, głównie Sphagnum.

Rosiczka długolistna (Drosera anglica) porasta ruchome kożuchy pła torfowisk wysokich (Matuszkiewicz 2001), nadając im czerwonawy koloryt. Jest gatunkiem charakterystycznym rzędu Scheuchzerietalia palustris (Matuszkiewicz 2001), który grupuje zbiorowiska kwaśnych torfowisk przejściowych oraz dolinkowych faz w kompleksie torfowisk wysokich. Na badanych powierzchniach najczęściej występowały z nią: Carex limosa, Menyanthes trifoliata, Drosera rotundifolia oraz mchy, przede wszystkim Sphagnum. Odnaleziono 12 stanowisk tego gatunku.

Na terenie Wigierskiego Parku Narodowego zagrożeniem dla istnienia stanowisk obydwu omawianych powyżej gatunków jest niewątpliwie penetracja turystyczna oraz zmiana stosun­ków wodnych.

Skalnica torfowiskowa (Saxifraga hirculus) jeszcze dość obficie występuje na niektórych torfowiskach północnej Polski, w granicach ostatniego zlodowacenia (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). Podczas badań została znaleziona na podmokłych łąkach nad Wiatrołużą oraz na przylegających do granicy parku łąkach źródliskowych w Sernetkach, na skraju torfowiska graniczącego z łąką. Najczęściej towarzyszyły jej: Galium palustre, Agrostis gigantea, Myosotis palustris, Galium aparine oraz Sphagnum apiculatum i Sphagnum palustre. Zagrożeniem dla tego gatunku jest zmiana stosunków wodnych, a na stanowisku w Sernetkach – zmiana sposobu użytkowania terenu.

Wątlik błotny (Hammarbya paludosa, syn. Malaxis paludosa) występuje głównie w północno-wschodniej Polsce, a na nielicznych stanowiskach także w innych częściach kraju (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). Jest gatunkiem charakterystycznym związku Rhynchosporion albae (Matuszkiewicz 2001). W Wigierskim Parku Narodowym znaleziono 3 stanowiska, w mokrych miejscach na skraju torfowiska. Ze stuprocentową frekwencją współwystępowały z nim: Menyanthes trifoliata, Rhynchospora alba, Oxycoccus palustris i Peucedanum palustre oraz mchy, przede wszystkim Sphagnum. Hammarbya paludosa należy do najsilniej zagrożonych roślin storczykowatych w Polsce. Główną przyczyną zanikania jego stanowisk są zmiany stosunków wodnych, zachodzące wskutek osuszania torfowisk i wilgotnych łąk. Czynnikiem niekorzystnym są również naturalne przemiany sukcesyjne roślinności torfowisk, prowadzące do pogarszania się warunków świetlnych (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). W Wigierskim Parku Narodowym problemem może być zmiana stosunków wodnych oraz ruch turystyczny w obrębie stanowisk tego gatunku.

Brzoza niska (Betula humilis) występuje głównie w północnej i wschodniej Polsce na tor­fowiskach przejściowych i niskich, rzadko na wysokich (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). Jest gatunkiem charakterystycznym zespołu Betulo-Salicetum repentis (Matuszkiewicz 2001). W Wigierskim Parku Narodowym znaleziona była na dwóch stanowiskach. Towarzyszyły jej gatunki z klas: Alnetea glutinosae, Phragmitetea,Scheuchzerio-Caricetea nigrae i Oxycocco-Sphagnetea. Ze stuprocentową frekwencją występowały: Salix cinerea, Peucedanum palustre, Menyanthes trifoliata, Potentilla palustris i Filipendula ulmaria. Taką samą frekwencję wśród gatunków towarzyszących wykazały: Betula pubescens, Galium aparine, Picea abies, Potentilla erecta oraz mchy. Stanowiska te zagrożone są zarastaniem w toku naturalnej sukcesji.

Kukuczka kapturkowata (Neottianthe cucullata) występuje w lasach, na pojedynczych stanowiskach, wyłącznie w północno-wschodniej Polsce (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001)W Wigierskim Parku znaleziona została w dwóch miejscach. Towarzyszyły jej rośliny z klas: Vaccinio-Piceetea,Querco-Fagetea, Trifolio-Geranietea sanguinei i Molinio-Arrhenatheretea. Ze stuprocentową frekwencją występowały tu:Pinus sylvestris, Carex digitata, Lonicera xylo­steum, Clinopodium vulgare, Fragaria vesca, Frangula alnus, Hieracium pilosella, Juniperus communis, Mycelis muralis, Quercus robur, Solidago virgaurea, a także różne rodzaje mchów. Zagrożeniem dla stanowisk Neottianthe cucullata są przede wszystkim wyręby lasów i naturalna sukcesja (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001).

W rezerwacie przyrody „Uroczysko Kramnik” odnaleziono 23 gatunki chronione, ginące i zagrożone oraz rzadko spotykane i interesujące dla tego terenu.

Malina moroszka (Rubus chamaemorus) jest najcenniejszym z nich. Rezerwat został utworzony głównie dla zachowania i ochrony jej stanowisk. Malina moroszka reprezentuje grupę reliktów glacjalnych we florze Polski (Szafer, Zarzycki 1972). W Polsce jest gatunkiem rzadkim, ograniczonym w swoim występowaniu do Pomorza Zachodniego i Wschodniego oraz Karkonoszy. Obecnie uznawany jest za gatunek zagrożony wyginięciem – kategoria EN (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). Populacje liczą zwykle od kilkudziesięciu do kilkuset osobników (wyjątkowo do kilku tysięcy). Roślina ta związana jest głównie z torfowiskami wysokimi ze związku Oxycocco-Empetrion, występuje też w borze bagiennym Vaccinio uliginosi-Pinetum.

W rezerwacie przyrody „Uroczysko Kramnik” malina moroszka rośnie na sześciu stanowiskach (niektóre z nich miały bardzo dużą powierzchnię). Głównym źródłem zagrożenia dla stanowisk maliny moroszki jest osuszanie torfowisk oraz ich eksploatacja. Wiele znanych wcześniej polskich stanowisk uległo zniszczeniu wskutek eksploatacji torfu i odwodnienia terenu (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). Malina moroszka jest rośliną światłolubną, która kwitnie i owocuje jedynie w dobrych warunkach świetlnych i wilgotnościowych. Na wielu stanowiskach wskutek znacznego zacienienia oraz osuszenia podłoża bardzo słabo lub w ogóle nie kwitnie (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). Taka sytuacja ma miejsce również w rezerwacie przyrody „Uroczysko Kramnik”. Malina moroszka rośnie na centralnym torfowisku rezerwatu, które w tej chwili moż­na określić jako zarastające torfowisko wysokie, przekształcające się w bór bagienny, o coraz silniejszym zwarciu koron drzew, głównie sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris). Zagrożeniem dla tej populacji maliny moroszki jest też niewątpliwie spadek poziomu wód gruntowych jako skutek wcześniejszej, dosyć intensywnej (jak na tak mały teren) eksploatacji torfu. W wielu miejscach w rezerwacie obserwuje się również ekspansję kruszyny pospolitej (Frangula alnus), co także może być wynikiem obniżenia się poziomu wód gruntowych, a stanowi kolejny element zagrożenia dla populacji moroszki. Jedyną szansą dla zachowania odpowiedniego poziomu wód gruntowych w rezerwacie „Uroczysko Kramnik” jest prawdopodobnie zachowanie populacji bobrów. Niestety, ich aktywność ogranicza się tylko do kanałów (różnego pochodzenia) i nie wiadomo, jak duży ma to wpływ na jeden z większych obszarów w rezerwacie, jakie zajmuje centralne torfowisko z maliną moroszką. Kolejnym zagrożeniem dla populacji maliny moroszki w rezerwacie „Uroczysko Kramnik” jest wydeptywanie. Sprzyja temu utrzymywanie przecinki leśnej. Jedno ze stanowisk moroszki zlokalizowane jest dokładnie na przecince leśnej w borze bagiennym na centralnym torfowisku, którędy niewątpliwie przemieszczają się wszyscy wkraczający na ten teren. Zakaz wstępu do rezerwatu i odpowiednio prowadzona gospodarka leśna, mogłyby przeciwdziałać temu zagrożeniu.

Żłobik koralowy (Corallorhiza trifida) w północno-wschodniej Polsce jest gatunkiem regio­nalnie charakterystycznym zespołu borealnej świerczyny na torfie (Sphagno girgensohnii-Piceetum), który należy do grupy borealnych zespołów niżowych (Matuszkiewicz 2001). Populacje żłobika koralowego są zwykle nieliczne, zawierają kilka do kilkunastu osobników. Dla skutecznej ochrony niezbędne jest zachowanie całego ekosystemu leśnego, w którym występuje (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2003). Na badanym terenie w sąsiedztwie żłobika koralowego (gatunku charakterystycznego związku Vaccinio-Piceion) rosły między innymi: gruszyczka okrągłolistna (Pyrola rotundifolia) i borówka czarna (Vaccinium myrtillus), gatunki charakterystyczne klasy Vaccinio-Piceetea. Storczyk ten jest geofitem i zaliczany do gatunków bezzieleniowych (żyje w symbiozie z grzybami).

Kukułka (storczyk, stoplamek) Fuchsa (Dactylorhiza fuchsii) rośnie na wilgotnych łąkach śródleśnych, torfowiskach niskich i przejściowych, na wilgotnych lub mokrych glebach o odczynie słabo kwaśnym lub obojętnym. Gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną, a na polskiej „czerwonej liście” zaliczany jest do gatunków narażonych na wyginięcie (kategoria VU). Zagrożeniem są wszelkie działania, prowadzące do zanikania siedlisk naturalnych.

Najcenniejszym wśród gatunków ginących i zagrożonych, odnalezionych zarówno w Wigierskim Parku Narodowym jak i w rezerwacie przyrody „Uroczysko Kramnik”, jest groszek błotny (Lathyrus palustris). Występuje on na rozproszonych stanowiskach na całym niżu na mokrych łąkach i w zaroślach. Jest gatunkiem charakterystycznym zbiorowisk żyznych, wilgotnych łąk aluwialnych (Poo-Lathyrietum palustris), lecz narażonym na wyginięcie (ka­tegoria V). Na terenie Polski ma małą liczbę stanowisk (do 100), przy czym zaznacza się tendencja spadkowa zarówno liczby stanowisk, jak i ilości osobników na stanowiskach. W Wigierskim Parku Narodowym odnaleziono dwa, a w rezerwacie Kramnik – jedno stanowisko tego gatunku.

Kukułka (storczyk, stoplamek) plamista (Dactylorhiza maculata) także została znaleziona na obu terenach badań. Rośnie na siedliskach otwartych lub lekko zacienionych, wilgotnych lub mokrych. Najczęściej można ją spotkać na torfowiskach niskich i przejściowych z klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae. Kukułka plamista jest objęta ścisłą ochroną i należy do gatun­ków narażonych na wyginięcie (kategoria VU). Zagrożeniem jest melioracja, osuszanie terenów podmokłych, zarastanie łąk i torfowisk, które prowadzą do niszczenia siedlisk tej rośliny. W Wi­gierskim Parku Narodowym odnaleziono trzy, a w „Uroczysku Kramnik” – jedno stanowisko tego gatunku.

Propozycje objęcia ochroną nowych obszarów

Na podstawie wyników badań prowadzonych w celu opracowania planu ochrony Wigierskiego Parku Narodowego, zaproponowano dwa obszary do objęcia szczególną ochroną (Werblan-Jakubiec i in. 1998).

Łąki źródliskowe w Sernetkach (poza granicami parku, na gruntach prywatnych), na których znaleziono stanowiska rzadkich i chronionych gatunków. W zbiorowiskach rzędu Caricetalia fuscae i Molinietalia rosną, m.in.: Saxifraga hirculus, Epipactis palustris, Drosera anglica, Drosera rotundifolia, Dactylorhiza incarnata, Carex limosa. Zmiana sposobu użytkowania łąk może spowodować ich nieodwracalne zniszczenie.

Torfowisko przejściowe na półwyspie Rosochaty Róg, na którym rosną: Scirpus hudsonianus, Hammarbya paludosa, Drosera anglica, Carex limosa, Drosera rotundifolia. Teren ten również jest własnością prywatną i znajduje się pod wpływem znacznej antropopresji.

W trakcie badań w rezerwacie przyrody „Uroczysko Kramnik”, w lesie przylegającym do północno-zachodniej części rezerwatu, poza jego granicami, znaleziono dwa, szczególnie cenne gatunki – żłobika koralowego (Corallorhiza trifida) i wrońca widlastego (Huperzia selago). W związku z tym w planie ochrony zaproponowano poszerzenie granic rezerwatu o ten fragment lasu i stworzenie otuliny przy zachodniej granicy rezerwatu, włączając w ten sposób w jego granice nieobjęte ochroną siedliska lasu mieszanego bagiennego.

Podsumowanie

W Wigierskim Parku Narodowym w latach 1993–1996 prowadzono badania, mające na celu poszukiwanie i inwentaryzację stanowisk gatunków rzadkich, ginących, zagrożonych i chronionych. Odnaleziono 37 gatunków, a wśród nich (w nawiasach liczba stanowisk): Betula humilis (2), Drosera anglica (12), Hammarbya paludosa (3), Lathyrus palustris (2), Neottianthe cucullata (2), Saxifraga hirculus (7). Niektóre gatunki występowały na dość licznych stanowiskach, np. Carex limosa na 41.

W 2003 roku zostały przeprowadzone badania flory roślin naczyniowych w rezerwacie przyrody „Uroczysko Kramnik”. Badania te miały również na celu przedstawienie zaleceń ochronnych koniecznych dla zachowania populacji maliny moroszki, dla której ochrony został utworzony rezerwat.

Podczas prac terenowych znaleziono 227 gatunków roślin naczyniowych. Wyróżniono wśród nich grupę 23 gatunków specjalnej troski, w skład której wchodzą gatunki chronione, ginące i zagrożone oraz rzadko spotykane, a interesujące dla tego terenu, m.in. (w nawiasach liczba stanowisk): Rubus chamaemorus (6), Corallorhiza trifolia (1), Dactylorhiza fuschii (1), Dactylorhiza maculata (1), Lathyrus sylvestris (1).

Postulowano utworzenie trzech nowych obszarów chronionych: przy granicy WPN (Sernetki: stanowiska Saxifraga hirculus), we wsi Rosochaty Róg w WPN: Drosera anglica, Hammarbya paludosa, Carex limosa) oraz przy granicy rezerwatu przyrody „Uroczysko Kramnik”: stanowisko Corallorhiza trifolia.

Literatura

Bielska T., Kirpluk I., Marzec H., 2003: Plan ochrony rezerwatu przyrody „Uroczysko Kramnik”, maszynopis.

Braun-Blanquet J., 1964: Pflanzensoziologie. Nowy Jork, Wien.

Jasiewicz A., 1981: Wykaz gatunków rzadkich i zagrożonych flory p. Fragmenta Flor. et Geobot., 27 (3):401–414.

Kaźmierczakowa R., Zarzycki K., 2001: Polska czerwona księga roślin: paprotniki i rośliny kwiatowe. Kraków, Instytut Botaniki.

Kondracki J., 1980: Geografia fizyczna Polski. Warszawa, PWN.

Lech E., 1998: Analiza flory okolic Studzianego Lasu. Praca magisterska wykonana w Ogrodzie Botanicznym UW. Warszawa, maszynopis.

Matuszkiewicz W., 2001: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa, PWN.

Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając M., 2002: Flowering plants and Pteridophytes of Poland. A checklist. Kraków, Instytut Botaniki PAN.

Pawłowski B., 1972: Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badania. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.): Szata roślinna Polski . T. 1. Warszawa, PWN, s. 237–269.

Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., 2003: Atlas roślin chronionych. Warszawa, Multico Oficyna Wydawnicza.

Polakowski B., 1963: Stosunki geobotaniczne Pomorza Wschodniego. Zesz. Nauk. WSR Olsztyn, t. 15, z. 1.

Scamoni A., 1967: Wstęp do fitosocjologii praktycznej. Warszawa.

Sokołowski A. W., 1988/1990: Flora Wigierskiego Parku Narodowego. Białowieża, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, s. 9, 4.

Szafer W., 1972: Szata roślinna Polski niżowej. W: Szafer W., Zarzycki K. (red.): Szata roślinna Polski. T. 2. Warszawa, PWN, s. 17–188. Niecytowana.

Szafer W., Zarzycki K., 1972: Szata roślinna Polski. Warszawa, PWN.

Tutin T. G., Heywood V. H., Burges N. A., Moore D. M., Valentine D. H., Walters S. M., Webb D. A. (red.), 1968–1993. Flora Europaea. 1. ss. XXXII + 464 (1993); 2. ss. XXVII + 454 (1968); 3. ss. XXIX + 370 (1972); 4. ss. XXIX + 505 (1976); 5. ss. XXXVI + 452 (1980). Cambridge, Cambridge University Press.

Werblan-Jakubiec H., Bielska. T., Kirpluk I., Walczak M., 1990: Inwentaryzacja stanowisk gatunków rzadkich i ginących w Polsce północno-wschodniej. Prace Ogrodu Bot. PAN, 2:55–81.

Werblan-Jakubiec H., Kirpluk I., Kukier-Wyrwicka M., Nalborczyk-Wierzbicka A., 1998: Plan ochrony flory roślin naczyniowych Wigierskiego Parku Narodowego, maszynopis.

Wódkiewicz M., 1999: Neottianthe cucullata (L.) Schlechter w Wigierskim Parku Narodowym. Praca magisterska wykonana w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin oraz w Ogrodzie Botanicznym UW, maszynopis.

Zarzycki K., Szeląg Z., 1992: Czerwona lista roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce. W: Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z.: Lista roślin zagrożonych w Polsce. Kraków, Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, s. 87–98.