Andrzej Matusiewicz                                                                     cz.1 z 2

Samorząd miejski w Suwałkach

w okresie międzywojennym

Funkcjonowanie samorządu miejskiego w Suwałkach w okresie II Rzeczypospolitej nie było dotychczas przedmiotem zainteresowania historyków. Niniejsze opracowanie koncentruje się na przebiegu wyborów, kształcie politycznym rad miejskich poszczególnych kadencji oraz ich organizacji wewnętrznej. Uzupełnieniem tekstu jest lista osób kandydujących do Rady Miejskiej w Suwałkach w wyborach w roku 1920, 1927, 1934 i 1939.

Poważne utrudnienie w opracowaniu tematu stanowi niezwykle skąpa baza źródłowa. Poza kilkoma protokołami Rady Miejskiej w Suwałkach z przełomu 1938 i 1939 roku, przechowywanymi w Archiwum Państwowym w Suwałkach, nie zachowały się ani dokumenty Rady Miasta w Suwałkach, ani magistratu. Rozproszone informacje o suwalskiej radzie miejskiej można spotkać w zespołach archiwalnych przechowywanych w Archiwum Państwowym w Suwałkach: Sąd Okręgowy w Suwałkach, Starostwo Powiatowe w Suwałkach, Wydział Powiatowy w Suwałkach, Tymczasowa Rada Obywatelska Okręgu Suwalskiego oraz w zespole Urząd Wojewódzki Białostocki w Archiwum Państwowym w Białymstoku,

Podstawowym źródłem pozostała więc prasa wydawana wówczas w Suwałkach, Grodnie, Łomży i Białymstoku. Największą wartość mają tytuły wydawane w Suwałkach, które zamieszczały relacje z wyborów oraz obrad Rady Miejskiej. Problem stanowi niekompletny stan jej zachowania oraz rozproszenie po bibliotekach krajowych i zagra- nicznych (np. w Wilnie).

Fundament samorządności miejskiej w II Rzeczypospolitej dla obszarów należących przed wojną do Rosji stanowił dekret Naczelnika Państwa z 4 lutego 1919 roku o samorządzie miejskim. Obejmował 150 miast wymienionych w specjalnym, dołączonym do niego, wykazie. Nie było wśród nich miast z terenu Suwalszczyzny i Podlasia. Dopiero Sejm Ustawodawczy uchwałą z 22 lipca 1919 roku polecił rozciągnąć jego działanie na miasta tej części kraju ¹.

Liczbę radnych ustalił dekret Naczelnika Państwa z 13 grudnia 1918 roku o wyborach do rad miejskich na terenie byłego Królestwa Kongresowego. Ponieważ Suwałki nie przekroczyły w okresie międzywojennym liczby 25 tysięcy mieszkańców (w roku 1921 wykazywano 16 780, w 1931 – 21 826 ²), zawsze wybierano 24 radnych.

Przez cały okres międzywojenny funkcjonowała instytucja zastępców radnych. Na mocy tymczasowej ordynacji z 13 grudnia 1918 roku wybierano zastępców radnych w liczbie wynoszącej połowę liczby radnych. Od 1933 roku byli nimi ci kandydaci z danej listy, którzy w liczbie odpowiadającej ilości przypadających na nią mandatów, otrzymali z kolei największe ilości głosów. W latach 1919–1933 wybory uzupełniające przeprowadzano, gdy wyczerpywała się liczba zastępców i brakowało więcej niż 10 proc. ogólnej liczby radnych. Według ustawy z 23 marca 1933 roku wybory uzupełniające mogły być dokonywane, gdy w ciągu kadencji liczba radnych zmniejszyła się o 20 proc., a musiały – gdy zmniejszyła się o 30 proc. Ustawa z 16 sierpnia 1938 roku mówiła o możliwości przeprowadzenia wyborów uzupełniających, gdy liczby zastępców zostaną wyczerpane, a liczba radnych w mieście zmniejszy się nie więcej niż o 25 proc. Obowiązek ich przeprowadzenia pojawiał się po przekroczeniu progu 25 proc.

Dekret z 4 lutego 1919 roku ustalał kadencję rad miejskich na trzy lata. Została ona jednak przedłużona ustawą z 30 marca 1922 roku w przedmiocie przedłużenia okresu urzędowania organów samorządowych na obszarze byłego zaboru rosyjskiego. Kadencje rad wybranych w roku 1920 i 1927 trwały po siedem lat. Ustawa z 1933 roku wprowadziła pięcioletnią kadencję radnych oraz dziesięcioletnią prezydenta i wiceprezydenta.

Według ordynacji z 1918 roku czynne prawo wyborcze mieli wszyscy obywatele bez różnicy płci, którzy ukończyli 21 lat, posiadali przynależność państwową polską i mieszkali na stałe w obrębie gminy miejskiej co najmniej od sześciu miesięcy. Pozbawione prawa były osoby „pozostające pod kuratelą lub upadłością, osoby pozbawione praw lub ograniczone w prawach na mocy wyroku sądowego, osoby utrzymujące szynki i domy rozpusty”. Bierne prawo wyborcze miały osoby mające prawo wyborcze czynne, co najmniej ukończone 25 lat oraz umiejące czytać i pisać po polsku.

Od 1933 roku podwyższono cenzus wieku do 24 lat przy prawie czynnym i do 30 lat przy biernym. Jednocześnie przedłużono obowiązek zamieszkiwania na terenie miasta do jednego roku. Zwolnieni z niego byli między innymi właściciele lub posiadacze nieruchomości, funkcjonariusze państwowi, duchowieństwo, zwodowi wojskowi służby czynnej i członkowie ich rodzin.

Do 1933 roku posiedzeniom rady miejskiej w miastach wydzielonych przewodniczył przewodniczący lub jego zastępca. Po roku 1933 zniesiono instytucję odrębnych prezydiów rad miejskich i obradom przewodniczył z urzędu prezydent lub wiceprezydent. Rady przez cały czas mogły „powoływać stałe, czasowe albo do poszczególnych spraw komisje”.

Do 1933 roku zarządzającym i wykonawczym organem gminy był magistrat. Jego członkami byli prezydent, wiceprezydent i ławnicy (ich liczba wynosiła 10 proc. liczby radnych, przy czym ułamki przyjmowano za jedynkę). Ustawa z 1933 roku tworzyła zarząd miejski, składający się z prezydenta, wiceprezydenta i ławników (ich liczba wynosiła 10 proc. liczby radnych, przy czym ułamki przyjmowano za jedynkę, nie mogło być ich mniej niż trzech). Jeśli zarząd podejmował decyzje określone w art. 44 ust. 1 to nosił nazwę magistratu. Poza sprawami, zastrzeżonymi w myśl ustawy załatwianiu kolegialnemu, zarząd miejski działał jednoosobowo. Prezydent działał „samodzielnie pod osobistą odpowiedzialnością przy pomocy innych członków zarządu i funkcjonariuszów gminnych”.

Wybór prezydenta i wiceprezydenta po 1933 roku podlegał zatwierdzeniu przez ministra spraw wewnętrznych ³.

Odtworzenie początków polskiego samorządu miejskiego w Suwałkach z powodu skromnej bazy źródłowej nie jest łatwe. Prawdopodobnie po 15 listopada 1918 roku Tymczasowa Rada Obywatelska Okręgu Suwalskiego (TROOS) powołała Tymczasową Radę Miejską i ukonstytuował się jej zarząd w składzie: Adam Modliński, ks. Wojciech Chojnowski, Wiktor Wendrowski, Edward Jurewicz, Henryk Kuchciński, Eliasz Rosenthal, Józef Adelson, Leon Danilewicz. Już 22 listopada wspomniany zarząd stwierdził, że Tymczasowa Rada Miejska nie może brać odpowiedzialności za aprowizację miasta oraz bezpieczeństwo publiczne i złożyła swe mandaty. W przesłanym w tej sprawie następnego dnia do Zarządu Rady Obywatelskiej piśmie członkowie Zarządu Tymczasowej Rady Miejskiej uzasadnili stanowisko i swój krok niekonsekwencją władz niemieckich przy przekazywaniu im różnych spraw gospodarczych i administracyjnych oraz powstałymi z tego powodu chaosem i problemami, a także wskazali, że zmienił się skład TROOS, która powołała ich do pracy. Celem tej rezygnacji było, jak wskazuje Tadeusz Radziwonowicz, pewne uniezależnienie się od kurateli TROOS, bo już 23 listopada podjęły czynności, wysyłając pierwsze pisma: Magistrat miasta Suwałk kierowany przez prezydenta Adama Modlińskiego i sekretarza Antoniego Januszko oraz Tymczasowy Zarząd Miejski. W grudniu 1818 roku Tymczasowy Zarząd Miasta tworzyli: Adam Modliński – prezydent; Wiktor Wendrowski i Beniamin [Eliasz] Rozenthal – wiceprezydenci; Józef Adelson – kierujący wydziałem aprowizacyjnym; Leon Danilewicz – wydział prawny; ks. Wojciech Chojnowski – wydział oświaty; Edward Jurewicz – wydział opieki społecznej oraz Henryk Kuchciński – wydział gospodarki miejskiej. Wraz z członkami zarządu pracowało wówczas w magistracie 28 osób.

W grudniu 1918 i na początku stycznia 1919 roku ukształtowała się Tymczasowa Rada Miejska (w lutym 1919 nie używano już określenia „tymczasowa”) wybrana w wyborach kurialnych. Swych przedstawicieli miały kurie: inteligencji, rolników, pracy fizycznej, właścicieli nieruchomości oraz ludności żydowskiej.

Rada podjęła działalność dopiero w drugiej połowie stycznia 1919 roku. Zapewne w związku z opuszczeniem Suwałk przez niemieckiego burmistrza miasta oraz z powodu zwłoki w powołaniu przez radę miejską zarządu miasta w nowym składzie, Zarząd TROOS mianował 14 stycznia tymczasowym burmistrzem Adama Modlińskiego, zaś jego zastępcą Wiktora Wendrowskiego. Spotkało się to z ostrym sprzeciwem rady miejskiej, wyrażonym w piśmie podpisanym przez swego prezesa Teofila Noniewicza i sekretarza Zygmunta Kadłubowskiego: „(...) Rada Miejska niniejszym stwierdza, iż nie ukonstytuowała Zarządu Miasta w nowym składzie i dlatego nie przedstawiła Radzie Okręgowej kandydatów na odpowiedzialne stanowiska. Wobec tego postawienie Rady Miejskiej przed faktem dokonanym mianowania Prezydenta i Wiceprezydenta jest uszczupleniem kardynalnych praw Rady Miejskiej, powstałej z wyborów. Zważywszy na powyższe, Rada Miejska prosi o wyjaśnienie, czym powodowała się Rada Okręgowa, mianując na wspomniane stanowiska bez porozumienia z Radą Miejską”. Kilka dni później, 25 stycznia, Tymczasowa Rada Miejska powołała na prezydenta Suwałk znów Adama Modlińskiego, a na wice- prezydentów – Wiktora Wendrowskiego i Beniamina [Eliasza] Rozenthala ⁴.

Kadencja tej rady i zarządu trwała do połowy 1920 roku. Wykonanie wspomnianej wyżej uchwały Sejmu Ustawodawczego z 22 lipca 1919 roku o rozciągnięciu na miasta Suwalszczyzny i Podlasia dekretu o samorządzie miejskim z 4 lutego 1919 roku i prze- prowadzeniu w nich pierwszych demokratycznych wyborów rad miejskich przedłużyło się ze względu na trwającą do sierpnia 1919 roku niemiecką okupację, a później długie prace przygotowawcze: określenie statusu miasta i jego granic.

Prezydent Suwałk rozpoczął je na mocy pisma Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 9 października 1919 roku ⁵. Decyzję w sprawie statusu miasta podjęło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w grudniu 1919 roku. Suwałki zostały wydzielone z powiatowego związku komunalnego i funkcjonowały przez cały okres międzywojenny w województwie białostockim jako jedno z czterech miast wydzielonych (obok Białegostoku, Grodna i Łomży) ⁶. Granice miasta mimo prób włączenia okolicznych wsi (Krzywólki, Szwajcarii, Małej Huty, Krzywego, Papierni, Sobolewa) pozostały niezmienione w stosunku do okresu sprzed 1914 roku ⁷.

Po raz pierwszy mieszkańcy Suwałk demokratycznego wyboru swoich władz dokonali 18 lipca 1920 roku. Kolejne rady miejskie były wybierane 9 października 1927, 3 czerwca 1934 i 14 maja 1939 roku.

Wybory 18 lipca 1920 roku odbyły się w cieniu bieżących, dramatycznych wydarzeń wojny polsko-sowieckiej, w przededniu wejścia na Suwalszczyznę wojsk litewskich. Mimo prób utworzenia jednej listy polskiej, zgłoszono dwie: Polskiej Partii Socjalistycznej oraz organizacji i związków „apolitycznych” o orientacji chrześcijańsko-narodowej. Jeszcze większemu rozbiciu uległa społeczność żydowska. Zgłosiła trzy listy: Żydowskiego Robotniczego Związku Zawodowego (Bundu), Związku Rzemieślników Żydów oraz żydowskich kupców bezpartyjnych (syjoniści) ⁸.

Trzynastu spośród wybranych radnych pochodziło z polskiej listy „apolitycznej”, siedmiu z listy PPS-u, trzech reprezentowało listę syjonistów i jeden radny był przedstawicielem Bundu ⁹. Ze względu na działania wojenne, dużą mobilność ówczesnych mieszkańców miasta, poszukujących swego miejsca w odbudowanym kraju, a także trudności związane z pracą w radzie i pełnieniem funkcji społecznych, wielu radnych rezygnowało z mandatu. Z tego powodu dwukrotnie, na początku oraz w końcu 1922 roku, przeprowadzono wybory uzupełniające¹⁰. W ich wyniku o dwa mandaty zwiększył się klub radnych polskiej listy „apolitycznej”, PPS straciła trzy mandaty, jeden mandat przybył Bundowi. Wśród radnych było sześciu urzędników, w tym jeden sędzia; pięciu przedstawicieli wolnych zawodów, w tym dwóch lekarzy i tyluż adwokatów; pięciu przemysłowców; pięciu rzemieślników; dwóch kupców i jeden rolnik¹¹.

Radni swoje funkcje w radzie miejskiej pełnili społecznie. Przez całą kadencję prezesował jej Józef Justyn Chełmiński¹², funkcję wiceprezesa rady powierzono Wawrzyńcowi Gałajowi, a następnie Czesławowi Lutostańskiemu (przez jakiś czas także Adamowi Majewskiemu), sekretarza zaś Czesławowi Dargielowi. Wszyscy reprezentowali polską listę „apolityczną”.

Inny był układ polityczny władzy wykonawczej. Funkcję prezydenta sprawował kandydat polskiej listy „apolitycznej”, wiceprezydenta oraz przez pewien czas jednego z ławników, przedstawiciel PPS-u.

Prezydentem miasta co najmniej do kwietnia 1921 roku był Adam Modliński¹³, tymczasowy prezydent od 1918 roku¹⁴. W połowie czerwca 1922 roku „magistrat po długim sieroctwie odetchnął wreszcie”, bo urząd prezydenta objął Stefan Grzebski¹⁵, który po kilku tygodniach wziął urlop i wyjechał. Nie wiadomo, czy wrócił¹⁶. Być może w tych burzliwych czasach funkcje prezydenta Suwałk pełniły też inne osoby. Stabilizację przyniósł dopiero wybór w 1923 roku Jana Schmidta¹⁷, który mimo kłopotów zdrowotnych dotrwał do końca kadencji w 1927 roku. Wiceprezydentem od stycznia 1921 roku był Wawrzyniec Gałaj (PPS).

Zarząd miejski uzupełniało dwóch ławników: ławnikiem gospodarczym w latach 1920–1927 był Czesław Pstrokoński, a finansowym – Ryszard Ocieszko z PPS (od stycznia 1921 do 1 kwietnia 1925 roku) i Tadeusz Barszczewski (od 10 sierpnia 1925 roku). Obowiązki sekretarza miasta przez cały okres międzywojenny pełniła Melania Wietcka¹⁸. W magistracie funkcjonował wydział prezydialny (sekretariat), administracyjny, gospodarczy i finansowy¹⁹.

Ostatnie, pożegnalne posiedzenie rada pierwszej kadencji odbyła 5 września 1927 roku²⁰.

Kampania wyborcza do nowej rady była krótka (wybory wyznaczono na 9 października 1927 roku), ale niezwykle intensywna i ostra. Ponownie próbowano „w celu uniknięcia rozbicia się polskich głosów przy wyborach utworzyć jedną polską listę zjednoczoną”. Było to niemożliwe, gdyż społeczność polska polaryzowała się w mieście wokół PPS i Chrześ- cijańskiego Bloku Wyborczego. Na dodatek Wawrzyniec Gałaj, przywódca PPS, szansy na zwycięstwo szukał w rozbiciu bloku swoich konkurentów. Dzięki jego działaniom część środowisk (m.in. kolejarskiego, inwalidów wojennych), opuściła Chrześcijański Blok Wyborczy i przeszła do PPS, część utworzyła oddzielne listy.

Po raz pierwszy w takim stopniu w suwalskie wybory samorządowe zaangażowali się aktywnie parlamentarzyści i działacze polityczni szczebla centralnego. W wiecach i zebraniach uczestniczyli między innymi posłowie Związku Ludowo-Narodowego: Zygmunt Kadłubowski i Medard Kozłowski, Chrześcijańskiej Demokracji: ks. Zygmunt Kaczyński i Ludwik Gdyk oraz Kazimierz Pużak – sekretarz generalny PPS²¹.

Ostatecznie społeczność polska wystawiła trzy listy (jedną wycofano przed samymi wyborami): PPS i związków zawodowych, rolników (pod wpływami PSL „Wyzwolenie”) oraz Chrześcijańskiego Bloku Wyborczego (określana też jako zjednoczona polska). Żydzi wystawili także trzy listy: żydowskiej demokracji postępowej, żydowską właścicieli domów i kupców oraz syjonistyczną. W wyborach udział wzięło prawie 75 proc. mieszkańców. Wygrała PPS (9 mandatów; 32,4 proc. głosów), przed Chrześcijańskim Blokiem Wyborczym (7; 28,3 proc.), syjonistyczną (4; 17,9proc.), rolnikami (2; 10,7 proc.), żydowską właścicieli domów i żydowskiej demokracji postępowej (po jednym mandacie i odpo- wiednio: 5,7 proc. i 5,04 proc. głosów)²².

Jeszcze przed pierwszym organizacyjnym posiedzeniem rady doszło do zawarcia koalicji między PPS a radnymi z żydowskiej listy syjonistycznej. To przesądziło o składzie nowych władz miejskich, powołanych przez radę 24 i 25 października 1927 roku. Prezesem rady został Czesław Zakrzewski²³, inspektor pracy 41. obwodu w Suwałkach, wiceprezesem – dr Leon Wajsman, prezes zarządu żydowskiej gminy wyznaniowej i prezes organizacji syjonistycznej, a sekretarzem – Antoni Korzeniowski²⁴, komisarz Kasy Chorych w Suwałkach. Funkcję prezydenta miasta radni powierzyli Wawrzyńcowi Gałajowi²⁵, a wiceprezydenta – Tadeuszowi Barszczewskiemu²⁶ (Chrześcijański Blok Wyborczy). Wbrew głosom opozycji do trzech zwiększono liczbę ławników. Zostali nimi poparci przez PPS: Leon Sipowski, Mojżesz Rubińczyk²⁷ i Leon Pilchowski. W radzie działały komisje: finansowo-budżetowa, rewizyjna, do spraw obywatelskich, prawnicza i do spraw elektryczności²⁸.

Ta rada miejska w Suwałkach została rozwiązana reskryptem ministra spraw wewnętrznych z 23 marca 1934 roku, a 4 kwietnia obowiązki komisarycznego prezydenta objął Franciszek Hołotka, dotychczasowy wicestarosta suwalski²⁹. Wybory zarządzono na 3 czerwca 1934 roku.

Jeszcze przed rozwiązaniem rady, ale szczególnie w trakcie kampanii wyborczej, ostrej krytyce poddawano politykę gospodarczą prowadzoną przez Wawrzyńca Gałaja. Przyjrzyjmy się jej bliżej, pamiętając, że ta kadencja przypadła też na okres wielkiego kryzysu gospodarczego.

Głosy ostrzegające przed nadmiernymi wydatkami miasta zaczęły pojawiać się już po upływie roku od objęcia władzy przez Gałaja. Wiosną 1929 roku podczas debaty nad budżetem okazało się, że zobowiązania przekraczały już 200 tys. zł. Deficyt powstał „rzec można z tego, że subsydia, zasiłki i zapomogi wydawane były bez oglądania się na przyszłość.(...) Powydawaliśmy zbyt wiele na rożne instytucje miejskie, subsydia, zasiłki dla bezrobotnych, gdy zaś zima się skończyła na tzw. jednorazowe zapomogi”. Wiceprezydent Tadeusz Barszczewski wyjaśniał, że „przekroczenia budżetowe i obecnie trudne położenie finansowe magistratu powstało nie z wyłącznej winy wydziału finansowego, lecz z winy całego zarządu, który nie trzymał się idei oszczędnościowej”³⁰. Wiosną 1931 roku urzędnicy magistraccy nie otrzymali poborów, pobierając tylko od czasu do czasu skromne zaliczki³¹. Zadłużenie miasta 1 kwietnia 1931 roku wynosiło 2102 tys. zł, czyli 95,7 zł na mieszkańca. Dla porównania, w Grodnie było to 66 zł na mieszkańca, w Łomży – 48,6 zł, w Ostrowi Mazowieckiej – 56,7 zł, w Wołkowysku – 32,2 zł, w Ostrołęce – 80,1 zł, w Augustowie – 105 zł i w Białymstoku – 49,5 zł³².

Rok później sytuacja była jeszcze trudniejsza. Za styczeń, luty i marzec pensji nie otrzymali członkowie zarządu miasta, pracownicy magistratu, ochronki, przytułku, dozoru sanitarnego itp.; oprócz nich nie płacono dostawcom miejskim. W połowie roku apteki cofnęły kredyt szpitalowi miejskiemu za nie płacenie rachunków. Jesienią „wierzyciele uzyskali tytuły wykonawcze i pozajmowali magistratowi co się tylko dało”. Na przykład Kasa Chorych: „wałacha, bryczkę, urządzenia biurowe, maszyny do pisania, stół w sali obrad rady, 24 fotele radzieckie i garnitur mebli miękkich, krytych pluszem”. O sytuacji suwalskiego samorządu pisała prasa centralna.

Lustracja przeprowadzona na przełomie 1933 i 1934 roku przez inspektora samorządowego z urzędu wojewódzkiego stwierdziła znaczne zaległości w wypłacaniu gaży urzędnikom, szczególnie szpitala oraz duże obciążenie majątku miejskiego. Według inspektora, „należałoby [gospodarkę miejską – A. M.] nieco zreformować, a więc zlikwidować przedsiębiorstwa niedające zupełnie dochodu, jak np. gospodarka rolna, podnieść dochodowość innych, jak np. rzeźni oraz zredukować wszelkie możliwe, a nieprodukcyjne wydatki” – np. w schroniskach, przez scalenie obu szpitali. Wskazywał na niedochodowy Dom Zdrowia, na brak ścisłych sprawozdań z subwencji na opiekę społeczną dla gminy żydowskiej, proponował utrzymywanie ogrodnika miejskiego, ale tylko w sezonie letnim, redukcję personelu w magistracie. Komisja rewizyjna rady miejskiej także „żadnych nadużyć, ni złej woli (...) nie ustaliła”³³.

Franciszek Hołotka obejmując 6 kwietnia 1934 roku urząd tymczasowego prezydenta Suwałk tak relacjonował sytuację: „Zastałem kasę pustą i 2 miliony 700 tysięcy długu, urzędnicy i emeryci magistratu z górą od pół roku nieopłaceni, a niektórzy urzędnicy i niżsi funkcjonariusze instytucji miejskich od kilku lat... Urząd magistratu bez organizacji i podziału pracy, brak jakichkolwiek instrukcji kancelaryjnych, stosunek służbowy urzędników i funkcjonariuszy nieuregulowany”³⁴.

W roku budżetowym 1934/1935 spłata długów pochłaniała 22,5 proc. budżetu. Zobowiązania miasta 1 kwietnia 1935 roku wynosiły 2686,7 tys. zł, czyli 498,5 proc. dochodów (w Białymstoku 255,2 proc., w Grodnie 211,15, w Łomży 250,3)³⁵. W roku budżetowym 1936/1937 Komisja Oszczędnościowo-Oddłużeniowa dla Samorządu przy Urzędzie Wojewódzkim w Białymstoku przeprowadziła oddłużenie części samorządów w województwie, w tym suwalskiego³⁶. Jednak rok później wojewoda pisał, że Suwałki, „mimo oddłużenia, które przeprowadzono odnośnie zobowiązań tego miasta niezbyt skutecznie, znajdują się nadal w trudnej sytuacji finansowej tym bardziej, że jak dotąd budżet miasta jest strukturalnie deficytowy, a równocześnie z tym istnieje szereg koniecznych w mieście inwestycji których własnymi środkami finansowymi gmina wykonać nie będzie mogła”³⁷.

W kampanii przed wyborami 3 czerwca 1934 roku środowiska chrześcijańsko-narodowe oraz prorządowe akcentowały hasło: „Musimy uzyskać bezwzględną i należną nam większość polską” i wykorzystywały opisaną wyżej, tragiczna kondycję finansową miasta, za którą obwiniano siedmioletnie rządy PPS i Wawrzyńca Gałaja. Atakowała Chrześcijańska Demokracja (poseł Romuald Połujan), Stronnictwo Narodowe (poseł Aleksander Dzierżawski), a najostrzej prorządowy Polski Blok Gospodarczy. Tu szczególnie aktywny był poseł Sławomir Dabulewicz, wspomagany przez posła Michała Łazarskiego oraz senatorów: Walerego Romana, Józefa Wielowiejskiego i Juliana Wincentego Poczętowskiego. Kampania PPS była słaba i prowadzona bez wiary w zwycięstwo. Miejscowi działacze wyjaśniali wyborcom, że „socjaliści nie są odpowiedzialni za zaciągnięte przez miasto Suwałki długi, że zaciąganie pożyczek odbywało się na skutek polecenia władz wyższych, że pożyczki te mają pokrycie w powiększonym majątku miejskim”. Przez zapewnienia, że „PPS wszystkie mniejszości narodowe traktuje na równi z Polakami”, partia próbowała pozyskać wyborców żydowskich³⁸.

Do wyborczej rywalizacji stanęło pięć list: Polskiego Bloku Gospodarczego, PPS, Zjednoczonego Bloku Żydowskiego, Chrześcijańskiej Demokracji i Bundu. O 24 miejsca w radzie ubiegało się 91 kandydatów. Nie znana jest frekwencji podczas wyborów 3 czerwca 1934 roku. Można się jedynie domyślać, że była wysoka, skoro ubolewano, że „było zbyt mało lokali wyborczych, ludzie stali w kolejkach i nie wszyscy chętni zdążyli do [godziny] 19 wziąć udział w wyborach”. Polski Blok Gospodarczy uzyskał 14 mandatów, Zjednoczony Blok Żydowski – 5, Chrześcijańska Demokracja – 3 i PPS – 2 mandaty³⁹.

Pierwsze posiedzenie nowej rady odbyło się dopiero 26 listopada 1934 roku. Jednym z powodów opóźnienia było opublikowanie dopiero 10 lipca 1934 roku rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z 13 czerwca 1934 roku w sprawie regulaminu wyborczego do zarządu miejskiego.

Już w trakcie pierwszego posiedzenia doszło do rozbicia Polskiego Bloku Gospodarczego, a rada miejska swymi decyzjami w sprawie procedury wyboru prezydenta (ogłoszenie konkursu) oraz poprzez wybór na wiceprezydenta Jana Karczewskiego, rozpoczęła długotrwały konflikt z władzami administracyjnymi o obsadę tych stanowisk w Suwałkach. Kandydatury Jana Karczewskiego, mimo dwukrotnego wyboru na stanowisko wiceprezydenta, władze nie zatwierdziły. Dla uzgodnienia i wyboru kandydata rządowego na prezydenta potrzebna była mediacja wojewody gen. Stefana Pasławskiego, poprzedzona „strajkiem” całej rady miejskiej (radni wykreślili cały porządek obrad). Prezydentem 14 października 1935 roku został wybrany Walerian Łopatto⁴⁰, a wice- prezydentem, przy bojkocie ze strony części radnych, dopiero 22 października 1936 roku Robert Koreywo, dyrektor Komunalnej Kasy Oszczędności w Suwałkach.

Ławnikami od 26 listopada 1934 roku byli: Antoni Radziukiewicz, Jan Mieczkowski i Józef Adelson. W radzie działały komisje: finansowo-budżetowa, opieki społecznej, rewizyjna, rolna oraz połączona regulaminowa i prawnicza⁴¹.

Ostatnia przed wybuchem wojny rada miejska została wybrana 14 maja 1939 roku. Do rywalizacji stanęły cztery ugrupowania wyborcze. We wszystkich czterech okręgach zgłoszone zostały listy Wyborczego Komitetu Polsko-Chrześcijańskiego (do niego przystąpiło też Stronnictwo Narodowe) i PPS; w jednym z okręgów zgłoszono także dwie listy żydowskie: syjonistów-rewizjonistów i bloku religijno-narodowego. Lista Wyborczego Komitetu Polsko-Chrześcijańskiego uzyskała 69,3 proc. głosów i wprowadziła do rady 17 radnych (9 radnych orientacji państwowej i 8 zbliżonych do Stronnictwa Narodowego), żydowski blok religijno-narodowy otrzymał 18 proc. głosów i 3 mandaty, PPS 14,7 proc. głosów i 2 mandaty, lista syjonistyczno-rewizjonistyczna 9,9 proc. głosów i 2 mandaty⁴². Ze względu na brak źródeł nie znany jest wynik wyborów na ławników dokonanych przez radę w lipcu 1939 roku.

We wszystkich wyborach (1920, 1927, 1934, 1939) do rady miejskiej w Suwałkach na listach wyborczych znalazło się 405 kandydatów. Najostrzejsza rywalizacja była w wyborach w 1927 roku. O każdy mandat radnego ubiegało się średnio ponad 5 osób. Najmniej chętnych było w wyborach w 1920 roku, mniej niż 3 osoby na jeden mandat. W każdym składzie rady były kobiety, choć – jak wynika z tabeli – liczba kandydujących kobiet była niewielka. Ogółem w wyborach kandydowało 321 osób, w tym 84 osoby kandydowały co najmniej dwukrotnie.

Nie znając wyników wyborów w 1920 roku, wyborów uzupełniających oraz radnych obejmujących mandat w trakcie kadencji nie można określić ogólnej liczby osób, które w okresie międzywojennym pełniły funkcje radnych. Było to z całą pewnością więcej niż 100 osób.

Posiedzenia rady w okresie międzywojennym były jawne i odbywały się w czasie wolnym od pracy, najczęściej w soboty od godziny 2000 lub 2030. Wielokrotnie rozpoczynano je jednak z opóźnieniem ze względu na niepunktualność radnych i związany z tym brak quorum. Po radnych wysyłano nawet woźnego magistratu. Opóźnienie w rozpoczęciu obrad sięgało czasem dwóch godzin. W tej sytuacji same obrady często przeciągały się do późnych godzin nocnych (druga, trzecia). Działo się tak również dlatego, że bywały one „głośne, gdyż na chwilę nie ustawał dzwonek przewodniczącego, przywołujący radnych do porządku, do nie przerywania jeden drugiemu, nie odbiegania od tematu, zaniechania złośliwych uwag, osobistych wycieczek itd.”⁴³. Nic dziwnego, że nie szczędzono radnym krytyki, pisząc między innymi: „brydż czy też kieliszek lub słodkie dolce farniente w pieleszach domowych ważniejsze jest, jak widać, od spraw publicznych”⁴⁴.

Próbę zdyscyplinowania radnych podjęła rada trzeciej kadencji (1934–1939), przyjmując 4 kwietnia 1935 roku nowy regulamin obrad. „Opierając się (...) na doświadczeniu lat ubiegłych, nowy regulamin przewiduje, że nieobecność radnego na trzech kolejnych posiedzeniach, bez ważnego usprawiedliwienia, powoduje utratę mandatu radzieckiego, przy czym każdorazowa nieobecność nieusprawiedliwiona będzie karana grzywną w wysokości od 3 do 25 złotych. Podobnie rzecz się ma i ze spóźnianiem się na posiedzenia rady. Spóźnienie powyżej «akademickiego kwadransa» powinno być również karane grzywną (...). Bardzo dobrze pomyślanym punktem jest również zaliczenie głosów wstrzymujących się od głosowania (w przypadku równości głosów), do głosujących za wnioskiem. (...). Postanowiono czas pierwszych przemówień radnych ograniczyć do 15 minut, czas zaś następnego przemówienia (względnie odpowiedzi) w tej samej sprawie – do 5 minut”⁴⁵.

Ostatni przed wybuchem drugiej wojny światowej statut Suwałk, uchwalony 28 lutego 1938 roku, wprowadził następującą strukturę urzędu miejskiego: wydział ogólny (sekretarz oraz trzy osoby), wydział finansowy (buchalter oraz pięć osób), wydział administracyjny (sześć osób), wydział społeczny (kierownik – lekarz miejski i szkolny oraz cztery osoby), wydział techniczny (kierownik oraz dwie osoby) oraz trzech woźnych. Razem administracja ogólna miasta liczyła 27 osób. Ponadto miasto miało tzw. działy specjalne. Były to: plantacje miejskie (ogrodnik i pomocnik ogrodnika), gospodarka rolna (dwanaście osób – ślusarz, furman, dwóch fornali, trzech dozorców parku, dwóch zamiataczy rynku, dozorca gospodarki rolnej, dozorca hal miejskich, dozorca targów), szkoły (dozorca, czterej woźni poszczególnych szkół), areszt (trzy osoby), rzeźnia (kierownik oraz sześć osób), szpital (dyrektor, ordynator, bakteriolog, intendent, akuszerka, dwie pielęgniarki, gospodyni, kucharka, pięć posługaczek oraz sześć innych osób), schronisko dla dzieci (dziewięć osób), schronisko dla starców (pięć osób), elektrownia (biuro – dziesięć osób; dział techniczny – dwadzieścia osób; warsztaty – dwie osoby; obsługa światła – dwanaście osób). W działach specjalnych zatrudniano 107 osób, w tym aż 44 osoby pracowały w elektrowni miejskiej. Miasto dawało więc bezpośrednio zatrudnienie 134 osobom (w 1934 roku –106)⁴⁶.

ciąg dalszy