Sławomir Filipowicz

Samorząd miejski w Suwałkach w XIX wieku

Wiek XIX był okresem szczególnym w dziejach Suwałk, jak i całej Polski: rozbiorów, walk narodowo-wyzwoleńczych, nowoczesnych idei politycznych i społecznych, wreszcie zaprowadzenia ważnego elementu „technicznego” współczesnej organizacji społecznej – biurokratycznej administracji. Suwałki w tym czasie z niewielkiego miasteczka zmieniły się w miasto wojewódzkie, należące do największych w Królestwie Polskim. Jest więc niezwykle ciekawą kwestią, jak te wszystkie przemiany wpłynęły na samorząd miejski, który był cechą wyróżniającą miasta w poprzedniej epoce. Zanim przejdziemy do wieku XIX, niezbędne jest nakreślenie obrazu samorządu miasta z tego najstarszego okresu.

Samorząd miejski w Suwałkach, które były własnością konwentu wigierskich oo. kamedułów, pojawił się wraz z przyznaniem przez nich przywilejów miejskich rewersałem z 3 października 1715 roku. Zwierzchnią władzę administracyjną i sądową sprawował przedstawiciel kamedułów – subdelegat (Szymon Podbielski), mający do pomocy pisarza (Antoniego Rowińskiego). Samorząd w zakresie zarządzania stanowiła rada miejska, składająca się z dwóch rajców, natomiast w zakresie sprawowania sądów – ława miejska, złożona z sześciu ławników. Obu organom przewodniczył subdelegat, mający zapewne decydujący głos. Rajców i ławników mieli wybierać wszyscy mieszczanie w obecności subdelegata.

Władze miejskie urzędowały w drewnianym ratuszu wolnostojącym pośrodku rynku, który mieścił również „karczmę klasztorną”. Do kompetencji subdelegata i rady należał m.in. nadzór nad obrotem nieruchomości miejskich: sporządzanie umów dotyczących spadków, darowizn, sprzedaży itp. Ława miejska sprawowała sądy o przestępstwa pospolite z możliwością zasądzania kar cielesnych i majątkowych. Połowę kar pieniężnych przeznaczano na potrzeby miasta, a połowę na cele kościelne. Organem apelacyjnym był klasztor. Żydzi byli wyłączeni spod kompetencji ławy. Sądził ich urzędnik klasztorny, rezydujący we dworze kamedulskim w Żywej Wodzie ¹.

Samorząd miał więc ograniczony charakter, zwłaszcza w dziedzinie zarządzania. Poza tym całe władze miejskie uzależnione były bezpośrednio od klasztoru, który zachowywał sobie prawo pozbawienia sprawowania funkcji w przypadku działań niezgodnych ze swoim interesem lub przewinień względem mieszkańców miasta.

Pięć lat później akt erekcyjny Augusta II z 20 marca 1720 roku nadał Suwałkom prawa miejskie magdeburskie. Król w zasadzie potwierdził ustalenia zawarte w rewersale kamedulskim. Władze miejskie stanowić mieli: wójt, burmistrz i ławnicy. Byli oni ustanawiani i całkowicie odpowiedzialni przed klasztorem. Ława miejska otrzymała pełne prawo sądzenia we wszystkich sprawach cywilnych i kryminalnych. Organem apelacyjnym był nadal klasztor, z wyjątkiem jednak kary śmierci. W takich sprawach apelację wnoszono do Sądu Grodzkiego Grodzieńskiego ².

Wynika z tego, że ustrój w nowoerygowanym mieście Suwałkach nie odbiegał od innych miast klasztornych lokowanych na prawach magdeburskich.

Przełom wieku XVIII i XIX zapoczątkował w Suwałkach liczne poważne przemiany ustrojowe i polityczne. Po trzecim rozbiorze miasto zostało włączone do Prus Nowowschodnich i znalazły się w granicach departamentu białostockiego. Na skutek kasaty zakonu kamedułów i konfiskaty ich dóbr, miasto przestało być prywatną własnością, a przeszło w 1796 roku na własność rządu. W następnym roku w Suwałkach usytuowano siedzibę powiatu wigierskiego, co stało się początkiem rozwoju miasta jako ośrodka administracyjnego.

Pierwszym działaniem władz pruskich na uzyskanych ziemiach polskich było przeprowadzenie dokładnego opisu miast prywatnych i królewskich, którego celem było uzyskanie wiadomości na temat ich ustroju, przywilejów oraz uprawnień prywatnych dziedziców. Następnie, zgodnie z obowiązującymi w Prusach zasadami, wprowadzono ograniczony samorząd miejski. Miasta poddano ścisłemu nadzorowi władz państwowych, tj. kamer i radców podatkowych. Członkowie samorządu musieli posiadać odpowiednie kwalifikacje, a wybór ich przez miasto podlegał zatwierdzeniu przez władze państwowe. Zmniejszono ilość urzędników miejskich, usuwając przy tym tych, którzy nie znali języka niemieckiego. Urzędnicy byli mianowani dożywotnio przez kamerę białostocką. Ze względu na trudności ze znalezieniem odpowiednich, znających język niemiecki, kandydatów na urzędy miejskie, przysyłano kandydatów z innych prowincji pruskich. Burmistrzem Suwałk został Niemiec. W latach 1799–1800 w Suwałkach był w mieście jeden urzędnik miejski i trzech policyjnych ³.

Wyzwolenie Suwałk spod władzy Prus nastąpiło w lipcu 1807 roku. Miasto znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego w departamencie łomżyńskim Straciło na prestiżu, gdyż siedzibę powiatu wigierskiego przeniesiono do Sejn. Suwałki weszły w skład powiatu dąbrowskiego z siedzibą w Augustowie ⁴. Szybko doszło do określania zasad organizacji państwa poprzez uchwalenie Ustawy Konstytucyjnej z 22 lipca 1807 roku. Wzorem francuskim nie wyróżniono w niej miast i wsi, lecz w artykułach 67 i 68 wprowadzono pojęcie municypalności jako jednostki administracji najniższego szczebla. Zarząd municypalności mieli sprawować burmistrze (zwani też prezydentami). Samorząd miała sprawować rada municypalna, której liczebność zależna była od liczby ludności obejmowanej przez municypalność ⁵. Wkrótce jednak tak określona organizacja administracji i samorządu na najniższym szczeblu uległa zmianie; dostosowano ją do tradycji i warunków społecznych ziem polskich. Za osobne municypalności uznano tylko największe miasta ⁶, natomiast w pozostałych miastach i wsiach Księstwa Warszawskiego dekretem króla Fryderyka Augusta z 23 lutego 1809 roku wprowadzono, niezgodną z konstytucją, tymczasową organizację ⁷. Rozróżniono w nim gminy wiejskie i miejskie oraz wyraźnie zarysowano podział na władzę wykonawczą, uchwałodawczą i kontrolującą.

Władzę wykonawczą w gminach miejskich, sprawowali burmistrzowie podporządkowani podprefektom (jedynie burmistrzowie miast departamentowych byli podporządkowani bezpośrednio prefektom). Burmistrzów mianował król na podstawie propozycji ministra spraw wewnętrznych. W myśl dekretu, do podstawowych obowiązków burmistrza należało wykonywanie zarządzeń władz wyższych, administrowanie i zarządzanie majątkiem gminy, dozorowanie instytucji i robót publicznych, prawidłowa realizacja przewidzianych etatem wydatków i troska o zdrowie ludności. Burmistrz sprawował także władzę policyjną. Miał obowiązek zapobiegania bezprawiu i czuwania nad bezpieczeństwem i porządkiem publicznym. Spod kompetencji burmistrza wyłączono jedynie sprawy sądownictwa i wojskowe.

Organem kontrolującym i wspomagającym burmistrza w zakresie zarządzania byli ławnicy, mianowani przez władzę administracyjną według skomplikowanej procedury ⁸. Wiążące jednak decyzje mógł podejmować wyłącznie burmistrz. W wyjątkowych tylko wypadkach zastępował go pierwszy, według nominacji, ławnik. W aktach miasta Suwałk nie zachowały się dokumenty świadczące o powołaniu bądź działalności ławników. Częściowo znalazła tylko odbicie działalność burmistrzów. Pierwszym z nich był Wincenty Osipowicz ⁹.

Organami uchwałodawczymi były rady miejskie. Liczebność ich zależała od liczby mieszkańców i wynosiła od 3 do 10 radców. Radę miejską mianował prefekt z listy kandydatów przedstawionych przez miasto, a wybranych na zebraniu „gospodarzy”, gdzie indziej określonych jako „obywatele gminy”, umiejących czytać i pisać, zwołanym również przez prefekta. Spośród swoich członków rada miejska wybierała osobę stojącą na jej czele – prezydującego oraz sekretarza¹⁰.

Do kompetencji rad miejskich należało: podejmowanie uchwał dotyczących majątku i urządzeń miejskich, dochodów i wydatków miejskich, wnioskowanie do władz zwierzchnich o zatwierdzenie etatu dochodów i wydatków, dokonywanie rozdziału ciężarów i podatków na ludność, kontrolowanie wydatków dokonanych przez burmistrza, wnioskowanie o usprawnienie działalności administracji.

Rady miejskie zbierały się z obowiązku prawa przynamniej trzy razy do roku: 1 grudnia, 1 kwietnia i 1 października, a oprócz tego na wezwanie burmistrza potwierdzone przez podprefekta (lub prefekta w miastach departamentalnych). Cała dokumentacja z każdego posiedzenia powinna być przekazana do archiwum miejskiego po zakończeniu obrad.

Działalność rady miejskiej Suwałk w okresie Księstwa Warszawskiego nie znalazła bezpośredniego odzwierciedlenia w zachowanych aktach. Nie wiadomo, kiedy rada została powołana i rozpoczęła działalność. Ze względu na ilość mieszkańców w owym czasie należy sądzić, że w skład jej wchodziło pięciu członków. Istnienie rady potwierdza pismo podprefekta powiatu dąbrowskiego z 9 listopada 1811 roku, sugerujące, aby rada miejska uzasadniła wniosek przeniesienia dochodu z ekonomii wigierskiej do Miejskiej Kasy Ekonomicznej¹¹. Wiemy także, iż niektórzy z członków rady miejskiej weszli w skład rady municypalnej z okresu powstania listopadowego¹².

Sam więc sposób mianowania organów samorządowych przez czynniki administracyjne stanowił już o ograniczeniu roli samorządu miejskiego.

Po utworzeniu Królestwa Polskiego i określeniu podziału terytorialnego Suwałki znalazły się w województwie augustowskim¹³. W pierwszym okresie sprawami mniejszych miast zarządzali nadal burmistrzowie i rady miejskie. O sprawach organizacji miast wspominał art. 84 Ustawy Konstytucyjnej Królestwa Polskiego, wprowadzający pojęcie urzędu municypalnego jako najniższego szczebla administracji¹⁴. Szerzej te kwestie regulowało postanowienie namiestnika z 3 lutego 1816 roku o organizacji władz administracyjnych¹⁵. Postanowienie to, niezgodnie ze wspomnianym zapisem Ustawy Konstytucyjnej, wprowadziło nowe określenie władz miejskich – zwierzchność miejską. Tworzyli ją prezydent lub burmistrz i służący im pomocą ławnicy. W razie niemożności sprawowania urzędu przez prezydenta lub burmistrza zastępował go pierwszy "według porządku", ławnik. Wszystkie ważniejsze decyzje (rezolucje) wymagały podpisu wszystkich członków zwierzchności miejskiej pod rygorem nieważności. Prezydentów w miastach wojewódzkich mianował król na wniosek Komisji Spraw Wewnętrznych i Policji, natomiast burmistrzów w pozostałych miastach Komisja Spraw Wewnętrznych i Policji na wniosek właściwej komisji wojewódzkiej. Liczby i sposobu wyboru czy mianowania ławników nie określono.

Zakres czynności organów władzy administracyjnej w zasadzie nie uległ zmianie w stosunku do okresu poprzedniego. Zwierzchność miejska zarządzała własnością gminną, nadzorowała roboty publiczne, przeprowadzała spisy ludności, zajmowała się kwaterunkiem wojaka, rozkładem i poborem podatków, sprawowaniem sądownictwa policyjnego i cywilnego w mniej istotnych sprawach.

W pierwszych latach po utworzeniu Królestwa Polskiego w aktach prawnych nie wspominano w żaden sposób o organach samorządowych – radach municypalnych i miejskich. Działały one na zasadach określonych w Księstwie Warszawskim. Jednak postanowienie namiestnika z 10 marca 1818 roku, w rozwinięciu art. 135 Ustawy Konstytucyjnej, wprowadzające rady wojewódzkie w miejsce rad departamentowych, powiatowych i municypalnych zlikwidowało rady municypalne i miejskie, wraz z całym systemem organizacji samorządu przejętego po okresie Księstwa Warszawskiego¹⁶.

W tym samym roku, 30 maja, namiestnik wydał nowe postanowienie dotyczące władz miejskich. We wszystkich miastach wprowadzono, zgodnie z terminologią Ustawy Konstytucyjnej, urzędy municypalne, zamiast dotychczasowych zwierzchności miejskich. W Warszawie i miastach wojewódzkich urząd municypalny składał się z prezydenta i radnych, natomiast w pozostałych miastach – z burmistrza i ławników. Liczba radnych i ławników zależała od wielkości i potrzeb miasta, nie mogła jednak przekraczać czterech. Wybierano spośród nich osoby pełniące funkcje kasjera i sekretarza miejskiego. Jeśli wśród radnych (ławników) nie było nikogo o odpowiednich kwalifikacjach na te stanowiska, powoływano osoby z zewnątrz, jednak bez tytułu radnego lub ławnika i ich prerogatyw. Radnych (ławników) mianowała Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji na wniosek właściwej komisji wojewódzkiej, spośród posiadaczy nieruchomości zapisanych do księgi obywatelskiej. Urzędy municypalne działały kolegialnie. Prezydent (burmistrz) mógł decydować w sprawach wymagających tylko prostej egzekucji, natomiast we wszystkich innych uzgadniał stanowisko z radnymi (ławnikami). Mieli oni uprawnienia podważania decyzji prezydenta, odwoływania się do komisji wojewódzkiej. W rozporządzaniu Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji z 21 lipca 1821 roku znajdowało się nawet takie stwierdzenie, że radni mają „te same atrybucje, jakie dawniej miały rady miejskie, tj. stanowią o wszystkich przedmiotach ogółu miasta dotyczących”. Było to więc sprawianie pozorów samorządności. Szczegółowy zakres czynności urzędów municypalnych pozostał taki sam jak zwierzchności miejskich¹⁷.

Szefa władz miejskich Suwałk zaczęto tytułować prezydentem co najmniej od lipca 1818 roku, w związku z umieszczeniem siedziby województwa augustowskiego w Suwałkach. Pierwszym prezydentem był Mikłaszewicz. Przez wiele lat w Urzędzie Municypalnym w Suwałkach było dwóch radnych – radny sekretarz i radny kasjer¹⁸.

Samorząd miejski w Suwałkach pojawił się ponownie dopiero w szczególnym w dziejach Polski okresie powstania listopadowego. Na fali entuzjazmu patriotycznego reaktywowano organy samorządowe, najpierw w centrum wydarzeń, w Warszawie, następnie na terenie całego Królestwa Polskiego. W Suwałkach najważniejszym z nich stała się Rada Obywatelska Województwa Augustowskiego, która ukonstytuowała się 15 grudnia 1830 roku pod przewodnictwem Franciszka Osipowskiego i wkrótce usunęła w cień nieudolną i słabo zaangażowaną w powstanie administrację¹⁹.

Niejako organem prasowym rady był „Goniec Województwa Augustowskiego”, wydawany dwa razy w tygodniu od 17 grudnia 1830 roku do 4 lutego 1831 pod redakcją F. Osipowskiego i księcia Teofila Mirskiego. Drukowano go w Suwałkach w drukarni Franciszka Świerczewskiego. Czasopismo to, wydawane na wysokim poziomie, miało ogromne zasługi w informowaniu o wydarzeniach powstania w województwie i kraju oraz w budzeniu i podtrzymywaniu patriotycznego zapału²⁰. Rada Obywatelska Województwa Augustowskiego powołała także komitety obwodowe, bezpośrednio w terenie zaangażowane w organizację siły zbrojnej²¹.

Rada Obywatelska Województwa Augustowskiego powołała także samorząd miejski w Suwałkach na podstawie reskryptu Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji z 11 grudnia 1830 roku – uchwałą z 20 grudnia 1830 wyznaczyła członków Rady Municypalnej. Prawdopodobnie święta opóźniły bieg spraw, gdyż wykonanie tej uchwały Komisja Województwa Augustowskiego przekazała Prezydentowi Suwałk pismem z 7 stycznia 1831 roku²². W tym samym piśmie zacytowano obowiązki Rad Municypalnych: przestrzeganie proporcjonalności rozkładu ciężarów publicznych, kontrolowanie prawidłowości wydatkowania funduszy miejskich, przekazywanie wyższym władzom wniosków w sprawie prawidłowego funkcjonowania miasta, dbanie o sprawne i skuteczne wykonywanie poleceń rządu. „Przeznaczeniem tych rad będzie początkiem do zaprowadzenia z czasem w miastach zupełnego porządku municypalnego. W teraźniejszych zaś okolicznościach Rady Municypalne wzięte spomiędzy obywateli do utrzymania ducha narodowego, rozwinięcia środków obrony, czyli wykonywania rozporządzeń w tej mierze wydanych, sprawiedliwego na koniec rozkładu ciężarów najskuteczniej przyczynić się mogą i przez wzgląd na miłość Ojczyzny są obowiązane”.

„Zainstalowanie” Rady Municypalnej odbyło się 9 stycznia 1831 roku w ratuszu suwalskim²³. Z tej uroczystości zachowało się przemówienie wygłoszone przez prezydenta miasta Teodora Witkowskiego²⁴. Powoływał się w nim na obowiązek patriotyczny i odwoływał się do samorządowej tradycji z okresu Księstwa Warszawskiego.

W skład rady początkowo weszło sześciu członków: Jan Zapiórkiewicz, Mateusz Makowski, Ignacy Słuchocki, Józef Nowosadko, Bartłomiej Kotowski i Szymon Butkiewicz. Niektórzy z nich byli członkami rady miejskiej w okresie Księstwa Warszawskiego. Na posiedzeniu tym jednogłośnie wybrano prezydującego rady, Jana Zapiórkiewicza, miejscowego regenta kancelarii ziemiańskiej i jego zastępcę, Mateusza Makowskiego oraz skarbnika – Szymona Butkiewicza²⁵.

Zaledwie w kilka dni później, 12 stycznia, na skutek polecenia Komisji Województwa Augustowskiego z 11 stycznia, prezydent Suwałk zebrał w urzędzie znaczniejszych obywateli żydowskich oraz Dozór Bożniczy (zarząd gminy żydowskiej) w celu wyboru dodatkowych kandydatów do rady. Przedstawiciele społeczności żydowskiej wybrali spośród siebie czterech przedstawicieli: Icka Lubelskiego, Lejbę Pachuckiego, Szepaszela Rozentala i Abrama Aronsona. W skład Rady Municypalnej wszedł także, wyznaczony przez nią z urzędu, przedstawiciel dozoru bożniczego, Ejzyk Lichtensztejn²⁶. Ostatecznie więc Rada Municypalna Suwałk liczyła 11 członków.

Rada rozpoczęła swą merytoryczną działalność jaszcze w swym pierwszym, mniej liczebnym składzie, już nazajutrz po ukonstytuowaniu się, tj. 10 stycznia 1831 roku²⁷. Zachowało się niewiele dokumentów o jej działalności. Był to bardzo trudny okres przygotowań do nieuniknionej wojny z Rosją – gorączkowego formowania sił zbrojnych, zbierania nadzwyczajnych świadczeń rzeczowych oraz niepewności o losy swoje, bliskich, majątków. Na posiedzeniu 22 stycznia 1831 roku rada zajęła się sprawami organizacji straży bezpieczeństwa – formacji policyjno-porządkowej i jednocześnie najszerszej rezerwy, powołanej na początku grudnia. Mianowała miejskiego komendanta straży bezpieczeństwa, gdyż dotąd go nie było! Został nim członek rady – Ignacy Słuchocki. Potwierdziła też nominacje dotychczasowych setników tej formacji i tymczasowo dziesiętników. Zajęła się kontrolą rozkładu świadczeń rzeczowych. Zaopiniowała wniosek prezydenta miasta Suwałk o zwolnienie dotychczasowego zastępcy sekretarza radnego jako nieudolnego i powołanie na jego miejsce nowego²⁸.

Już na początku lutego Suwałki zostały zajęte przejściowo, a później na stałe przez wojska rosyjskie. Nastąpił okres destabilizacji władz miejskich. W końcu maja 1831 roku miasto zostało oswobodzone na około miesiąc przez korpus gen. Antoniego Giełguda, podążającego wspomóc przygasające powstanie na Litwie. Na jego rozkaz prezydent T. Witkowski i część radnych oddaliła się w czerwcu z miasta. Po wymarszu korpusu gen. A. Giełguda Suwałki zostały ponownie zajęte przez wojska rosyjskie. Wojskowe władze rosyjskie podjęły decyzje doraźne, mające na celu przywrócenie funkcjonowania administracji w mieście. Posłużyły się w tym celu organem powstańczym, zdekompletowaną Radą Municypalną, na czele której postawiły jej członka i dowódcę straży bezpieczeństwa w mieście I. Słuchockiego, z tytułem tymczasowego prezydenta Suwałk²⁹.

Po upadku powstania utrzymano stan wyjątkowy. Administracja miast w sprawach policyjnych oraz politycznych została podporządkowana rosyjskim naczelnikom wojennym. W związku ze zwiększeniem liczby stacjonujących wojsk wzrosły zadania kwaterunkowe. Zwiększono liczebność policji miejskiej. Z woli cara Mikołaja I anulowane zostały wszystkie postanowienia i decyzje rządów powstańczych, w tym w zakresie powołania samorządów³⁰. W ramach akcji unifikacyjnej Królestwa Polskiego z Cesarstwem Rosyjskim w 1837 roku przemianowano województwa na gubernie i coraz bardziej ograniczano samorządność miast. Na skutek represji wydalono ze służby urzędników, którzy czynnie brali udział w powstaniu. Dopiero w 1855 roku car Aleksander II zezwolił na ponowne przyjmowanie do służby urzędniczej osób oskarżonych o mniejsze „przestępstwa”³¹. W związku ze stopniowym wprowadzaniem do urzędów i szkół języka rosyjskiego od 1837 roku znajomość tego języka była niezbędna do pełnienia funkcji publicznych i pracy w urzędach³².

Ukazem cara Mikołaja I z 29 września/11 października 1842 roku urzędy municypalne zostały przemianowane na magistraty przy zachowaniu tych samych kompetencji³³.

Tępiono wszelkie pojawiające się oddolnie przejawy samorządności miast. Reskryptem Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Duchownych i Oświecenia Publicznego z 11/23 grudnia 1835 roku zakazano kategorycznie zgromadzeń społeczności miejskiej w sprawach majątku, dochodów itp. Dziesięć lat później rozporządzeniem Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji z 4/16 czerwca 1846 roku wyraźnie zabroniono praktyki wyboru radnych i ławników przez zgromadzenia mieszkańców, co nadawało magistratom pewne cechy samorządowe. Określono, że wyboru radnych i ławników powinny dokonywać same magistraty w porozumieniu ze znaczniejszymi obywatelami. W miastach gubernialnych ograniczono liczbę takich obywateli do piętnastu³⁴.

Dopiero liberalizacja polityki caratu wobec Królestwa Polskiego od lat pięćdziesiątych, a następnie presja wzmagającego się polskiego ruchu narodowego i społecznego wpłynęła na ponowne wprowadzenie samorządu na różnych szczeblach, guberni, powiatu, niektórych miast. Samorząd miejski powołał ukaz cara Aleksandra II z 24 maja/ 5 czerwca 1861 roku, ustanawiający w Warszawie i innych znaczniejszych miastach Królestwa rady miejskie. Władze miejskie, pod nazwą zarządu miejskiego, składały się z organu uchwałodawczego – rady miejskiej i wykonawczego – magistratu³⁵.

Magistrat w miastach gubernialnych składał się z prezydenta i trzech radnych, mianowanych przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych.

Rada miejska, wybierana na 6 lat, w miastach gubernialnych składała się z 12 członków i 12 zastępców. Połowa członków rady miała być po trzech latach wymieniona. Wyboru dokonywało zgromadzenie wyborcze, czyli osoby mające czynne prawo wyborcze³⁶. Zgromadzenie wyborcze tworzyli mieszkańcy, którzy ukończyli 25 lat, umieli czytać i pisać po polsku, stale zamieszkali w kraju i co najmniej rok w danym okręgu wyborczym oraz mieli odpowiedni majątek, przynoszący dosyć wysokie dochody. Bierne prawo wyborcze posiadali mieszkańcy mający 30 lat, mający czynne prawo wyborcze, płacący podatek od nieruchomości, w wysokości przynajmniej 10 rubli, a także profesorowie, osoby zasłużone, kupcy i rzemieślnicy zatrudniający przynajmniej 3 czeladników.

Obradom rady miejskiej przewodniczył prezydent. Posiedzenia rady miejskiej miały się odbywać przy drzwiach zamkniętych. Jedynie doroczne posiedzenie, na którym magistrat przedstawiał sprawozdanie, miało być publiczne, ale i to za pozwoleniem namiestnika. Decyzje miały być podejmowane prostą większością głosów, przy kworum co najmniej pięciu członków. W razie równości głosów decydował głos przewodniczącego (zwykle prezydenta). Obrady winny być protokołowane. Prezydent miał prawo wyłączenia z porządku obrad pewnych spraw, a także zawiesić wykonanie pewnych decyzji rady. W takich przypadkach sprawy były przekazywane do decyzji rządu gubernialnego, ale była jeszcze droga odwoławcza do władz centralnych. Kolejnym ograniczeniem w sprawach decyzji finansowych był obowiązujący limit. Dodatkowo ukaz zawierał wyraźne zastrzeżenia, zabraniające kontaktów wzajemnych między samorządami oraz działalności politycznej pod groźbą surowych konsekwencji.

W ten sposób szerokie formalnie kompetencje rady (układanie etatów dochodów i wydatków zaprojektowanych przez magistraty, czuwanie nad ich realizacją, podejmowanie uchwał w sprawie sprzedaży, kupna, zamiany i dzierżawy zakładów miejskich itp.) były wyraźnie ograniczone przez czynniki administracyjne.

W wyniku wyborów przeprowadzonych 30 września 1861 roku w skład rady miejskiej Suwałk weszli: Józef Cholewiński, Aleksander Szymański, Franciszek Pilecki, Mikołaj Zawadzki, Maciej Rowiński, Franciszek Wasilewski, Józef Grabowski, Stanisław Petryni, Karol Narzymski, Icko Mowszowicz Klinkowstein, Boruch Tewelowicz Bramshon, Mowsza Szmojłowicz Krakowski. Rada zainaugurowała swą pracę 6 marca 1862 roku³⁷.

W zachowanych źródłach działalność rady miejskiej znalazła niewielkie odbicie. O jej działalności świadczą tylko pisma do niej skierowane³⁸.

Rada miejska istniała tylko do wiosny 1863 roku. Z raportu Gubernatora Cywilnego Guberni Augustowskiej z 19 /31 sierpnia tegoż roku wynika, że „...członkowie Rady Miejskiej m. Suwałk poddali się do uwolnienia, a zastępcy ich obowiązków nie przyjęli”. Sytuację tę spowodowały z pewnością bardzo ograniczone kompetencje rady i niechęć społeczeństwa do angażowania się we współpracę z władzami administracyjnymi w okresie wzmagającej się walki narodowo­wyzwoleńczej i represji władz carskich. Rolę rady przejął wówczas magistrat. Wynika to z pisma Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Wydziału Administracyjnego z 9/21 października 1863 roku: „załatwianie interesów m. Suwałk, w myśl postanowienia Rady Administracyjnej z 18 /30 czerwca rb. Nr 23923 poruczone zostało magistratowi tegoż miasta, w granicach jakie służą zarządowi miasta w połączeniu z radą miejską. Przeto Komisja Rządowa wzywa rząd gubernialny, aby w porozumieniu z magistratem m. Suwałk przedstawił wykwalifikowanych kandydatów na nowo utworzoną posadę III radnego w tymże magistracie”³⁹.

Jesienią 1863 roku na skutek polecenia władz wojskowych rząd gubernialny zawiesił w czynnościach prezydenta Walentego Rościszewskiego na podstawie podejrzenia o sprzyjanie powstaniu. Zastępstwo powierzono naczelnikowi oddziału rachuby, Duchnowskiemu. W celu ściślejszego podporządkowania magistratu cywilnym władzom gubernialnym i władzom wojskowym służbę administracyjno-policyjną magistratu podzielono na dwie części: policyjno-wykonawczą i administracyjno-ekonomiczną. Pierwsza miała dbać o porządek i bezpieczeństwo, utrzymywać łączność z władzami wojskowymi i wykonywać ich polecenia, druga – realizować normalne ustawowe obowiązki magistratu w połączeniu z kompetencjami nieistniejącej już rady miejskiej⁴⁰. Podział ten przetrwał przez kilka lat.

Po stłumieniu powstania styczniowego władze carskie przeprowadziły unifikację Królestwa Polskiego z Rosją i rusyfikację życia społecznego. W Królestwie Polskim po 1863 roku samorząd miejski nie istniał, choć ustawy o urządzaniu magistratów i o organizacji rad miejskich z 1861 roku nie zostały nigdy uchylone. Rozkaz cesarza z 10/23 lipca 1863 roku i postanowienie Rady Administracyjnej z 18/30 lipca 1863 przelały tylko przejściowo kompetencje rad miejskich na magistraty. Takie prowizoryczne rozwiązania trwały do 1916 roku. Miastem zarządzał organ administracji rządowej. Nie było obok niego żadnego kontrolującego czy choćby opiniodawczego organu wybieranego przez mieszkańców.

Kolejne akty prawne prowadziły do ograniczenia samodzielności i kompetencji administracji miast. Ukaz z 19/31 grudnia 1866 roku o nowych zarządach gubernialnych i powiatowych ściślej podporządkował zarządy miast naczelnikom powiatów lub gubernatorom⁴¹. W Suwałkach niemal wszystkie uchwały zarządu miasta musiały być zatwierdzone przez gubernatora. Tylko w bieżących czynnościach administracyjnych magistrat mógł decydować ostatecznie. Ustawa o straży ziemskiej z 19/31 grudnia 1866 roku⁴² oraz postanowienie Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z 21 lutego/5 marca 1867⁴³ zlikwidowały miejską służbę policyjną, oddając jej kompetencje nowoutworzonej straży ziemskiej.

Okres odwilży politycznej przed pierwszą wojną światową przyniósł ustawę o samorządzie miejskim w Królestwie. Projekt tej ustawy został uchwalony dopiero 3/16 III 1915 roku i ustawa nie zdążyła wejść w życie⁴⁴.

Samorząd w Suwałkach istniał od założenia miasta. Mimo że uzależniony od właściciela, kamedułów, to jednak był pielęgnowanym elementem odróżniającym Suwałki od innych osad niemających praw miejskich. Rozbiory Rzeczpospolitej, rządy pruskie w Suwałkach, przyniosły kres tradycyjnego samorządu: ograniczenie jego roli, oddanie części kompetencji administracji rządowej, a poza tym dyskryminację w ramach zarządu miasta ludności miejscowej nieznającej języka niemieckiego. Okres Księstwa Warszawskiego przyniósł więcej swobody samorządowi miejskiemu, jednak pozostał on wpisany w nowoczesną machinę biurokratyczną i musiał na stałe oddać część swych kompetencji, zwłaszcza w dziedzinie sądowniczej. Nie wszystkie też rozwiązania przejęte z Francji były na gruncie polskim szczęśliwe. Trwający wiek zabór rosyjski w Suwałkach charakteryzuje się, poza krótkimi okresami, brakiem samorządu. Po wstępnym okresie odziedziczony po Księstwie Warszawskim samorząd został zlikwidowany i pojawił się z woli społeczeństwa w czasie powstania listopadowego, na fali entuzjazmu patriotycznego i reakcji na ograniczenia polityczne. Kolejny raz samorząd miejski w Suwałkach powołany został przed powstaniem styczniowym, na skutek pewnej liberalizacji despotyzmu carskiego w Rosji i w Królestwie Polskim oraz nacisku narodowego i politycznego społeczeństwa polskiego. Nie było jednak dla niego miejsca w czasie powstania styczniowego i działalność samorządu wówczas faktycznie zanikła. Od tej pory samorządu w Suwałkach, podobnie jak w innych miastach Królestwa Polskiego, nie powoływano.