Sławomir Filipowicz

Zespół archiwalny Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego 1919–1939 w LCVA jako źródło do badań dziejów oświaty w powiatach augustowskim, sejneńskim, suwalskim w okresie międzywojennym

W polskich archiwach i bibliotekach źródła do badań dziejów oświaty w powiatach augustowskim, sejneńskim i suwalskim nie są bogate. Nic więc dziwnego, że ta przyczyna oraz rozproszenie archiwaliów dotyczących tych terenów kieruje uwagę archiwistów oraz badaczy zainteresowanych tymi zagadnieniami na archiwa zagraniczne, zwłaszcza Litwy i Białorusi, jako potencjalne miejsca przechowywania takich źródeł.

Pierwszą publikowaną informacją o tym, że w Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas ¹ są przechowywane ciekawe zespoły dotyczące oświaty dostarczył informator o archi- waliach II Rzeczypospolitej w zasobie archiwów Białorusi i Litwy, wydany w 1996 roku ². Był wśród nich i zespół archiwalny przedstawiany w tym komunikacie: nr 172 Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego z lat 1919–1939 ³. Zespół ten był również przedstawiany pod kątem źródłoznawczym w referacie wygłoszonym przez Zofię Tomczonek na kon- ferencji naukowej we wrześniu 2002 roku w Białymstoku oraz opublikowany w materiałach z tej konferencji ⁴. Ten komunikat ma na celu uzupełnienie już opublikowanych informacji o charakterystykę archiwalną oraz pogłębienie opisu zawartości zespołu i ocenę przydatności jako źródeł w zakresie badań historycznych nad oświatą w okresie międzywojennym na terenie powiatów augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego. Nie będzie to kompletne przedstawienie tego zagadnienia, jednak potrzeby badawcze w tym zakresie uzasadniają dzielenie się wiedzą, choćby niepełną, „na gorąco”.

Historia twórcy zespołu oraz dzieje zespołu nie zostały należycie zbadane. Archiwiści litewscy nie przywiązują do tego wagi. W inwentarzach umieszczono następujące nazwy urzędów, jako aktotwórców:

– Inspektorat Okręgu Szkolnego Wileńskiego, 6 listopada 1919 – lipiec 1920;

– Departament Oświaty, październik 1920 – 20 maja 1922;

– Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego, 16 maja 1922 – wrzesień 1939.

Weryfikacja tych informacji wymagałaby przeprowadzenia pracochłonnych badań, opartych na szerokim, najlepiej swobodnym dostępie do archiwaliów.

Okres dwudziestolecia międzywojennego obfitował w zmiany w dziedzinie administracji szkolnej. Szkolnictwo powiatów augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego podlegały początkowo, od roku 1922, Kuratorium Okręgu Szkolnego Białostockiego z siedzibą w Białymstoku. W 1927 zlikwidowano Okręg Szkolny Białostocki, a jego teren wraz z wymienionymi powiatami augustowskim i suwalskim (ten ostatni obejmował wówczas także obszar byłego powiatu sejneńskiego) włączono do Okręgu Szkolnego Warszawskiego. Ostatnia zmiana miała miejsce w roku 1932, kiedy kilka powiatów, w tym augustowski i suwalski, wyłączono spod kompetencji Kuratorium Warszawskiego, a włączono do Okręgu Szkolnego Wileńskiego ⁵.

Zespół jest dużych rozmiarów – liczy 19 533 jednostek inwentarzowych, prawdopodobnie tożsamych z ilością jednostek archiwalnych. Ujęty został w 6 inwen- tarzach, w dodatku niektóre z nich są dwutomowe. Nie są opatrzone wstępem, a sporządzone zostały techniką rękopisu, jedynie niektóre dopiski na maszynie; egzemplarz znajdujący się w czytelni jest kserokopią. Dostęp do tych inwentarzy, podobnie jak pozostałych w LCVA, jest swobodny. Dodatkowy atut dla polskiego czytelnika – inwentarze sporządzone zostały w języku polskim, jedynie podstawowe informacje o zespole na kartach tytułowych podawane są po litewsku. Mankamentem może być dłuższy okres oczekiwania na zamówione jednostki, gdyż większość z nich nie posiada numeracji stron czy kart, co ułatwia wyszukiwanie, a tym samym wypożyczenie.

Inwentarz pierwszy obejmuje ok. 7793 jednostek inwentarzowych. Sprawy dotyczą szerokiego zakresu zagadnień, należących do komórek merytorycznych kuratorium: „oddziału ogólnego”, „oddziałów średnich”, „przemysłowych” i „szkół początkowych”. Układ jest dwustopniowy:

– na I poziomie: chronologiczny;

– na II poziomie: niedokładnie odtworzony układ kancelaryjny lub registraturalny. Najpierw zewidencjonowano teczki bez oznaczeń kancelaryjnych, następnie oznaczone sygnaturami kancelaryjnymi, w kolejności (nie do końca konsekwentnie) elementu numerycznego tych sygnatur. Nie brano pod uwagę pierwszego elementu sygnatury (rzymskie II lub III to prawdopodobnie dział II lub III).

Od sygnatury 7452 zaczynają się aneksy (także w układzie chronologicznym). Od syg- natury 7628 pisane na maszynie aneksy następne.

Na nie najlepszą ocenę jakości tego inwentarza wpływa dodatkowo niedbałe potraktowanie w opisie poszczególnych jednostek problemu dat skrajnych. W większości, wzorem uproszczonych metod opracowywania zespołów archiwalnych w archiwach radzieckich, notowana jest wyłącznie data założenia teczki i to bez wskazania jej treści.

Część zespołu ujęta w tym inwentarzu zawiera cały przekrój działalności kuratorium w dziedzinie organizacji i zarządzania siecią szkół i ośrodkami kształcenia, nadzoru nad nimi oraz toku kształcenia. Zdecydowanie mniej spraw dotyczy funkcjonowania samego kuratorium jako urzędu. Zespół dobrze zachowany. Od lat trzydziestych widać szczególny rozwój oświaty. Coraz więcej szkół, coraz bardziej szczegółowe sprawy, coraz szerszy zakres działalności (np. wystawy, wycieczki, współdziałanie z ogniwami różnorodnej administracji). W roku 1939 daje się zauważyć ogromny zakres inwestycji (budowy i roz- budowy szkół). Od sygnatury 7628 (aneks „drugi”) sprawy dotyczą w zasadzie terenów wschodnich RP, które zostały utracone po drugiej wojnie światowej.

Inwentarz drugi, t. 1–2. Zawiera 6536 jednostek inwentarzowych z lat 1920–1939. Większość to dokumentacja z egzaminów (nauczycielskiego wyższego, dojrzałości dla eksternów, dojrzałości) w postaci teczek poszczególnych egzaminowanych, świadectwa dojrzałości. Obszar nie został w inwentarzu określony. Tom drugi obejmuje wyłącznie dokumentację z egzaminów dojrzałości eksternów i zdających w normalnym trybie. W aktach zewidencjonowanych w tym inwentarzu znajduje się również dokumentacja z terenów Suwalszczyzny ⁶.

Inwentarz trzeci, t. 1–2. Oba tomy zawierają 3428 jednostek inwentarzowych. Zewidencjonowano w nim dokumentację oddziału finansowego z lat 1920–1939, która obejmuje sprawy finansowe kuratorium i poszczególnych szkół, w tym z powiatu augustowskiego i suwalskiego. Od sygnatury 1298 – księgi płac nauczycieli i pracowników biura inspektoratu szkolnego z poszczególnych powiatów: sygnatury od 1298 do 1306 z augustowskiego za lata 1924–1932; sygnatury od 1400 do 1407 z powiatu suwalskiego za lata 1924–1932. Dalej dzienniki kasowe w podobnym układzie itp. Od sygnatury 2001 do 2653 sprawy emerytalne poszczególnych osób – pracowników kuratorium. Tom drugi zawiera listy płac nauczycieli poszczególnych szkół powszechnych i powiatów oraz urzędników inspektoratów szkolnych, ale przede wszystkim terenów wschodnich.

Inwentarz czwarty – to ciąg dalszy dokumentacji oddziału finansowego z lat 1922–1939, zawierający 420 jednostek inwentarzowych. Obejmuje: preliminarze budżetowe, sprawozdania z wydanych środków, księgi finansowe. Dotyczy także szkół.

Inwentarz piąty obejmuje 1285 jednostek inwentarzowych z lat 1919–1920. Zawiera dokumenty dotyczące spraw osobowych nauczycieli, pracowników pomocniczych, lekarzy szkolnych. Tutaj zastosowano typowy w takich sprawach układ alfabetyczny, lecz z dokładnością do pierwszej litery nazwiska. Oprócz akt osobowych występują karty kwalifikacyjne nauczycieli, umowy. Niestety brak w opisie dat skrajnych i nie ma określeń obszaru.

Inwentarz szósty obejmuje 71 jednostek inwentarzowych z lat 1921–1939. Teczki dotyczą spraw finansowych (sprawozdania, preliminarze finansowe, dowody finansowe) i osobowych (zwłaszcza podania o przyjęcie do pracy w charakterze nauczycieli, karty kwalifikacyjne nauczycieli).

Z omówionych najciekawsza dla większości badaczy jest zawartość inwentarza pierwszego. Część teczek akt spraw dotyczących interesujących szkół jest łatwa do wyłowienia na postawie tytułów (powiat, miejscowość lub szkoła). Takich teczek można wybrać ponad 120. Większość z nich rozpoczyna się od lat trzydziestych. Nieliczne pochodzą z lat dwudziestych. W opisach teczek w inwentarzach niestety rzadko podawane są daty skrajne. Najczęściej występuje data początkowa i to nie zawsze prawidłowa (!).

Organizacja szkół w powiecie suwalskim 1919–1920, 1935–1939

Szczególnie interesująca jest teczka o sygnaturze 268, która przedstawia sytuację szkolnictwa w powiecie suwalskim z okresu 1919–1920 ⁷. Z korespondencji wyczytać można, ileż problemów było z zorganizowaniem szkół w gminach położonych przy linii demarkacyjnej na terenach zamieszkałych przez ludność narodowości litewskiej, niechętnie nastawionej do działań Inspektoratu Szkolnego Okręgu Suwalskiego. W teczce tej znajdują się też wykazy sieci szkolnej i kolorowe plany sytuacyjne tej sieci, sporządzone na kalce technicznej.

Akta osobowe gimnazjów K. Brzostowskiego i M. Konopnickiej, Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej w Suwałkach, Gimnazjum Państwowego w Augustowie, seminariów nauczycielskich w Suwałkach i Augustowie, szkół powszechnych powiatów augus- towskiego i suwalskiego, od końca lat 20. do września 1939 roku.

Należności nauczycieli różnych szkół.

Księgi kontroli etatów powiatu augustowskiego i suwalskiego, wykazy kierowników szkół powszechnych z lat 1932–1939.

Przykład sygnatury 1923 – Akta personalne Gimnazjum im. Brzostowskiego w Su- wałkach 1929–1936. Teczka jest bardzo obszerna. Pod względem kancelaryjnym teczka jest cokolwiek chaotyczna, co przy jej obszerności (490 kart) nie ułatwia zadania badaczowi. Stan fizyczny tej jednostki jest nie najlepszy. Dodatkowo dokumenty połączono klejem w taki sposób, że uniemożliwia to korzystanie z części dokumentów. Pewnym ułatwieniem jest spis nauczycieli, których sprawy dotyczą (ok. 40 osób) – nauczycieli nie tylko gimnazjum K. Brzostowskiego, ale i M. Konopnickiej oraz seminarium nauczycielskiego (zresztą nauczyciele łączyli czasem te funkcje w kilku szkołach, byli tez przenoszeni urzędowo przez kuratorium). Poza typowymi sprawami personalnymi znajdziemy tu informacje odnośnie wynagrodzeń, ubezpieczeń pracowniczych, spraw socjalnych.

Wśród różnorodnych teczek wiele jest akt spraw poszczególnych szkół: Gimnazjum K. Brzostowskiego, Gimnazjum M. Konopnickiej, Gimnazjum im. Kazimierza kurii biskupiej w Sejnach, Gimnazjum Żydowskiego Koedukacyjnego Suwałkach, Gimnazjum Kupieckiego w Suwałkach, Państwowej Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej w Suwałkach, Państwowej Szkoły Mechanicznej w Suwałkach, Szkoły Handlowej w Suwałkach, seminariów nauczycielskich w Suwałkach i Augustowie, kursów dokształcających Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych w Suwałkach, Publicznej Szkoły Dokształcające w Augustowie i Suwałkach, Szkoły Rolniczej w Dowspudzie i w Kukowie, szkół powszechnych powiatu suwalskiego z lat 1929–1939.

Jako przykład niech posłuży obszerna teczka o sygnaturze 2184, dotycząca Gimnazjum im. K. Brzostowskiego w Suwałkach, zawierająca dokumenty z lat 1919–1936, a tym samym o szerokim zakresie spraw ⁸. Jej stan fizyczny i kancelaryjny nie zachęca do wnikliwego przeglądania, bowiem składa się ona z niedbale ułożonych luzów. Do tej pory nie zostały usunięte nawet szpilki(!) i spinacze. Dokumenty są przemieszane. Jednak badacza, który tym się nie zniechęci, czeka nagroda w postaci sensacyjnych wprost informacji. Znajdziemy w niej m.in. ważne dokumenty z czasów funkcjonowania gimnazjum męskiego i żeńskiego w Suwałkach po pierwszej wojnie światowej: akt upaństwowienia gimnazjów męskiego i żeńskiego w formie umowy zawartej 27.09.1919 roku w Suwałkach pomiędzy Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, w imieniu którego działał Jan Michalski, a Tymczasową Radą Obywatelską Okręgu Suwalskiego, w imieniu której występował Walery Roman ⁹.

Z początku działalności szkolnictwa średniego w Suwałkach w okresie międzywojennym pochodzą też dokumenty przejmowania przez gimnazja męskie i żeńskie majątku po zlikwidowanej Szkole Handlowej w Suwałkach¹⁰. Gimnazjum K. Brzostowskiego nie tylko przejmowało, lecz także samo przekazywało majątek innym instytucjom. 19 września 1935 roku przekazało ono część księgozbioru uczniowskiego w języku rosyjskim (literaturę piękną powszechną i polską) w ilości 1086 woluminów Bibliotece Państwowej im. Wrób- lewskich w Wilnie, w imieniu której działał, p.o. kierownika, Stefan Burhard. Zachował się nie tylko wykaz przekazanych książek, ale także opis biblioteki gimnazjum¹¹. Interesująca jest również sprawa obrony statusu szkolnictwa średniego w Suwałkach. Władze szkolne planowały scalić oba gimnazja w jedno koedukacyjne, likwidując przy tym liceum. Prezydent miasta Suwałk w lutym 1934 roku wystosował „Memoriał w sprawie utrzymania w Suwałkach obu gimnazjów państwowych i liceum”¹². W teczce znajdują się też liczne materiały dotyczące kontroli pracy nauczycieli sporządzone przez dyrektora W. Bura- kiewicza, wizytacje z Kuratorium Wileńskiego, sprawozdania o pracy gimnazjum przesyłane do Kuratorium Warszawskiego z lat 1929–1933, protokóły z posiedzeń rady pedagogicznej. Znalazły się w niej także dokumenty, dzięki którym możemy dowiedzieć się o działalności poszczególnych organizacji i licznych kół zainteresowań, np.: Zarządu Głównego Bratniej Pomocy Uczniów Państwowego Gimnazjum Męskiego im. Karola Brzostowskiego w Su- wałkach (sprawozdanie roczne z 5 lutego 1933 roku podpisane przez prezesa Edwarda Szczepanika), klubu sportowego, Pierwszej Żeglarskiej Drużyny Harcerzy im. Bartosza Głowackiego w Suwałkach. Znakomitym syntetycznym źródłem są sprawozdania roczne ze stanu szkoły, jak to z 12 lipca 1934 roku, w którym znaleźć można m.in. wykaz nauczycieli, wykaz uczniów (27), którzy zdali maturę i jaki obrali kierunek dalszego kształcenia¹³.

Na uwagę zasługują także teczki z lat 1933–1939, dotyczące dofinansowania działalności organizacji, budowy szkół, nabywania nieruchomości. Wiele jednostek archiwalnych dotyczy budowy, organizacji i finansowania szkoły rolniczej w Dowspudzie. Jednak jako przykład niech posłuży niezbyt pokaźna, ale bardzo cenna źródłowo teczka dotycząca rozbudowy ważnej dla regionu i bardzo pozytywnie ocenianej, kształcącej dobrych fachowców, Państwowej Szkoły Rzemieślniczo-Przemysłowej w Suwałkach¹⁴. Jest to teczka bardzo ciekawa zarówno ze względu na szkołę, jak i budynek, który zajmowała. Zaczyna się od opisu szkoły z 11 grudnia 1931 roku, podpisanego przez K. Szukando. Powstała na skutek starań miejscowego społeczeństwa popartego przez władze miejskie i powiatowe w osobach: prezydenta miasta Suwałk Jana Schmidta i starosty powiatu suwalskiego Baranowskiego. Uruchomiona została na podstawie rozporządzenia Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 17.09.1926 roku. Od początku znalazła miejsce w gmachu byłego Rządu Gubernialnego, przy zbiegu ulic T. Kościuszki i 3 Maja (obecnie ul. Chłodna). Po dokonaniu remontu i zainstalowaniu w nim niezbędnych utensyliów szkolnych rozpoczęła działalność w marcu 1927 roku z 26 uczniami. Personel administracyjny i nauczycielski składał się z dyrektora, inż. J. Skawińskiego, zasłużonego organizatora szkoły (który 1 stycznia 1931 opuścił to stanowisko), sekretarza S. Drec- kiego – rzemieślnika i czterech dochodzących nauczycieli przedmiotów ogólnokształcących oraz woźnego. W maju 1928 roku lokal szkolny powiększono poprzez objęcie w użytkowanie pomieszczeń pierwszego piętra (ogólna powierzchnia 633 m2) i taki stan utrzymał się do chwili sporządzenia opisu. W roku szkolnym 1929/1930 czynne były trzy klasy, warsztaty ślusarskie ręcznej obróbki metali i rozpoczęto organizację warsztatu mechanicznego obróbki metali. W tymże roku szkołę opuścili pierwsi absolwenci w liczbie 21 (przy ogólnej liczbie uczniów 90). Personel szkoły składał się wówczas z dyrektora, sekretarza, dwóch stałych nauczycieli, z których jeden zajmował jednocześnie stanowisko kierownika warsztatów, trzech stałych instruktorów warsztatowych, rzemieślnika, magazyniera i czterech nauczycieli dochodzących oraz woźnego z pomocnikiem. Szkoła była w fazie rozwoju, dlatego też widoczne w dokumentacji jest doskonalenie organizacji, programów nauczania teoretycznego i praktycznego, pomnażanie pomocy naukowych i informacje o pozyskiwaniu większej liczby uczniów. Celem działania szkoły było: „wychowanie fachowego, oświeconego i do samodzielnego życia dobrze przygotowanego rzemieślnika”, potrzebnego i w wielkich zakładach przemysłowych, i w małych warsztatach rzemieślniczych. Nauka była płatna – 50 zł za każde półrocze; niestety z powodu biedy dla wielu była to kwota zbyt wysoka, dlatego organizowano pomoc finansową dla najbiedniejszych. Zbyt mały lokal powodował, że odczuwano brak odpowiedniego zaplecza socjalnego (np. umywalni) oraz pomieszczeń na warsztaty (spawalni autogenowej, warsztatu reparacji wag, warsztatu reparacji i montażu większych urządzeń i przed- miotów, np. maszyn rolniczych). Opracowany więc został dokładny plan rozbudowy szkoły na nowej powierzchni (467 m²), co razem miało dać 1100 m² (bez bursy obejmującej dodatkowe 270 m²). W załączeniu zachowały się kolorowane plany – rzuty poziome parteru i piętra budynku byłego Rządu Gubernialnego z obecnym oraz planowanym zagospodarowaniem oraz budynku sądowego przy ulicy T. Kościuszki (obecnie siedziba Archiwum Państwowego w Suwałkach), gdzie proponowano przenieść kilka instytucji zajmujących budynek, w którym mieściła się szkoła.

Inne wyróżniające się grupy spraw to egzaminy dojrzałości w poszczególnych szkołach, egzaminy czeladnicze z lat 1933–1939, akta inspektora szkolnego w Suwałkach z 1933 roku, akcje, np. sadzenia drzew w Augustowie 1933¹⁵.

Z ogólnej charakterystyki zawartości zespołu archiwalnego Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego lat 1919–1939 z zasobu LCVA w Wilnie oraz przytoczonych kilku przykładów wnioskować można o doniosłym znaczeniu zawartych w nim źródeł w badaniach nad dziejami szkolnictwa na terenie powiatów augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego w okresie międzywojennym. Ich ilość, zakres, wartość informacyjna są wprost oszałamiające w stosunku do tych, które dostępne są w polskich archiwach i bibliotekach. To prawdziwa skarbnica wiedzy na ten temat.

Mimo że od ponad dziesięciu lat jest on dostępny także dla polskich badaczy, wciąż jednak zbyt mało spopularyzowany i wykorzystywany do badań historycznych. Niewątpliwie wielkość tego zespołu, zakres informacji, niedostatki w opisach nie dają możliwości łatwego uzyskania efektów badawczych, a wręcz przeciwnie – wymagają sformułowania szerszego programu badawczego. Celowe byłoby uzyskanie efektywnej pomocy od archiwistów litewskich, choćby w formie ułatwień w dostępie do akt, czy opracowania lepszych pomocy informacyjnych do zespołu.