Stanisław Cieślukowski

„Budy” – początkiem niektórych wsi zakładanych wokół Suwałk w połowie XVIII wieku. Próba ich identyfikacji

Od XVIII wieku w dobrach kamedułów z Wigier, prócz sieci dobrze już wykształconych wsi: Suwałk, Żywej Wody, Białej Wody, Szurpił, Płociczna, Samli, Okuniowca, Turówki czy emfiteutycznego Kukowa, istniały, analogicznie jak w wiekach poprzednich, niewielkie puszczańskie siedliska, zwane „budami”. Zamieszkiwali je, podobnie jak na całym obszarze ówczesnego województwa trockiego, przede wszystkim rudnicy wytapiający żelazo, smolarze przerabiający drewno na potaż, smołę i inne produkty oraz osocznicy królewscy pilnujący kurczących się coraz bardziej ostępów leśnych. Większość z nich uprawiała też powstałe po zrębach i karczunku niewielkie zagony ziemi, tzw. ogrody. Natomiast w miejscach, gdzie wycięto znaczniejsze połacie lasu, najpierw kameduli, później urzędnicy królewscy zakładali nowe wsie rolnicze, zwane niekiedy, szczególnie w po- czątkowym okresie ich istnienia, również budami. Zasiedlano je w większości chłopami oraz drobną i zubożałą szlachtą mazowiecką. Nie brakowało też osadników ruskich i litewskich, jak i przybyszy zza pruskiej granicy. Spory odsetek stanowili chłopi z okolicznych, istniejących już od XVI wieku, wsi królewskich. Te nowo powstające osady, w przeciwieństwie na przykład do bud osoczników, miały o wiele lepszą trwałą zabudowę; liczyły też zdecydowanie więcej poddanych, a mimo to część z nich była jeszcze długo bezimienna – po prostu Budy.

Czasami, aby je odróżnić, określano ich położenie w stosunku do obiektów już istniejących, a powszechnie znanych, np. Buda od Sidorówki (smolarni), Buda od Wołowni (wsi) lub wymieniano ich właściciela, np. Buda Podlaskiego, Buda Kujawskich. Większość tych dawnych i nowo zakładanych w XVIII wieku osad w przyszłości stanie się wsiami. Do naszych czasów tylko nieliczne z nich zachowały w swojej nazwie człon Buda – np. Osińska Buda, Buda Ruska, czy leżące dalej od centrum osadniczego kamedułów Budzisko (przejście graniczne), Budy (k. Przerośli), Budwiecie (?), Buda Zawidugierska.

Nieocenionym wprost źródłem wiedzy, z którego korzystałem przy opracowywaniu tego zagadnienia, okazały się prowadzone od 1715 roku księgi metrykalne kościoła w Su- wałkach. Źródłem tym cenniejszym, że archiwaliów dotyczących kolonizacji okolic Suwałk mamy niewiele, a dostęp do niektórych z nich, np. do fotokopii dokumentów zakonu kamedułów z Wigier – do tzw. zbioru K. O. Falka – jest bardzo utrudniony.

Pierwsze zapisy „de Buda” (chrztów) pojawiają się w wymienionych księgach wraz z początkiem 1718 roku. Budą bądź Budą Erecta ¹, potem Nową Budą Erecta nazywano osadę powstałą wokół działającej od końca XVII wieku smolarni kamedułów – Krzywólka. W tymże roku wymienioną Budę zamieszkiwały m.in. rodziny Bobrowskich, Hałasów, Ślimków, które spotkamy również i w latach następnych, ale już w przekształconej w wieś (villa) pańszczyźnianą Krzywólce. Obecnie jest ona wsią znacznie rozbudowaną. Pierwsze jej domy, tak jak przed wiekami, rozłożone wzdłuż Czarnej Hańczy, sięgają prawie obrzeży Suwałk.

Dość długo nie byłem w stanie umiejscowić Budy od Sidorówki, zwanej też niekiedy Budą Szyrwinty ², ani też samej Sidorówki, choć nazwa jej wskazywałaby na założoną w 1790 roku w pobliżu Gulbieniszek wieś JP Czajewskiego – Sidorówkę ³. Dopiero porównując nazwiska sąsiadów Mazewskich („nobilium”) z Budy od Sidorówki z lat 1747–1757 z mieszkańcami wsi wykazanych w spisie z roku 1786 ⁴, w tym o nazwie Żubrówek, stwierdziłem, że obie te nazwy odnoszą się do tej samej osady. Budę od Sidorówki zaczęto nazywać Żubrówkiem lub Żubrynkiem co najmniej przed rokiem 1784. Natomiast Sidorówka, to druga obok wspomnianej już Krzywólki funkcjonująca od początków XVIII wieku (?) smolarnia kamedułów, a istniejąca wokół niej osada smolarzy, to po prostu Buda. Przed 1759 rokiem smolarnię wraz z osadą przejmuje w dzierżawę JP Podlaski i od tego czasu zaczęto określać ją Budą Prenereycze, Prunoreyszą, Plenerezlą itp. Nazwa pochodziła od łacińskich słów: pruna – żarzący się węgiel, reicio – porzucać, pozbyć się. Prawdopodobnie na krótko przed 1771 rokiem i tę osadę przekształcono w wieś rolniczą i od tego momentu zaczęto nazywać Węgielnią. Obie te graniczące ze sobą gruntami wsie leżą po obu stronach drogi Suwałki – Szypliszki, oddalone od siedziby powiatu o około 5–7 km, z tym że Buda od Sidorówki, zwana później Żubrówkiem, obecnie występuje pod nazwą Żubryn.

Osadą, od początku o charakterze rolniczym, a powstałą w połowie XVIII wieku, tj. w okresie intensywnej kolonizacji terenów nienależących już do kamedułów, była Buda od Żywej Wody, od 1755 roku nazywana Czerwonym Bagnem. Spośród co najmniej 11 rodzin zamieszkujących ją w latach 1754–1755 w spisie mieszkańców z 1786 roku ⁵ odnajdujemy już nazwiska tylko czterech: Anuszkiewiczów, Oneszków (wcześniej Honeszków), Skorochodów i Szeszków. Resztę stanowiła ludność napływowa, wywodząca się najczęściej ze starych wsi królewskich położonych na wschód od Filipowa.

Mniej więcej w tym samym czasie co Czerwone Bagno (ok. 1750 roku), założono na wschód od jeziora Szelment Wielki, w niewielkiej od niego odległości, „Budę alias Rosztobol” ⁶, nazywaną później także Budą Szelmentową ⁷. Jak wynika z powyższego, Rosztobel, wbrew temu co pisał Jerzy Wiśniewski, istniał już przed rokiem 1789 ⁸. W tymże roku Maciej Antoni Eysymont nie założył, a jedynie (być może opuszczoną budę o tej nazwie) zasiedlił filiponami, na Suwalszczyźnie zwanych też starowiercami. Od tego czasu osada rozrastała się. Do drugiej wojny światowej zamieszkiwali ją, podobnie jak pobliską wieś Szury, wyłącznie wspomniani już starowiercy. W wyniku hitlerowskich represji wieś opustoszała, a po jej mieszkańcach pozostały tylko fundamenty dawnych zabudowań. W ich pobliżu niszczeje też stary cmentarz wojenny z okresu pierwszej wojny światowej.

Z myślą o dochodach z uprawy ziemi kameduli z Wigier – jeszcze przed rokiem 1725 – założyli kolejną wieś. Tę niewielką nowinę, położoną o około 4 km na południowy zachód od Suwałk, nazwali Zieloną Budą ⁹, potem na przemian Budą, Budą Zieloną lub Zielonym. Od czasu powstania w jej pobliżu jednej z siedmiu wsi osockich, mającej za zadanie ochronę dóbr królewskich przed kamedułami i ich poddanymi, zaczęto określać ją Budą Starozieloną. Natomiast nową, sąsiednią – początkowo Budą od Zielonego, a po niejakim czasie (możliwe, że już przed rokiem 1761) – Zielonym Królewskim. Kolejne zmiany nazw tych wsi dotyczą w zasadzie już tylko Budy Starozielonej. W drugiej połowie XVIII wieku przyjęła się jej nazwa Zielone Kamedulskie, która funkcjonuje do dzisiaj, choć w między- czasie spotykało się zapisy: Zielone Klasztorne (od 1762), Zielone XX oraz Zielone XX KK.

Już w połowie XVIII wieku w pobliżu niektórych wsi zaczęły pojawiać się niewielkie, osobne siedliska-budy, określane dziś mianem przysiółków. Nie wszystkie zostały zlokalizowane. Jednym z nich był przysiółek zwany niekiedy „Zielonym Jch Mosczow PP Kujawskich” (1767), leżący gdzieś na skraju wymienionego Zielonego Kamedulskiego. W suwalskich księgach metrykalnych akty chrztów, ślubów, a także zgonów z Budy Kujawskich (Zielonej) lub Zielonego Kujawskiego zwanego też Frydrychowem pojawiały się już w latach 1759–1771. W tym też czasie zdarzały się przypadki, że mieszkańców Frydrychowa zapisywano jak tych, pochodzących z samej wsi Zielone Kamedulskie.

Swoje przysiółki miało też Zielone Królewskie, w XX wieku podzielone na dwa organizmy – Zielone Królewskie I i Zielone Królewskie II. Zlepek kilku gospodarstw pomiędzy Zielonym Królewskim II a Poddubówkiem do drugiej wojny światowej tworzył niewielki przysiółek, następnie osadę Czarne. Sąsiedni zaś majątek ziemski, którego właścicieli nie odnalazłem, już od początków XIX wieku nazywany był Bocianowem. Umieszczano go na planach i niektórych mapach, np. na Reymann's Special-Karte z 1855 roku. W okresie okupacji hitlerowskiej zarządzał nim, pozostający na usługach Niemców folksdojcz z Chmielówki – Mikolon. Po wyzwoleniu dobra te wróciły do Kamieńskich i Sobolewskich – prawowitych właścicieli wysiedlonych. Należałoby tu również wymienić spory folwark Zaniewo vel Woleninowo, usytuowany między Zielonym Królewskim II a Niemcowizną. W XIX wieku stanowił on własność Kazimiery Uszyńskiej¹⁰. W okresie międzywojennym jego ówcześni posesorzy, Mereccy, zlikwidowali folwark, rozprzedali też grunty. Obecnie na części z nich gospodarują m.in. rodziny Maziewskich i Uździłów.

Nastepną własnością rodu Kujawskich na Suwalszczyźnie była niezlokalizowana Buda Użewo¹¹ (Używka). Przemawiają za tym i inne określenia tej Budy: Buda Ioannes Cujawa¹², Buda Cujawi, Buda Kujawskich. Zamieszkujące tam w latach 1743–1751 rodziny Anuszkiewiczów, Kawalerów, Domalewskich, Oszmiańskich (potomków Michała Ossmana i Anny Fridrichowny de Prussia¹³) i inne odnajdujemy pod koniec XVIII wieku w kilku różnych wsiach parafii Suwałki i Jeleniewo. Natomiast o dalszych losach tej Budy Użewo nic mi nie wiadomo. Możliwe, że podobnie jak kilka innych z tego okresu, uległa likwidacji.

Jedną z wielu bud, których nawet położenia bez dogłębnych badań (pod warunkiem, że zachowały się źródła) nie sposób ustalić, była Buda Uciecha. Jedyną o niej wzmianką jest zapis w aktach kościoła w Suwałkach z 1758 roku ślubu Jana Kozłowskiego i Krystyny Mazewszczanki. W tymże kościele, w roku 1763, ochrzcili oni córkę Krystynę, ale zapis w metryce wskazuje, że tym razem przybyli „z Plonoreyscza” (dzisiaj wieś Węgielnia).

Nie zidentyfikowałem też Budy od Czerwonego Bagna¹⁴, Budy od Wołowni¹⁵, Przybudka¹⁶, Bołtrobudy¹⁷ i jeszcze kilku bud i przysiółków, które nazywano też Osokami, Nowinami czy Rudami, a w wymienionych księgach notowano bez jakichkolwiek wyróżnień czy określeń. Większość z nich zapewne uległa degradacji, pozostałe być może zostały wchłonięte przez większe, sąsiednie organizmy wiejskie. Wspomnę tylko Budę Kujawa z Kukowa¹⁸ i liczne Osoki, po których nie pozostały żadne inne ślady prócz zapisów w suwalskich księgach metrykalnych.

I na zakończenie chcę wyliczyć jeszcze te wsie, o których wiem, że w początkowym stadium swojego rozwoju w nazwie nosiły człon „Buda”, który zniknął on bezpowrotnie. Do takich należą: Przejma Wielka – od drugiej połowy XVIII wieku wieś osocka, zwana początkowo Królewskim Budziskiem; Przejma Mała – wieś założona prawie w tym samym czasie co Królowe Budzisko, od 1756 roku notowana jako Przejmy Buda oraz Jegliniec k. Kaletnika, założony przed rokiem 1765 jako Buda P. Podlaskiego, czyli stanowiąca jego własność.

Ten tekst oczywiście nie wyczerpuje zagadnienia. Potrzebne są dalsze badania nie tylko nad powstaniem wsi i kształtowaniem się ich nazw w okolicach Suwałk, ale i na Suwalszczyźnie. Niewątpliwie przyczynią się one do lepszego poznania historii tej ziemi.

Do sformułowania zawartych tu niektórych uwag i sprostowań wykorzystałem m.in. materiały udostępnione przez: Andrzeja Matusiewicza i Lucjana Sobolewskiego z Suwałk, za które im serdecznie dziękuję.