Jarosław Schabieński

Miejska Rada Narodowa w Suwałkach w latach 1978–1984

w świetle dokumentów archiwalnych

Kadencja Miejskiej Rady Narodowej (MRN) w latach 1978–1984 była pierwszą pełną kadencja MRN w powstałym w 1975 roku województwie suwalskim. Obejmowała burzliwy początek lat osiemdziesiątych – powstanie i rozwoju ruchu społecznego „Solidarność” oraz stan wojenny. Trwała sześć lat; w roku 1982 przedłużono ją o dwa lata. Te wydarzenia zadecydowały o tym, że była to kadencja wyjątkowa.

Funkcjonowanie Miejskiej Rady Narodowej regulowały akty prawne obowiązujące z nie- wielkimi zmianami od połowy lat pięćdziesiątych i zmieniane w niewielkim stopniu do końca istnienia PRL-u. Były to: Ustawa z 25 stycznia 1958 roku o radach narodowych, Ustawa z 31 października 1957 roku Ordynacja wyborcza do rad narodowych oraz Ustawa z 20 lipca 1983 roku o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego. W 1978 roku radni MRN zostali wybrani według tego samego klucza co w całym okresie PRL-u, a standardy i zasady funkcjonowania MRN również nie uległy znaczącym zmianom.

Wybory do MRN na lata 1978–1982 odbyły się 5 lutego 1978 roku ¹. Listy wyborcze, zgodnie z ówczesną ordynacją, przedstawił miejscowy komitet Frontu Jedności Narodu (FJN), choć najważniejszą rolę w przygotowywaniu list odgrywał Komitet Miejski PZPR ² (zob. załącznik Nr 1). Przepisy przewidywały, że liczba radnych w miejskich radach narodowych może liczyć od 50 do 80. W Suwałkach wybrano skład rady w liczbie 70 osób ³ (zob. załącznik Nr 2). Jeżeli głosujący pozostawił na liście do głosowania więcej osób nie skreślonych niż liczba mandatów w danym okręgu – radnymi zostawały osoby znajdujące się na pierwszych miejscach listy, czyli na tak zwanych miejscach mandatowych. Do wyborców apelowano, aby głosowali bez skreśleń. Udział w wyborach uznawano za odzwierciedlenie stosunku ludności do partii i państwa. Po wyborach Jan Czuper, I sekretarz Komitetu Miejskiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KM PZPR) z zadowoleniem mówił o odpowiedzialnej postawie suwalczan podczas wyborów do rad narodowych; frekwencja była prawie stuprocentowa ⁴. W niecałe dwa tygodnie po wyborach rozpoczęto nową, po raz pierwszy czteroletnią, kadencję Miejskiej Rady Narodowej w Suwałkach (wcześniej kadencje były trzyletnie, nowelizację ustawy wprowadzono w 1977 roku).

Rolę i zadania rad narodowych w systemie władzy w PRL-u określała Ustawa o radach narodowych z 1958 roku. Jej artykuł pierwszy brzmiał: „W Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej władza należy do ludu pracującego miast i wsi. 2. Rady narodowe (...) są organami władzy państwowej ludu pracującego i wyrażają jego wolę”. Kolejne artykuły precyzowały rolę rad i ich miejsce w systemie politycznym: „2 Rady narodowe korzystają z inicjatywy i współ- działania komitetów Frontu Jedności Narodu, zwłaszcza przy włączaniu ludności do realizacji swych zadań, przy inicjowaniu czynów społecznych, organizowaniu spotkań radnych z wyborcami, realizowaniu postulatów i wniosków wyborców oraz przy popularyzacji wśród ludności dorobku i zamierzeń rad. 3. Rady narodowe i ich organy obowiązane są wyjaśniać ludności zasadnicze cele i wytyczne polityki władzy ludowej. Art. 4. Rady narodowe dbają o coraz lepsze zaspokajanie potrzeb ludności i o wszech- stronny rozwój terenu, wiążąc jego potrzeby z zadaniami ogólnopaństwowymi. Art. 5. Rady narodowe czuwają nad przestrzeganiem praworządności ludowej, ochraniają własność społeczną, zabezpieczają prawa obywateli, współdziałają w umacnianiu obronności i bezpieczeństwa Państwa. Art. 6. Rady narodowe zwalczają przejawy samowoli i biurokratycznego stosunku do obywateli oraz czuwają nad wykonaniem przez obywateli obowiązków względem Państwa. Art. 8. 1. Rady narodowe umacniają więź władzy państwowej z ludem pracującym miast i wsi, przyciągając coraz szersze rzesze ludzi pracy do udziału w rządzeniu Państwem”.

Zgodnie z zapisami ustawy, rolą rad była też obrona socjalizmu oraz piętnowanie tych, którzy się z nim nie zgadzali.

W podobnym tonie sformułowana była rota ślubowania radnego: „Ślubuję uroczyście jako radny pracować dla dobra narodu polskiego i pogłębiać jego jedność, przyczyniać się do umacniania więzi władzy państwowej z ludem pracującym, troszczyć się o jego sprawy, nie szczędzić swoich sił dla wykonania zadań rady narodowej”.

Rozwinięcie tych myśli znajdujemy w przemówieniu przewodniczącego suwalskiej MRN Jan Czupera, wygłoszonym na inauguracyjnej sesji nowej kadencji 18 lutego 1978 roku: „W społeczno-politycznym systemie PRL rady narodowe zajmują szczególnie ważne miejsce, wraz z sejmem stanowią zwierzchnią władzę ludu pracującego. Jako organy przedstawicielski rady narodowe są platformą współdziałania PZPR, ZSL, SD i bez- partyjnych w integrowaniu wszystkich sił społecznych wokół programu budownictwa socjalistycznego. Odgrywają ważną rolę w zespoleniu i kojarzeniu interesów różnych klas i warstw społecznych oraz inicjatyw lokalnych z zadaniami ogólnospołecznymi. Jako podstawowe organy samorządu społecznego rady narodowe wraz z samorządem robotniczym, spółdzielczym samorządem mieszkańców i masowymi organizacjami, takimi jak: związki zawodowe, Liga Kobiet są płaszczyzną współudziału obywateli w wypra- cowywaniu i realizacji polityki państwa (...). Dzięki połączeniu funkcji terenowych organów władzy państwowej i podstawowych ogniw samorządu społecznego rady narodowe kojarzą w swej działalności przedstawicielskie, samorządowe i bezpośrednie formy demokracji socjalistycznej. Stanowią zatem płaszczyznę współdziałania ludzi pracy w rządzeniu stałym i konstruktywnym współdziałaniu dialogu władzy i obywateli ⁵.

Przewodniczący zapowiadał, powołując się na materiały II Krajowej Konferencji PZPR (najpierw) oraz na sejm (w drugiej kolejności), doskonalenie i rozwijanie wszystkich form kontroli społecznej, która stanowiła – według niego – „jedną z podstawowych form udziału mas w zarządzaniu, a przede wszystkim była zadaniem postawionym przed radami przez wspomnianą II Krajową Konferencję PZPR”. Jan Czuper wyraził przekonanie, że radni wniosą poważny udział w realizację planowanych działań.

Najważniejszym zadaniem rady poza uchwalaniem i czuwaniem nad pełną i terminową realizacją planu społeczno-gospodarczego rozwoju miasta i jego budżetem, sprawami budownictwa mieszkaniowego, ochroną zdrowia, szkolnictwem, opieką społeczną, sportem i turystyką, handlem i zaopatrzeniem było „organizowanie i pobudzanie aktywności produkcyjnej załóg przedsiębiorstw i instytucji oraz ogółu ludzi pracy na rzecz pełnej realizacji planowanych zadań oraz tworzenie klimatu społecznej dezaprobaty i potępienia dla wszystkich postaw i działań negatywnych utrudniających nasz rozwój społeczno-gospodarczy, niezgodnych z istotą socjalistycznych stosunków międzyludzkich i norm współżycia społecznego. Walka z tymi postawami jest tak samo ważnym czynnikiem postępu społeczno-ekonomicznego, jak i czynniki materialne, techniczne i organizacyjne”.

W myśl opisanych powyżej reguł, MRN była jednocześnie administracją państwową i samorządem, a ponadto miała umacniać socjalistyczną wizję społeczeństwa.

Ustawa, a na niższym poziomie regulamin MRN w Suwałkach ⁶, uchwalony na pierwszej sesji, precyzowały skład, zadania i procedury działania rady. Rady narodowe kierowały na swoim terenie działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną; należały do nich wszystkie sprawy w zakresie władzy i administracji państwowej, niezastrzeżone na rzecz innych organów. Uchwalały wieloletnie i roczne plany gospodarcze oraz kontrolowały ich wykonanie. Uchwalały corocznie budżet, kontrolowały jego wykonanie., prowadziły gospodarkę komunalną. Ponadto ich zadaniem było rozpatrywanie na sesji: „problemów harmonijnego rozwoju społeczno-gospodarczego terenu, inspirowanie i kontrolowanie działalności wszystkich jednostek administracji i gospodarki na swoim terenie”. Rada kontrolowała pracę wszystkich jednostek administracji i gospodarki na danym terenie.

Organem wykonawczym i zarządzającym MRN był powoływany przez wojewodę prezydent miasta – jednocześnie będący terenowym organem administracji państwowej. MRN jedynie opiniowała jego kandydaturę, mogła też wystąpić o jego odwołanie. Prezydent przedstawiał radzie projekty planów społeczno-gospodarczego rozwoju miasta oraz projekty budżetów. W omawianym okresie prezydentami Suwałk byli: Jan Kaszuba, wcześniej dyrektor Liceum im. Marii Konopnickiej, a od 17 grudnia 1981 roku, cztery dni po wprowadzeniu stanu wojennego – Józef Gajewski.

Na czele MRN stało prezydium. Jego wyboru jawnie i jednogłośnie dokonano na pierwszym posiedzeniu nowej kadencji ⁷. Przewodniczącym został Jan Czuper – przewodniczący rady poprzedniej kadencji, a jednocześnie I sekretarz KM PZPR. Kandydaturę Jana Czupera zaproponował Henryk Zarzecki z upoważnienia komisji porozumiewawczej partii i stronnictw politycznych oraz Miejskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu. Radni przyjęli kandydaturę licznymi brawami. Z tegoż samego upoważnienia Jan Czuper zaproponował wiceprzewodniczących: Adama Wilczyńskiego, przewodniczącego Miejskiego Komitetu Stronnictwa Demokratycznego oraz Henryka Zarzeckiego, sekretarza KM PZPR. Przewodniczącymi komisji zostali: Maria Bogucka, kierownik Zakładu Przemysłu Odzieżowego „Warmia”, członek PZPR; Damazy Walicki, naczelnik wydziału w Urzędzie Wojewódzkim, członek Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL); Władysław Burak, dyrektor Wojewódzkiego Domu Kultury, członek PZPR oraz Irena Łempicka-Czeszkiewicz, prokurator Prokuratury Rejonowej, także członek PZPR.

Oprócz wspomnianego już wcześniej wystąpienia Jana Czupera głos zabrali: przewodniczący ZSL i SD oraz prezydent miasta i wojewoda. Przewodniczący ZSL Józef Chmielewski wzywał zebranych do realizacji uchwał II Konferencji Partyjnej PZPR (!) a prezydent mówił o programie rozwoju miasta w świetle tejże samej konferencji. Wojewoda Eugeniusz Złotorzyński uznał udział mieszkańców w wyborach za wyraz głębokiego poparcia dla programu partii, i prosił jednocześnie o cierpliwość i wyrozumienie w związku z „występującymi przejściowo trudnościami na odcinku budowy mieszkaniowej na braki w dostawach energii gazu itp.”.

Po dwóch miesiącach nastąpiła zmiana na stanowisku I sekretarza KM PZPR – Jana Czupera zastąpił Janusz Krzyżewski. Na sesji w dniu 6 lipca 1978 roku ⁸ Jan Czuper zrzekł się funkcji przewodniczącego, a Eugeniusz Lubowidzki, zastępca przewodniczącego Wojewódzkiej Rady Narodowej (WRN), zaproponował na to stanowisko Janusza Krzyżewskiego. Wyboru dokonano jednogłośnie, a nowy przewodniczący zapewnił, że „będzie realizował przyjęty ambitny program wyborczy”. J. Krzyżewski nie był radnym. Artykuł 50 Ustawy o radach narodowych brzmiał natomiast: „Rada Narodowa wybiera prezydium spośród radnych lub spoza grona rady w składzie: przewodniczący, jego zastępcy sekretarz i członkowie”, co oznaczało, że całe prezydium kierujące pracami rady mogło pochodzić spoza jej grona. J. Krzyżewski pozostał przewodniczącym do końca przedłużonej kadencji, czyli do roku 1984.

Przewodniczący rady narodowej kierował pracami rady i jej prezydium. Prezydium stanowiło ważny organ rady, a do jego kompetencji należało między innymi: opracowywanie projektu rocznego planu pracy rady, ustalanie liczby osób, które powinny być zaproszone, określanie sposobu przygotowania materiałów na sesję, rozpatrywanie wstępnych projektów uchwał rady w sprawach organizacji jej pracy i jej komisji oraz działalności społeczno-organizacyjnej rady, organizowanie kontroli wykonania uchwał rady oraz zarządzeń terenowego organu administracji państwowej i organów nadrzędnych, rozpatrywanie rocznych planów pracy komisji, rozpatrywanie informacji o działalności komisji, kontrolowanie wniosków przyjętych przez nie do realizacji, współdziałanie z miejscowym komitetem FJN w organizowaniu spotkań radnych z wyborcami w odpo- wiednich okręgach wyborczych, organizowanie działalności środowiskowej radnych, rozpatrywanie spraw związanych z wykonywaniem przez radnych ich obowiązków, a zwłaszcza sprawy uczestniczenia w sesjach i w pracach komisji, zwracanie się do radnych o wyjaśnienia nieusprawiedliwionych nieobecności, udzielanie lub odmawianie zgody na wypowiedzenie radnemu stosunku pracy, występowanie w sprawach wygaśnięcia lub pozbawienia mandatu. Posiedzenia prezydium odbywały się zazwyczaj raz w miesiącu ⁹.

Obsługą rady, łącznie z pisaniem protokołów, zajmowali się inspektorzy do spraw rady. Ich czynności określało prezydium MRN, ono też ich zatrudniało. Biuro MRN znajdowało się w siedzibie Komitetu Miejskiego PZPR, gdzie też odbywały się sesje.

Warto zwrócić uwagę na sposób rozpatrywania spraw związanych z wykonywaniem przez radnych ich obowiązków. Prezydium, często przy pomocy inspektorów do spraw rady, dokonywało oceny pracy radnych oraz komisji MRN. Przykład stanowi ocena komisji Przestrzegania Prawa i Porządku Publicznego (PPiPP) z 31 sierpnia 1981 roku¹⁰. W ocenie tej wyliczono osoby, które opuszczały najwięcej posiedzeń, nie angażowały się w prace komisji. Wskazano też najbardziej zaangażowanych; należał do nich Piot Neska, który – zgodnie z informacja zawartą w ocenie – złożył w ciągu czterech lat 17 interpelacji! W czasie całej kadencji radni złożyli 215 interpelacji¹¹. Radni było zobowiązani do przeprowadzania spotkań z wyborcami. Najczęściej takie spotkania organizowano w zakładach pracy. Szczególne natężenie spotkań miało miejsce przed ważnymi wydarzeniami, jak na przykład wybory do sejmu wiosną 1980 roku. Zadaniem radnych było wówczas agitowanie mieszkańców Suwałk i nakłanianie ich do udziału w wyborach. Łącznie w czasie całej kadencji miało miejsce 250 takich spotkań¹². Każdy radny posiadał też swoją kartę ewidencyjną, na której notowano ilość spotkań z wyborcami, głosów w dyskusji, interpelacji oraz opinii¹³. Także przewodniczący komisji dokonywali ocen radnych¹⁴.

Spośród 70 osób pierwszego składu rady w zbiorach Archiwum Państwowego w Suwałkach znajduje się 67 kart ewidencyjnych. W składzie rady nie zachodziły wielkie zmiany, nie było też ograniczeń jeżeli chodzi o funkcje i stanowiska, jakie mogli piastować radni. Na przykład, przewodniczącą komisji PPiPP była najpierw prokurator prokuratury rejonowej, a następnie komendant miejski Milicji Obywatelskiej.

Skład rady odpowiadał kryteriom ideologicznym, mieli ją tworzyć przedstawiciele wszystkich grup i warstw społecznych; tak konstruowano listy (zob. załącznik Nr 1). Zachowywano wpływy PZPR oraz udział stronnictw satelickich. Średnia wieku radnego wynosiła 41 lat na początku kadencji w radzie było 25 kobiet i 45 mężczyzn. Najmłodszy radny – członek Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej (ZSMP) miał 23 lata, najstarszy – 70 lat (zmarł w trakcie kadencji). W zasadzie wszyscy radni należeli do związków zawodowych.

W roku 1981 liczba radnych wzrosła do 72 w związku ze zmianą granic administracyjnych miasta. Dokooptowano do rady dwóch członków gminnej rady. Wówczas w składzie rady było: 34 członków PZPR, 8 ZSL, 7 SD i 23 bezpartyjnych. Oprócz stałych członków rady funkcjonowali też członkowie komisji spoza rady. Na 15 osób na pewno 10 stanowili członkowie PZPR, w tym pracownica KM PZPR oraz trzech milicjantów.

*Bez przynależności partyjnej – osoby te w większości wypadków należały do różnych organizacji Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej (ZSMP) (4), Liga Kobiet (LK), Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (TPPR), Związek Bojowników o Wolność i Demo- krację (ZBOWiD), Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP), Polski Czerwony Krzyż (PCK), Liga Obrony Kraju (LOK).

*Poziom wykształcenia według kategorii podanych przez radnych do kart ewidencyjnych. Wykształcenia trzech osób nie udało się ustalić.

Radni pracowali na sesjach i w komisjach. Pracodawca obowiązany był zwolnić radnego i członka komisji niebędącego radnym dla wykonania ich zadań. Za czas zwolnienia pracownik otrzymywał z zakładu pracy wynagrodzenie w takiej wysokości, jaka mu przysługuje w okresie urlopu wypoczynkowego, a ponadto radnym i członkom komisji przysługiwały diety i zwrot kosztów podróży w wysokości takiej, jak diety wyjazdowe.

Na sesjach rady narodowe radni, zgodnie z ustawą, „rozpatrują sprawy mające zasadnicze znaczenie dla danego terenu; w szczególności uchwalają plan gospodarczy i budżet oraz rozpatrują sprawozdania z ich wykonania, ustalają wytyczne dla wykonywania ważniejszych zadań, powołują i odwołują swoje organy, udzielają wytycznych dla ich działalności i rozpatrują ich sprawozdania. Na sesjach rady narodowe obowiązane są okresowo rozpatrywać realizację postulatów i wniosków wyborców”.

Nie zajmowało to radnym dużo czasu. Zgodnie z regulaminem, w roku powinny odbyć się przynajmniej cztery sesje – i tyle się odbywało. W roku 1978 radni obradowali 14 godzin i 15 minut. W ciągu tego czasu rada przyjęła wszystkie najważniejsze plany, sprawozdania a także zrealizowała inne zadania. Jedynie w roku 1981 obrady trwały dłużej (łącznie ponad 20 godzin) i budziły żywsze emocje. Tylko w tym roku można zauważyć istotne różnice zdań w głosowaniach. Łącznie w ciągu całej sześcioletniej kadencji odbyło się 27 sesji MRN.

Ani razu w ciągu całej kadencji nie udało się zebrać wszystkich radnych. Na sesji inauguracyjnej było 67 radnych. Najmniej zaś zebrało się radnych na sesji 29 czerwca 1982 roku – 39. Przeciętnie w sesjach uczestniczyło od 40 do 50 radnych. Średnia frekwencja na posiedzeniach w ciągu całej kadencji wyniosła 50 proc.. Także na posiedzeniu kończącym kadencję udało się zgromadzić zaledwie 56 radnych.

Wystąpienia na sesjach były w zasadzie jednomyślne. W sprawach zasadniczych obowiązywało stanowisko oficjalne. Jedynym elementem żywszym były interpelacje, które zazwyczaj dotyczyły: braków w sklepach, oświetlenia ulic, zieleni, znaków drogowych czy spraw porządkowych. Radni mieli tu możliwość wpływania na sygnalizowanie problemów bezpośrednio dotyczących mieszkańców. Jako przykład, choć raczej nietypowy, można podać interpelację radnego P. Neski, kombatanta, członka ZBOWiD – jednej z barw- niejszych postaci ówczesnej rady. Na jednym z posiedzeń radny przedstawił „źle prowadzącą się rodzinę (…) zamieszkałą na Osiedlu II z prośbą o ewentualną eksmisję – prezydent do prośby się przychylił¹⁵.

Częściej niż sesje odbywały się posiedzenia komisji MRN. Komisje obradowały najczęściej raz w miesiącu. W komisjach, w odróżnieniu od sesji, dyskutowano chętniej. Do zadań stałych komisji rad narodowych należało, między innymi: „utrzymywanie stałej łączności z masami pracującymi i ich organizacjami, przyciąganie ich do współpracy z władzą państwową i jej organami, pobudzanie i wykorzystywanie społecznej inicjatywy, przyjmowanie, rozpatrywanie i nadawanie dalszego biegu projektom pochodzącym od organizacji społecznych lub poszczególnych obywateli”.

Przykład sposobu planowania pracy komisji MRN stanowi plan pracy komisji PPiPP na pierwsze półrocze 1979 roku¹⁶ (zob. załącznik Nr 3).

W suwalskiej MRN były cztery komisje: komisja rozwoju gospodarczego i zaopatrzenia (KRGiZ) do spraw: planów społeczno-gospodarczego rozwoju miasta, planów finansowania działań objętych wieloletnimi planami społeczno-gospodarczymi, budżetu podatków i opłat, czynów społecznych, ogólnych i szczegółowych planów zagospodarowania przestrzennego, zaopatrywania ludności, usług, rzemiosła i gastronomii; w skład komisji wchodziło 17 osób; w trakcie kadencji odbyło się 47 posiedzeń komisji; komisja przygotowała 19 opinii problemowych i przeprowadziła 24 kontrole, sprawdzając między innymi zaopatrzenie sklepów, przygotowanie do sezonu turystycznego wykonanie planu społeczno-gospodarczego rozwoju oraz oceniając świadczone usługi¹⁷; komisja gospodarki miejskiej i rolnictwa (KGMiR) do spraw: rozbudowy i otrzymania urządzeń komunalnych, budownictwa drogowego, gospodarki mieszkaniowej, infrastruktury technicznej miasta oraz prawidłowego wykorzystania terenów rolnych; liczyła 16 osób; odbyła 47 posiedzeń; sporządziła 15 opinii i przeprowadziła 15 kontroli; komisja wychowania, oświaty, kultury i spraw socjalnych (KWOKiSS) do spraw: wychowania i nauczania dzieci i młodzieży, funkcjonowania placówek oświaty, służby zdrowia i opieki społecznej, zatrudnienia, sportu, turystyki i wypoczynku, ochrony środowiska, rozwoju kultury i sztuki ludowej; liczyła 16 osób i miała największe problemy z frekwencją, do tego stopnia, że pod koniec kadencji niektóre posiedzenia nie odbywały się w ustalonym czasie; mimo to odbyło się ich łącznie 47 a komisja przeprowadziła 30 kontroli w świetlicach, przedszkolach, domach pomocy społecznej oraz placówkach służby zdrowia; komisja przestrzegania prawa i porządku publicznego (KPPiPP) do spraw: zapewnienia przestrzegania prawa przez obywateli i organy państwowe, kontroli działalności kolegiów do spraw wykroczeń i sądownictwa społecznego, prawidłowości rozpatrywania skarg ludności oraz praworządności działania urzędów i instytucji na terenie działania rady; liczyła 14 osób; obyła 45 posiedzeń; przeprowadziła aż 62 kontrole.

Ponadto na podstawie Ustawy z 26 maja 1978 roku o zmianie ustawy o radach narodowych powołano Miejski Komitet Kontroli Społecznej (MKKS). Zapisy ustawy stanowiły iż: „Przy każdej radzie narodowej działa komitet kontroli społecznej. Komitety kontroli społecznej powoływane są przez rady narodowe z początkiem kadencji i działają do powołania ich nowego składu przez rady narodowe następnej kadencji. Pracą komitetu kontroli społecznej kieruje jego przewodniczący, który reprezentuje komitet w stosunkach z innymi organami i jednostkami organizacyjnymi oraz pełni funkcję rzecznika kontroli społecznej. Zadaniem komitetów kontroli społecznej jest pomoc radom narodowym w wy- pełnianiu ich funkcji kontrolnych, umacnianie roli i znaczenia kontroli społecznej na terenie działania właściwej rady narodowej, koordynowanie i inspirowanie działalności poszczególnych organów tej kontroli, doskonalenie wszystkich jej form, zwiększanie skuteczności kontroli, a zwłaszcza egzekwowanie zaleceń pokontrolnych oraz tworzenie warunków do działania i powoływania organów kontroli społecznej przez uprawnione organizacje”.

Przewodniczącym MKKS został Henryk Zarzecki, wiceprzewodniczący MRN i sekretarz KM PZPR¹⁸.

W tej kadencji MRN szczególnie akcentowano potrzebę „kontroli społecznej”. Dodatkowo tę potrzebę uzasadniano trudnościami w zaopatrzeniu i brakami w sklepach w latach osiemdziesiątych. Aktywność radnych skupiała się wówczas w dużej mierze na kontrolowaniu sklepów, magazynów i innych miejsc, gdzie mogłyby się znajdować rozmaite, pożądane powszechnie dobra. Kontrolę uważano za najważniejszy sposób udziału ludności (w ówczesnych dokumentach rzadko występowało pojęcie obywatele czy społeczeństwo) we władzy. MKKS często obradowała wspólnie z komisją PpiPP, wspólnie też przeprowadzano niekiedy kontrole. Brali też w nich udział pracownicy prokuratury, milicjanci i ormowcy, którzy kontrolowali też między innymi przystanki autobusowe w dniu wypłat¹⁹. Na jednej z komisji radny Jerzy Łukasiewicz (milicjant z Komendy Wojewódzkiej) zapytał przedstawiciela Komendy Miejskiej MO, „jakie postulaty pod adresem rady KM MO wysuwa?”. Uzyskał odpowiedź, że KM MO postuluje, aby radni zwiększyli ilość kontroli na budowach. Prokurator rejonowy w sprawozdaniu z działalności przedłożonym MRN napisał, iż: „Jako jedną z naczelnych zasad działania tutejszej prokuratury w profilaktyce w 1979 roku przyjęto włączanie czynnika społecznego, w tym radnych MRN w Suwałkach, do każdej kontroli inicjowanej przez tutejszą Prokuraturę – co dało pozytywne wynik²⁰”. W sytuacji stałych niedoborów walka ze sprzedażą „spod lady” była z góry skazana na niepowodzenie. Zdawano sobie z tego sprawę o czym może świadczyć wypowiedź wiceprezydenta Włodzimierza Marczewskiego²¹; mimo to wzywał do nasilenia kontroli.

Umiejscowienie stolicy województwa w Suwałkach spowodowało wzrost ilości inwestycji w mieście. Jednocześnie dosyć powszechnie uważano, że jest ich za mało, szczególnie w sferze handlu, usług, zdrowia i edukacji. Sytuacja gospodarcza zaś systematycznie się pogarszała. Nie wykonywano planu szczególnie w zakresie budownictwa. Mówił o tym podczas dyskusji nad planem społeczno-gospodarczym 29 stycznia 1979 roku Eugeniusz Złotorzyński²². W opinii KRGiZ z realizacji planu za rok 1978, oprócz zwrotów „o przyjętych zadaniach rzeczowych, które zapewniają dalszy przyśpieszony i dynamiczny rozwój społeczno-gospodarczy w podstawowych gałęziach” komisja wskazywała wiele inwestycji, które z powodów merytorycznych trzeba przenieść na rok następny²³. Komisja wprowadzała korekty i wnioski do planu, ale raczej w nie- wielkim zakresie. W początku lat osiemdziesiątych sytuacja gospodarcza odczuwana była szczególnie boleśnie. W swoim wystąpieniu z lutego 1983 roku mówił o tym prezydent Suwałk: „Zdajemy sobie sprawę, że negatywne zjawiska gospodarcze w ostatnich trzech latach były powodem zamknięcia bilansu 1982 roku nie zawsze korzystnymi wynikami”²⁴.

Należy bowiem pamiętać, że głównym dysponentem zarządzającym gospodarką nie była rada. W roku 1981 miała miejsce w radzie dyskusja nad tym, jak rozgraniczyć kompetencje rady i prezydenta, a niektórzy radni (Maria Bogucka) żądali wówczas konsultacji zamierzeń prezydenta z komisją RGiZ²⁵.

Bardzo silne piętno ideologii komunistycznej nosi sprawozdanie kierownika USC, która w lutym 1980 roku była poddawana „ocenie MRN ze szczególnym uwzględnieniem organizacji obrzędów świeckich”. W ramach kontroli został zaplanowany także udział radnych w takowym obrzędzie świeckim. W sprawozdaniu przedłożonym radzie napisano: „W sprawach obrzędowości świeckiej USC wysyła zawiadomienia do zakładów pracy o mających się odbyć uroczystościach nadania imion, jubileuszy czy zawarcia związku małżeńskiego. Z wieloma zakładami współpraca układa się dobrze, jak z KW MO, jednostkami wojskowymi i innymi. W miesiącu październiku i listopadzie ubiegłego roku zorganizowano zbiorowe nadanie imion dla 10 dzieci z KM MO. Dla dwóch rodzin wojskowych zorganizowano jubileusz 50-lecia pożycia małżeńskiego. W ubiegłym roku dla 215 dzieci nadano imiona w uroczystej formie, zawarto 383 małżeństwa z udziałem zaproszonych gości. (...) W dalszej pracy USC postaramy się aby jeszcze wydajniej pracować zwiększać i propagować obrzędy świeckie”²⁶.

Radni MRN wybierali też między innymi członków kolegium ds. wykroczeń czy ławników sądowych. W przypadku kolegium przed wyborami w roku 1980 naczelnik wydziału UM Bohdan Cichocki przestawił radnym gotową listę mandatową kandydatów do kolegium ds. wykroczeń, którą radni – pomimo wyrażanych wcześniej wątpliwości – zaakceptowali²⁷.

Oprócz MRN na terenie miasta funkcjonował także samorząd mieszkańców²⁸. Regulamin jego funkcjonowania określała MRN. Suwałki były podzielone na 12 okręgów i w każdym z nich co dwa lata wybierano samorząd mieszkańców (zob. załącznik Nr 2). Nad przeprowadzeniem wyborów czuwała MRN oraz FJN. Komitety te były dosyć liczne i miały również wiele obowiązków związanych z kształtowaniem socjalistycznych stosunków międzyludzkich, organizowaniem czynów społecznych, ale także niewielkie prerogatywy, do których należało to, że każdy nowopowstający zakład usługowy czy sklep musiał uzyskać pozytywną opinię samorządu mieszkańców. Do samorządu miały obowiązek delegować swoich przedstawicieli organizacje społeczne (np. ZSMP). Przewodniczący samorządu mieszkańców byli zapraszani na sesje MRN, a kilku z nich było także radnymi.

Początek lat osiemdziesiątych zmienił nieco sposób funkcjonowania MRN. Zwiększono ilość kontroli w sklepach, zmniejszył się nieco udział radnych w sesjach i komisjach. 30 marca 1981 radni uchwalili, rozplakatowany w Suwałkach, apel o spokój i jedność. Echa zmian wówczas zachodzących wpłynęły też na pozycję przewodniczącego rady²⁹. Wiosną 1981 roku Janusz Krzyżewski, I sekretarz KM PZPR, złożył na sesji rezygnację z funkcji przewodniczącego; obligowała go do tego – jak stwierdził – uchwała VIII Plenum KC PZPR (wcześniej o chęci złożenia rezygnacji poinformował prezydium MRN i zaproponował na stanowisko przewodniczącego Marię Bogucką)³⁰. Następnie przewodnictwo sesji objął Henryk Zarzecki który wyjaśnił, że przed sesją odbyło się wspólne posiedzenie zespołu radnych PZPR i bezpartyjnych na którym postanowiono nie przyjąć rezygnacji przewodniczącego. Henryk Mackiewicz, przewodniczący Miejskiego Komitetu FJN, poinformował zaś, że przed sesją odbyły się też posiedzenia zespołów radnych ZSL, które postanowiło rezygnacji nie przyjąć i SD, które zdecydowało się przyjąć rezygnację. Ponieważ J. Krzyżewski uznał, że ta informacja nie jest dla niego wiążąca, przeprowadzono głosowanie jawne, w którym brało udział 53 radnych, z czego 6 osób głosowało za przyjęciem rezygnacji, 3 osoby wstrzymały się od głosu a 44 glosowały za odrzuceniem rezygnacji. Janusz Krzyżewski stwierdził: „Decyzja Wysokiej Rady potwierdza mandat zaufania radnych. Stanowisko rady jest wiążące, ale jednocześnie jest to deklaracja wysokiej aktywności i zaangażowania radnych w wykonywanie planowanych zadań na rzecz miasta³¹. W czasie całej kadencji był to najjaskrawszy przykład wystąpienia różnicy zdań w MRN.

Jesienią 1981 na sesji MRN wypowiadał się przedstawiciel Zarządu Regionu „Pojezierze” NSZZ „Solidarność” Marek Woronko, a inni przewodniczący komisji zakładowych uczestniczyli w obradach sesji.

W roku 1982 nastąpił powrót do sytuacji sprzed Sierpnia. Rada obradowała od kwietnia w niezmienionym składzie. Zmienił się natomiast prezydent. Józef Gajewski został zaopiniowany przez radnych w kwietniu 1982 roku, na pierwszej sesji od wprowadzenia stanu wojennego. Występując przed radą w rok później, 28 lutego 1983 roku, mówił: „Wchodzimy w kolejny trudny rok. Zawieszenie stanu wojennego, oddalenie bezpośrednich zagrożeń dla socjalistycznej państwowości, opanowanie groźnej fali politycznego wichrzycielstwa – stawiają nas wobec kolejnych zadań. Przychodzi czas podejmowania przedsięwzięć na rzecz rozwoju jedności i demokracji³². Do końca kadencji MRN działała zgodnie ze znanym z lat wcześniejszych standardem.

W artykule skupiłem się na sposobie funkcjonowania Miejskiej Rady Narodowej w Suwałkach. Można zauważyć, że MRN nie spełniała kryteriów samorządu. Łączyła zadania samorządu i administracji państwowej, a ponadto była wmontowana w system ideologiczny. Najważniejszych decyzji nie podejmowano na forum rady, a jej skład był kształtowany przez wybory tylko formalnie. Radni mieli możliwość podejmowania pożytecznych działań i w miarę możliwości z tego korzystali, jednak ograniczający ich gorset był sztywny a wpływ na politykę kreowaną przez administrację niewielki. W większości wypadków radni występowali w charakterze realizatorów polityki partii i państwa, a nie jej twórców. Wskazaniem może tu być ocena pracy MRN dokonana na jej ostatnim posiedzeniu przez przedstawiciela administracji, prezydenta Józefa Gajewskiego, który „dokonał oceny współpracy administracji z radnymi MRN, podkreślił duże zaangażowanie radnych, ich udział w kontrolach, opracowywanych opiniach, rozwiązywaniu trudnych problemów mieszkaniowych i gospodarczych miasta³³”. Innym elementem wpływającym na prace MRN była kontrola sprawowana nad nią przez Służbę Bezpieczeństwa. Jest to temat wymagający dodatkowych badań, natomiast nie ulega wątpliwości, że SB wywierała istotny wpływ na ówczesne życie społeczno-polityczne. Żeby nie pozostać gołosłownym, zacytuję fragment planu pracy Wydziału III Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych w Suwałkach na rok 1984, kiedy przygotowywano kolejne wybory do MRN:

„W zakresie ochrony legalnie działających organizacji społeczni-politycznych.

1. Zaktywizować ochronę:

Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego w zakresie:

– operacyjno-politycznego rozpoznania kierownictwa Wojewódzkiej Rady PRON,

– udzielenia pomocy w doborze i typowaniu kandydatów do rad narodowych poszczególnych szczebli (!)

– eliminowania wszelkiego rodzaju wrogich wpływów w tej organizacji.

2. Do zabezpieczenia tych zadań zorganizować 2 ko [kontakty operacyjne]

3. Stronnictwa Demokratycznego w zakresie:

– operacyjnej kontroli i eliminowania elementów destrukcyjnych,

– eliminowaniu w wyborach do władz wojewódzkich ludzi przypadkowych

– o przebiegu wyborów do władz wojewódzkich sukcesywnie informować Departament III

– do zabezpieczenia powyższych zadań pozyskać 1 t[ajnego] w[spółpracownika] i zorganizować 1 k[ontakt] o[peracyjny]”.

Ponadto plan ten zawiera założenia „ochrony” stowarzyszeń, takich jak: TPPR, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej (TWP), Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej (TKKŚ) ZBOWiD, LOK, LK i środowiska mniejszości narodowych³⁴.

Problem ten wymaga dodatkowych badań, podobnie jak wpływ komisarza wojskowego, rezydującego w okresie stanu wojennego w ratuszu, na decyzje i sposób funkcjonowania MRN.