Małgorzata Dajnowicz

Oblicze polityczne polskiej Suwalszczyzny

w początkach XX wieku  

Opracowanie oblicza politycznego Suwalszczyzny jest tematem trudnym. Dotychczas bowiem nie prowadzono szczegółowych badań na ten temat. Powstało kilka ważnych prac, ale dotyczyły one w szczególności tematyki gospodarczej, kulturalno-oświatowej i społecznej ¹.

Suwalszczyzna na przełomie XIX i XX wieku odnosić się może do całości ówczesnej guberni suwalskiej, główny nacisk w tym artykule położyłam jednak na opracowanie postaw politycznych ludności mieszkającej w rejonach z przewagą narodowości polskiej. Przede wszystkim mieszkańcy powiatów suwalskiego i augustowskiego oraz częściowo sejneńskiego silnie integrowali się z ludnością z głębi Królestwa. Należy zauważyć także, że na przełomie XIX i XX wieku wzrosła aktywność sąsiadujących z Polakami Litwinów, coraz częściej dochodziło na tych terenach do antagonizmów polsko-litewskich, pojawiały się głosy oderwania Suwalszczyzny od Królestwa, potwierdzające silne wpływy litewskie.

Na przyjmowanie określonych haseł politycznych na tym terenie szeroki wpływ miały różne czynniki. Jednym z niezwykle istotnych było położenie geograficzne tego regionu. W wyniku reformy administracyjnej w 1866 roku oddzielono Suwalszczyznę od ziemi grodzieńskiej i białostockiej. Granicę guberni wyznaczono sztucznie, z Królestwem Polskim połączona była jedynie wąskim pasem (powiaty augustowski i szczuczyński) wciśniętym pomiędzy Prusy a zachodnie tereny Cesarstwa Rosyjskiego. Pozbawiona większych ośrodków regionalnych, tradycji gospodarczej i kulturalnej należała do najsłabiej rozwiniętych regionów Królestwa Polskiego. Mimo swego położenia teren ten pomijany był często w kontaktach polsko-rosyjskich. Świadczy o tym chociażby budowa linii kolejowej warszawsko-petersburskiej, która przecinała granicę między cesarstwem a Królestwem poniżej Suwalszczyzny. Ludność tego regionu narażona była bardziej niż inni mieszkańcy Królestwa na rusyfikację. Łatwiej było także władzom carskim wdrażać na tym terenie politykę antypolską ².

Podstawę utrzymania ludności guberni stanowiło rolnictwo, przemysłu właściwie nie było, a gospodarka rolna w znacznym stopniu była zapóźniona. Według lokalnej prasy w 1906 roku notowano w guberni 65 małych zakładów, z czego na przemysł drzewny przypadały 3 zakłady, spożywczy 34, związany z produkcją zwierzęcą 16, metaliczny i mechaniczny 6 i ceramiczny także 6 ³.

Pod koniec XIX wieku gubernię zamieszkiwało ponad 580 tys. osób, w tym około 304,5 tys. Litwinów, 134 tys. Polaków, 59 tys. Żydów, 28 tys. Rusinów, prawie 30,5 tys. Niemców i 24 tys. Rosjan. Ze względu na dwie najliczniejsze narodowości należałoby wyróżnić obszary litewskie i polskie. Litwini przeważali w powiatach mariampolskim (blisko 88 tys. Litwinów i 3,3 tys. Polaków), władysławowskim (około 55,7 tys. Litwinów, 867 Polaków), wołkowyskim (prawie 53 tys. Litwinów, 3 tys. Polaków) i sejneńskim (niecałe 49 tys. Litwinów i 19 tys. Polaków). Polacy dominowali w augustowskim (prawie 39 tys. Polaków i 28 tys. Rusinów ⁴) i suwalskim (62 tys. Polaków i prawie 7,9 tys. Litwinów) ⁵. Według sprawozdania miejscowych władz za 1904 rok, na terenie powiatów suwalskiego, augustowskiego i sejneńskiego Polacy stanowili około 140 tys. ludności, Litwini około 73, Żydzi 53, Białorusini 16, Starorusini 13 i Niemcy 10 tysięcy ⁶. Wybijający odsetek stanowili także Żydzi, mieszkający głównie w miastach i osadach. O ile przeciętnie pod koniec XIX wieku w miastach Królestwa Polskiego narodowość ta stanowiła 50 proc. ludności miast, to w guberni suwalskiej odsetek ten wynosił 70 ⁷. Litwini stanowili prawie wyłącznie ludność chłopską, Polacy – chłopską i ziemiańską, Żydzi trudnili się przede wszystkim handlem i rzemiosłem.

Na przełomie XIX i XX wielu aktywność polskich mieszkańców tych terenów ogniskowała się wokół nielicznych, mających przyzwolenie władz carskich towarzystw. Należy wymienić w tym miejscu: Towarzystwa Ochotniczych Straży Pożarnych (działające w Suwałkach od 1880 roku), Towarzystwo Rolnicze (od 1900 roku), Towarzystwo Kredytowo-Oszczędnościowe i oddział Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego ⁸. Według sprawozdań miejscowych władz, stowarzyszenia te działały zgodnie z przyjętymi założeniami i nie przejawiały politycznej działalności. Zezwolono także w Suwałkach na działalność trzech publicznych bibliotek ⁹. Istniały wówczas w stolicy guberni dwie szkoły średnie, gimnazjum męskie i żeńskie. Poza tym notowano w Suwałkach sześć szkół miejskich oraz 35 szkół (gminnych i wiejskich) w powiecie suwalskim. W Augustowie funkcjonowało pięć szkół, w powiecie augustowskim 36, w Sejnach trzy, w sejneńskim 24¹⁰. Warto podkreślić, że pod koniec XIX wieku na teren powiatów augustowskiego, suwalskiego i sejneńskiego docierało 28 tytułów gazet polskich. „Gazeta Polska” znalazła 24 odbiorców, „Gazeta Warszawska” – 19, „Kurier Codzienny” – 7, „Kurier Warszawski” – 19, „Echo” – 8, „Nowinki” – 12, „Tygodnik Powszechny” – 7, „Przegląd Katolicki” – 8, „Gazeta Świąteczna” – 8 czytelników¹¹.

Po 1900 roku zaczęły następować zmiany w życiu społecznym i politycznym. Znalazło to swój wyraz w działaniach nieformalnych stowarzyszeń, związków, kół samokształceniowych grupujących młodzież, również tajnych partii. Najprawdopodobniej od 1900 roku zapoczątkowała tajną działalność Liga Narodowa i związane z nią Towarzystwo Oświaty Narodowej z Florianem Skarżyńskim, właścicielem majątku Bednary, na czele. Na wsi zaczęło rozciągać wpływy Koło Oświaty Ludowej. Legalnie działające Towarzystwo Rolnicze było w wyraźnych związkach z ideologią narodowców. Wśród działaczy znaleźli się poza F. Skarżyńskim m.in.: Adolf Świda, Piotr Górski, Stanisław Gawroński. Choć mało liczna miejscowa inteligencja, w tym w znaczącej mierze ziemianie, jeszcze przed wybuchem rewolucji wysuwała żądania współudziału w samorządach, jednakowego traktowania przez władze religii katolickiej i prawosławnej, języka polskiego w szkołach i urzędach. Nie obce im były także hasła autonomii. Aktywność Polaków wyrażała się w różny sposób. Na przykład pod koniec kwietnia 1903 roku w lasku koło Sejn zorganizowano święto upamiętniające Konstytucję 3 Maja. Przygrywała orkiestra sejneńskiej straży ogniowej, a wśród zebranego tłumu rozdawano czerwone i błękitne wstążki na znak uczczenia rocznicy. Do głównych organizatorów należeli ziemianin z Grudziewszczyzny koło Sejn, Bronisław Akielewicz i zwolniony ze służby wojskowej Wacław Teodorowicz. Większe uaktywnienie w ruchu narodowym nastąpiło wraz z wybuchem rewolucji w 1905 roku¹².

Oddzielnego potraktowania wymaga działalność uczniów męskiego gimnazjum suwalskiego. Pod wpływem docierających z Królestwa idei Związku Młodzieży Polskiej ,,Zet” organizowano tajne kółka uczniowskie, zajmujące się samokształceniem, szerzące hasła narodowe i socjalistyczne. Wśród młodzieży powstawały grupy pod różnymi nazwami: Czerwona Róża, X, Przyszłość (Pet). Studenci socjaliści nadawali kierunek uczniowskiemu Związkowi Młodzieży Socjalistycznej. Związki te kierowały całym ruchem młodzieży, szerząc wśród nich swoją ideologię. Nastąpił podział młodzieży na dwa obozy: narodowy i postępowy. Praca oświatowa wśród młodzieży szkolnej była uporządkowana i prowadzona na szeroką skalę. W zaborze rosyjskim około 60 proc. młodzieży znalazło się pod wpływami kół narodowych, natomiast 40 proc. – socjalistycznych¹³. Zet” powołał także do życia tajną organizację pod nazwą Związek Młodzieży Rzemieślniczej im. Jana Kilińskiego, który za cel postawił sobie łączenie młodzieży robotniczej dla odbudowania wolnej, niepodległej, demokratycznej Polski. Za swoje pierwsze zadanie uważał szerzenie oświaty wśród młodzieży robotniczej i rzemieślniczej. W Suwałkach istniały w tym czasie ogniwa Związku Młodzieży Rzemieślniczej i Narodowego Związku Robotniczego, grupujące głównie miejscowych rzemieślników¹⁴.

Według wspomnień Piotra Halickiego, obecność haseł obozu socjalistycznego na terenie Suwalszczyzny odczuwalna była od 1903 roku. Początkowo idee te docierały za sprawą studentów warszawskich, odbierane przez uczniów, robotników i rzemieślników¹⁵. Według sprawozdań gubernatora suwalskiego, wśród młodzieży gimnazjum męskiego w Suwałkach przeważały w tym czasie także nastroje socjalistyczne. Jednym z entuzjastów tego stronnictwa był Aleksander Gwiazdowski, w 1903 roku uczeń ósmej klasy. Podczas rewizji znaleziono u niego egzemplarz gazety „Promień” z 1902 roku, przeznaczony do rozprowadzenia wśród młodzieży. W grudniu tego roku straż powiatu suwalskiego przechwyciła paczkę z zakazaną literaturą w języku polskim, której odbiorcą miał być właśnie Gwiazdorski. Na przesyłkę składały się 24 numery gazety „Naprzód”, 123 egzemplarze „Przedświtu”, aż 1689 „Kuriereka” i tylko dwa „Przeglądu Wszechpolskiego”. U innego gimnazjalisty w sierpniu tego roku znaleziono śpiewnik z zakazanymi pieśniami, a w październiku podczas rewizji odkryto pięć proklamacji kierowanych do robotników, dwie w żydowskim i trzy w rosyjskim języku. Po zakończeniu wojny rosyjsko-japońskiej uczniowie gimnazjum męskiego zorganizowali uroczysty pochód ulicami miasta, śpiewali zakazane pieśni, w tym hymn państwowy¹⁶.

W 1903 roku na terenie guberni suwalskiej rozrzucano broszury w języku litewskim m.in. „Głos Robotników”, na wiosnę pojawiły się ulotki pt. W kwestii organizowania demonstracji i święta majowego, kierowane do Polaków. Mimo to dzień 1 maja minął spokojnie, bez demonstracji. W Suwałkach agitacje wśród Żydów prowadził Bund i syjoniści. Szczególne młodzi podatni byli na hasła bundowców, tworząc w Suwałkach silną grupę. Z Wilna i pow. wołkowyskiego przemycali literaturę i rozprowadzali ją w guberni. W 1903 roku zatrzymano w tym regionie osiem transportów z zakazaną literaturą socjalistyczną i lewicową. W Augustowie pracę socjalistyczną tego roku rozpoczęli studenci, znajdując pierwszych zwolenników ich haseł w warsztacie szewskim¹⁷.

Ożywienie nastrojów politycznych nastąpiło wraz z wybuchem wojny rosyjsko-japońskiej. W Suwałkach dominowała agitacja PPS i Bundu. Robotnicy i rzemieślnicy solidarnie współpracowali ze sobą, podejmowali kontakty z Wilnem, Grodnem i Warszawą. Rozrzucano dużą ilość proklamacji. Pod koniec lutego PPS rozprowadzała broszury pt. Wojna wydane w języku polskim, z treści których wynikało, że dzięki wygranej Japonii Polska ma szansę być krajem socjalistycznym. Pod koniec marca rozwieszano w Suwałkach proklamacje Bundu, nawoływano w nich do zjednoczenia wszystkich robotników, do walki proletariatu przeciw kapitalistom i samodzierżawiu. Kilka dni później znaleziono broszury wydane w lutym 1904 roku przez Komitet Centralny Bundu w sprawie wojny rosyjsko-japońskiej. Pisano w nich, że wojna osłabia ekonomicznie państwo rosyjskie, ze klasy robotnicze są jej przeciwne. Z początku kwietnia znaleziono egzemplarze marcowego „Robotnika”, krytykujące rządy cara i zachęcające do agitacji. W kwietniu rozwieszono na ścianie domu przy ul. Bazarnej w Suwałkach odezwy opracowane przez Komitet Centralny PPS w Warszawie. Komitet apelował do robotników do tworzenia siatek konspiracyjnych. Tej treści proklamacje znaleziono również w innych rejonach miasta kilka dni później. W drugiej połowie kwietnia pojawiły się odezwy w języku polskim i żydowskim, nawołujące do solidarności wszystkich uciskanych przez kapitalistów, do obchodów święta 1 maja. W połowie czerwca znaleziono broszury PPS, w których apelowano o współpracę Polski i Litwy przeciwko Rosji. Pisma takiej samej treści rozrzucano również w czerwcu w suwalskim i augustowskim powiecie. Z kolei w lipcu w stolicy guberni pojawiły się broszury pt. Swobody fabryk i ziemi podpisane przez Centralny Komitet PPS Proletariat. Również we wrześniu i październiku znaleziono w Suwałkach wiele odezw w języku polskim i żydowskim, kierowanych do robotników, nawołujących do współpracy, krytykujących cara i kapitalizm. W pierwszej połowie listopada rozrzucano w tym mieście proklamacje w trzech językach (polskim, żydowskim i rosyjskim) zatytułowane Mobilizacja, wzywające robotników i chłopów o jawne wystąpienie przeciwko wojnie, samodzierżawiu i kapitalizmowi, natomiast w grudniu tego roku odnotowano pojawienie się broszur bundowców, których tekst zakończono słowami: Witaj socjalizm! Należy zaznaczyć, że członkowie i sympatycy PPS i Bundu współpracowali ze sobą, rozprowadzali wspólne proklamacje, organizowali demonstracje. Młodzież polska i żydowska szczególną aktywność ujawniała w organizacji i przebiegu manifestacji ulicznych. Jednocześnie prowadzono agitację wśród wojska. W 1903 roku rozrzucano w Suwałkach zakazane tytuły w trzech językach, m.in.: Do wszystkich poborowych, Do wypuszczonych do rezerwy, Do młodych żołnierzy, Do oficerów, Do towarzyszy poborowych. Wszystkie broszury zawierały rewolucyjne treści¹⁸.

Przez gubernię biegł szlak nielegalnej emigracji z zachodnich powiatów cesarstwa do Prus. Notowano przypadki zatrzymań zesłańców zbiegłych z Syberii. Suwalszczyzna była terenem przerzutu zakazanej literatury. Na przykład w marcu 1904 roku na stacji kolejowej Rogożajny w powiecie suwalskim zatrzymano grupę osób nielegalnie przekraczających granicę. Wśród zatrzymanych zalazł się jeden ze znanych działaczy żydowskich, rewolucjonista Abraham Midlin, pochodzący z witebskiej guberni. Znaleziono także przy nich walizkę z gazetami partii SD. Natomiast w sierpniu tego roku we wsi Lipowska w powiecie augustowskim oraz koło Raczek w powiecie suwalskim zatrzymano osoby, które podczas nielegalnego przekraczania granicy usiłowały przenieść odezwy SD. Kilka dni później z odezwami podobnej treści zatrzymano również dwóch mężczyzn w pobliżu wsi Wiersiele, powiecie suwalskim¹⁹. Warto zauważyć, że okresie przed 1905 rokiem nie zanotowano na Suwalszczyźnie obecności wydawnictw SDKPiL²⁰.

Rewolucja 1905–1907 przyniosła ożywienie wszystkich grup społecznych i co się z tym wiąże – sympatyków i członków stronnictw politycznych.

W suwalskim gimnazjum strajk rozpoczęto 3 lutego, solidarnie i w porozumieniu z innymi gimnazjalistami z Królestwa. Wystąpienie młodzieży poprzedziła akcja przygotowawcza. Protest podniosło ponad 160 uczniów, w tym około 70 proc. stanowili uczniowie polscy. Podobnie jak w innych szkołach strajk rozpoczęto od odmówienia udziału w zajęciach, po czym skierowano do dyrektora opracowane wcześniej żądania, dotyczące wprowadzenia języka polskiego do szkół. Zajęcia kontynuowano podczas tajnych kompletów. Wobec osób, które nie przystąpiły do strajku stosowano bojkot towarzyski, dochodziło także do akcji terroru. Głównym przewodnikiem strajku, jednocześnie łącznikiem z siatką z Kró- lestwa był Wiesław Kosiński. Do osób przewodzących należeli: Kazimierz Bartoszewicz, Henryk Brzosko, Adam i Leon Kocowie, Aleksander Putra, Wincenty Burakiewicz, Aleksander Gwiazdowski i inni. Główny skład bibuły i broni mieścił się jeszcze przed rewolucją w mieszkaniu Klementyny Kosińskiej przy ul. Kowieńskiej. Miejscem spotkań były również domy Władysławy i Adama Olszewskich przy ul. Szosowej oraz Ireny i Bolesława Rodziewiczów przy ul. Gumiennej. Odbywały się tam tajne komplety i zebrania²¹. Do wystąpień młodzieży dochodziło także w innych szkołach Suwalszczyzny. Przykładem mogło być Seminarium Nauczycielskie w Wejwerach, w którym uczniowie, sympatycy socjalizmu, zorganizowali strajk szkolny. Młodzież tej szkoły brała także udział w mani- festacjach²².

Jednocześnie prowadzono pracę narodową w terenie, za którą odpowiedzialna była miejscowa polska inteligencja. Ośrodkami polskości były również dwory ziemiańskie. Jesienią tego roku w „polskich powiatach” pojawiły się broszury pt. Powołanie narodowych przedstawicieli. Jednocześnie władze nakazywały wnikliwe sprawdzanie legalnych bibliotek i towarzystw, szukały tam zakazanych książek. W wielu gminach dochodziło do licznych demonstracji, niszczono portrety cara, organizowano publiczne wystąpienia. Trwała także akcja walki o język polski w szkołach i urzędach²³.

Szczególną rolę w podkreślaniu znaczenia polskości, m.in. wprowadzenia języka polskiego do szkół i urzędów, szerzeniu haseł autonomii odegrał „Tygodnik Suwalski”, wychodzący regularnie od kwietna 1906 roku. Już od początku swego istnienia miał ponad 300 prenumeratorów. Wśród wiernych odbiorców byli urzędnicy, ziemianie i ludzie uprawiający tzw. wolne zawody²⁴. Na łamach tygodnika pisano, że „dążenia i cele narodu polskiego, jak również hasła, pod którymi naród wywalcza dla siebie przyszłe życie i chce przekształcić ustrój społeczno-polityczny, dają się skreślić w jednym wyrazie ,,autonomia… Jeżeli więc przyszła autonomia jest przedmiotem wszystkich naszych trosk, walk i zabiegów, to ważną jest rzeczą w chwili obecnej popularyzować wśród najszerszych warstw społeczeństwa istotę tego przyszłego, upragnionego dla nas, układu społeczno-politycznego”²⁵. W gronie redaktorów tego czasopisma znaleźli się wybitni przedstawiciele suwalskiej inteligencji, m.in. Stanisław Staniszewski (adwokat, jeden z największych suwalskich działaczy społecznych tamtego okresu²⁶), Gustaw Zabłocki (adwokat, kandydat do Dumy) Zygmunt Gąsiorowski (dyrektor Szkoły Handlowej). Pismo poświęcało także dużo miejsca sprawom społecznym oaz działalności kulturalnej mieszkańców tych terenów.

W późniejszym okresie, z początku 1909 roku, władze ujawniły w Suwałkach działania stronnictwa ND. W wyniku śledztwa ustalono, że do osób podejrzanych o głoszenie haseł narodowych i rozprowadzanie literatury należeli m.in.: Józef Bednarek (przybył na Suwalszczyznę z kaliskiej guberni), Piotr Żukowski (zamieszkały we wsi Podrzyliny, powiecie suwalskim) i Antoni Przybyło (przyjechał do Suwałk z płockiej guberni). W wyniku rewizji w mieszkaniu tego ostatniego znaleziono m.in. następujące tytuły: Polska, Nowy rozdział Polski, Jak ochronić gminę. Z kolei w powiecie augustowskim w tym samym czasie pojawili się zwolennicy NZR, z Ryszardem Stefańskim na czele, pochodzącym z Grajewa, powiatu szczuczyńskiego²⁷.

Dużą aktywność w trakcie trwania rewolucji 1905–1907 na Suwalszczyźnie wykazali polscy socjaliści. Od początku 1905 roku przemycano przez granicę literaturę. Punktem przerzutu była m.in. stacja kolejowa Rogożajny. Na przykład w styczniu 1905 roku naczelnik żandarmerii grodzieńskiej donosił naczelnikom powiatów suwalskiego, augustowskiego i sejneńskiego, że we wsi Rogożajny mieszkają osoby odpowiedzialne za przemyt socjalistycznych książek i rozprowadzanie literatury w powiatach. W domu sołtysa tej wsi organizowano także zebrania, podczas których odbywało się czytanie tych książek. W tym samym czasie w Suwałkach rozrzucono 45 ulotek socjalistycznej treści, m.in. przy ul. Bazarnej, Stolarnej i Moskiewskiej. Kilka broszur znaleziono także koło domów naczelnika i pracowników Straży Ziemskiej. Władze donosiły, że doszło do przerzutu około 140 nielegalnych odezw w języku polskim w maju tego roku w pobliżu wsi Lipowska. Prowadzono jednocześnie agitację wśród miejscowych robotników. Jesienią tego roku ujawniono rozprowadzanie literatury PPS na terenie trzech powiatów suwalskiego, augustowskiego i sejneńskiego. W większości przypadków literaturę do Suwałk dostarczano z Warszawy, później rozprowadzano ją w terenie. Warszawski gubernator pisał do naczelnika suwalskiej żandarmerii o mającym miejsce zjeździe polskich socjalistów we Lwowie w lutym 1906 roku. Obradowało tam 140 polskich przedstawicieli, a dyskutowano głównie nt. organizacji strajków, także strajków rolnych. Gubernia suwalska mogła być miejscem szczególnie narażonym na działalność socjalistycznej tajnej siatki konspiracyjnej, terenem przerzutu pieniędzy i broni do cesarstwa²⁸. Wiosną i latem 1906 roku akcje rewolucyjne osłabły, ustały dostawy bibuły rewolucyjnej z Warszawy (polskiej) i Grodna (rosyjskiej). Następowały aresztowania, rozbito siatkę konspiracyjną partii SD. Należy podkreślić jednak, że przez cały okres rewolucji trwał kolportaż zakazanej literatury, a szczególnym miejscem przerzutu broszur o charakterze rewolucyjnym była wieś Lipowska w augustowskim oraz Rogożajny i Raczki w powiecie suwalskim. Broszury rozrzucano w koszarach, w miejscach publicznych. W terenie dochodziło do demolowania urzędów, niszczono portrety cara, organizowano manifestacje, w tym obchody święta 1 maja²⁹.

Silniejsze wpływy w trakcie rewolucji rozciągały środowiska żydowskie. W styczniu 1905 roku pojawiły się w wymienionych trzech powiatach broszury

Liberalna opozycja i Proletariat opracowane przez Komitet Centralny Bundu, w lutym rozprowadzano w Suwałkach Socjalną rewolucję, wydaną w Genewie w 1903 roku. Jednym z aktywnych suwalskich działaczy żydowskich był pochodzący z Augustowa Abraham Glikson. Podczas rewizji w jego mieszkaniu znaleziono zakazane książki, m.in. Jakucki proces, Stary porządek i rewolucja i in. Suwalscy bundowcy ściśle współpracowali z Warszawą, nawiązywali kontakty z rewolucjonistami litewskimi i rosyjskimi. Młodzi organizowali zbiórki pieniędzy na działalność partii, urządzali manifestacje³⁰. Zauważalna była również w guberni (choć nie skupiła wielu zwolenników) działalność anarchistów komunistów³¹.

Rewolucja przyniosła pewne ustępstwa dla Polaków. Po 1906 roku następował intensywny rozwój działalności społeczno-kulturalnej w Królestwie Polskim, która niejednokrotnie była ,zasłoną” dla nielegalnej działalności politycznej. Władze carskie dały wówczas przyzwolenie na tworzenie różnego rodzaju stowarzyszeń i organizacji społecznych, zakładano prywatne szkoły z językiem polskim. Pod koniec stycznia 1906 roku przy znaczącym udziale władz Towarzystwa Rolniczego i ofiarności społeczeństwa powstała w Suwałkach Szkoła Handlowa. Do założycieli i pierwszych fundatorów należeli m.in.: Stanisław Staniszewski, Gustaw Zabłocki, Stanisław i Władysław Gawrońscy. Prywatną siedmioklasową pensję dla dziewcząt otworzyła Kazimiera Żulińska, natomiast Anna Rejchard – czteroklasowe progimnazjum żeńskie³².

Powstawały i rozwijały się na Suwalszczyźnie koła Polskiej Macierzy Szkolnej. Koło suwalskie, działające od 2 września 1906 roku, już z początku swego istnienia było najliczniejsze i skupiało ponad 500 członków. Jeszcze wcześniej, bo pod koniec sierpnia tego roku, zawiązało się koło w Sejnach, natomiast od listopada rozpoczęło działalność koło w Augustowie. Zakładano także małe kółka w terenie, np. w Sztabinie i Wiżajnach (powstałe również w listopadzie). Polska Macierz Szkolna zakładała szkoły, ochronki, utrzymywała biblioteki i czytelnie, organizowała odczyty, wykłady, wydawała i roz- powszechniała polskie podręczniki i czasopisma³³.

Od 17 sierpnia 1906 roku działalność rozpoczęła w Suwałkach Czytelnia Naukowa z księgozbiorem ponad 1000 książek o różnorodnej tematyce (m.in. społecznej, prawnej i historycznej). Od listopada 1906 roku funkcjonowało suwalskie Towarzystwo Kultury Polskiej, które za jedno z podstawowych zadań przyjęło zakładanie domów ludowych. Na czoło polskich organizacji kulturalnych wysunęło się Towarzystwo Śpiewacze Lutnia, a od maja 1907 roku – oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W 1908 roku przystąpiono do tworzenia Muzeum Ziemi Suwalskiej³⁴.

Na przyjmowanie określonych haseł politycznych wpływ miała nie tyko struktura społeczna, ale i narodowościowa opisywanego regionu. Ludność polska, w szczególności inteligencja mieszkająca w miastach oraz ziemianie, wybierała hasła narodowe. Popularny, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia, stał się program socjalistyczny. W 1907 roku pojawiły się głosy nawołujące do solidarności sympatyków ugrupowań skupiających Polaków. Rozróżniano wówczas w miejscowej prasie dwa obozy polityczne narodowców i postępowców. W tej sprawie pisał G. Zabłocki: „W społeczeństwie naszym istnieją dwa prądy: narodowcy i postępowcy. Różnią się metodami i taktyką działania dla osiągnięcia celów. Postępowcy liczą na poczucie sprawiedliwości u innych narodów. Narodowcy zaś twierdzą, że zawiodła nas wiosna ludów zachodniej Europy. Postępowcy mają pełną wiarę w ruch wolnościowy rosyjski. Postępowcy są zwolennikami walk klasowych, narodowcy przeciwni, postępowcy reagować chcą na ruchy rosyjskie i iść łącznie z tymi ruchami. Jest walka polityczna. Pamiętajmy jednak, że nienawiść jest złym doradcą w pracy mającej na celu dobro ogółu. Przy szerzeniu oświaty, zakładaniu spółek, i innych instytucji ekonomicznych dla podniesienia dobrobytu szerokich mas, powinniśmy iść ramię przy ramieniu”³⁵.

Wśród licznie mieszkających w guberni suwalskiej Litwinów, także Żydów, przeważały sympatie lewicowe. Suwalszczyzna była regionem, na terenie którego rozrzucano dużą ilość zakazanej literatury. Zasięg kolportażu był niewątpliwie związany z zasięgiem organizacyjnym funkcjonujących na tym terenie partii.