Anna Krzysztofiak

Trzmiele (Bombus) i trzmielce (Psithyrus) Suwalszczyzny

(cz. 1 z 2)  

Wstęp

Fauna pszczół dziko żyjących na obszarach sąsiadujących z Suwalszczyzną była stosunkowo dobrze znana już na początku wieku. Badano faunę pszczół Prus Wschodnich (Alfken, 1909, 1913; Moeschler, 1938) oraz Wileńszczyzny (Adolph, 1934). Wprawdzie B. Minkiewicz (1935) badał pszczoły w okolicach Suwałk, jednak praca jego ograniczała się jedynie do gatunków południowych i rzadkich. Pierwsze dane na temat fauny trzmieli i trzmielców Suwalszczyzny zamieścili w swojej pracy S. Sowa, M. Dylewska i A. Rusz- kowski (1991), którzy badali zagęszczenie trzmieli na uprawach koniczyny czerwonej. Autorzy tej pracy przytaczają dane m.in. z okolic wsi: Maćkowa Ruda, Sucha Wieś, Stabieńszczyzna, Białobłota, Prudziszki, Osowa, Piecki i Raczki. Najlepiej poznanym, pod kątem fauny pszczół, fragmentem Suwalszczyzny jest obecnie obszar Wigierskiego Parku Narodowego, gdzie od roku 1988 prowadzone są regularne badania tej grupy owadów (Banaszak, Krzysztofiak, 1992, 1996; Krzysztofiak, 1992, 1994, 1995, 1997, 2000; Krzysztofiak, Pawlikowski, 1995). Z terenu tego do roku 1996 wykazano łącznie 191 gatunków pszczół dziko żyjących, w tym 21 trzmieli i 7 trzmielców.

W ostatnim czasie badaniami objęto obszar położony po obu stronach projektowanej drogi Via Baltica, na odcinku Suwałki-Budzisko (Krzysztofiak, 2000). Na terenie tym stwierdzono obecność 174 gatunków pszczół, w tym 21 trzmieli i 6 trzmielców.

Ten opis fauny trzmieli i trzmielców Suwalszczyzny jest podsumowaniem dotychczasowych badań, uwzględniającym nowe, nigdzie dotąd niepublikowane dane z tego obszaru.

Teren i metody badań

Badania fauny trzmieli i trzmielców prowadzone były w latach 1988-2000 na Suwalszczyźnie. Jej krajobraz, bardzo zróżnicowany pod względem rzeźby, jest rezultatem zlodowacenia bałtyckiego, które pozostawiło tu m.in. liczne moreny, ozy, kemy, jeziora wytopiskowe, rynny lodowcowe. Obszar położony na północ od Suwałk odznacza się występowaniem licznych wzniesień, natomiast w kierunku południowym teren obniża się, przechodząc w równinę sandrową. Największe kompleksy leśne na badanym obszarze znajdują się na terenie Puszczy Boreckiej, Puszczy Rominckiej oraz Puszczy Augustowskiej. W drzewostanach dominuje świerk Picea abies i sosna Pinus sylvesrtis, z domieszką dębu szypułkowego Quercus robur, brzozy brodawkowatej Betula pendula, olszy czarnej Alnus glutinosa, grabu Carpinus betulus, jesionu Fraxinus excelsior i lipy drobnolistnej Tilia cordata. W warstwie krzewów spotykamy głównie leszczynę Corylus avellana, kruszynę Frangula alnus, wierzby Salix sp., kalinę Viburnum opulus, trzmielinę brodawkowatą Euonymus verrucosa, wiciokrzew Lonicera xylosteum i porzeczkę alpejską Ribes alpina. Dużą powierzchnię zajmują torfowiska wysokie i przejściowe, gdzie można spotkać wiele gatunków borealnych, takich jak: wełnianeczka alpejska Scirpus hudsonianus, skalnica torfowiskowa Saxifraga hirculus, jaskier leżący Ranunculus reptans i gwiazdnica grubolistna Stellaria crassifolia (Sokołowski, Kot, 1996). Tereny otwarte zajmują łąki (od suchych do skrajnie wilgotnych, okresowo zalewanych) oraz murawy pastwiskowe, kserotermiczne i piaskowe. Znaczny obszar stanowią grunty rolne, na których uprawia się głównie zboża, ziemniaki i rzepak oraz w mniejszych ilościach tytoń i grykę.

Owady odławiane były w białe i żółte pułapki Moericke'go (plastikowe miski wypełnione roztworem glikolu) i metodą „na upatrzonego". Część osobników pochodzi z pułapek Barbera, które stosowane były również do odłowu innych grup owadów. Zagęszczenie trzmieli badane było metodą transektów liniowych (Banaszak, 1991), przy czym odławiano tylko te okazy, które sprawiały trudności w przyżyciowym oznaczeniu do gatunku, a obecność innych jedynie odnotowywano.

Materiał badawczy przeanalizowano przyjmując podział na elementy zoogeograficzne za J. Banaszakiem (1993 a):

palearktyczny - gatunki zasiedlające Europę, Afrykę północną i Azję,

europejsko-syberyjski - gatunki zamieszkujące Europę oraz północną i środkową Azję,

europejski - gatunki zasiedlające Europę, środkowoeuropejski - gatunki występujące w Europie Środkowej,

europejsko-medyterraneński - gatunki zamieszkujące Europę i północną Afrykę.

Wyniki

W trakcie badań na terenie Suwalszczyzny stwierdzono występowanie 23 gatunków trzmieli Bombus oraz 8 gatunków trzmielców Psithyrus. Poniżej przedstawiono miejscowości, w których stwierdzono obecność poszczególnych gatunków.

Bombus confusus : Puńsk - wieś.

Bombus cryptarum : Bryzgiel, Budzisko, Czerwonka, Czerwony Krzyż, Hultajewo, Krusznik, Powały, Sobolewo, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Suwałki, Suche Bagno, Szwajcaria, Szymanowizna, Szypliszki, Wasilczyki.

Bombus distinguendus : Powały, Czerwony Krzyż, Krusznik, Krzywe, Magdalenowo, Rosochaty Róg, Suche Bagno.

Bombus hortorum : Andrzejewo, Bryzgiel, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwonka, Czerwony Krzyż, Jastrzęby, Kamionka, Królówek, Krusznik, Krzywe, Leszczewo, Magdalenowo, Osinki, Powały, Samlanka, Studzieniczna, Suche Bagno, Suchodoły, Suwałki, Szwajcaria, Szypliszki, Wasilczyki, Wigry, Wojponie, Cimochowizna, Żubryn.

Bombus humulis : Bryzgiel, Budzisko, Czerwony Krzyż, Podleszczewo, Krzywe, Magdalenowo, Osinki, Przejma Wielka, Rosochaty Róg, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Suwałki, Szwajcaria, Szypliszki, Turtul, Wojciuliszki, Żubryn.

Bombus hypnorum : starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Krzywe, Leszczewo, Magdalenowo, Powały, Studzieniczna, Szypliszki, Wasilczyki, Słupie.

Bombus jonellus : Budzisko, Cimochowizna, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż, Podleszczewo, Królówek, Krusznik, Krzywe, Leszczewo, Magdalenowo, Powały, Rosochaty Róg, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Suche Bagno, Szymanowizna, Szypliszki, Wasilczyki.

Bombus lapidarius : Bryzgiel, Budzisko, Czerwony Folwark, Czerwony Krzyż, Hultajewo, Jasionowo, Jastrzęby, Podleszczewo, Królówek, Krusznik, Krzywe, Krzywólka, Leszczewo, Magdalenowo, Okuniowiec, Piotrowa Dąbrowa, Powały, Przejma Wielka, Puńsk - wieś, Rosochaty Róg, Suche Bagno, Suwałki, Szwajcaria, Szymanowizna, Wasilczyki, Wigry, Wojciuliszki, Żubryn.

Bombus lucorum : Bryzgiel, Budzisko, Czerwony Krzyż, Hultajewo, Jasionowo, Jastrzęby, Jeziorki, Podleszczewo, Krusznik, Krzywe, Krzywólka, Magdalenowo, Płociczno, półwysep Dąbek na jeziorze Wigry, Przejma Wielka, Puńsk - wieś, Puszcza Romincka, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a je-ziorem Wigry, Studzieniczna, Suche Bagno, Suwałki, Szlinokiemie, Szwajcaria, Szypliszki, Turtul, wyspa Kamień na jeziorze Wigry, wyspa Ordów na jeziorze Wigry, Słupie.

Bombus magnus : Mikołajewo, Suche Bagno, Szwajcaria.

Bombus muscorum : Cimochowizna, Czerwony Krzyż, Jastrzęby, Podleszczewek, Królówek, Krusznik, Krzywe, Krzywólka, Leszczewo, Magdalenowo, Płociczno, Powały, Przejma Wielka, Rosochaty Róg, Ryżówka, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Suche Bagno, Szwajcaria, Szypliszki, Turtul, Wasilczyki, Wigry.

Bombus pascuorum : Andrzejewo, Bryzgiel, Budzisko, Cimochowizna, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż, Czerwonka, Jasionowo, Jastrzęby, brzeg Jeziora Białego koło Piert, Podleszczewek, Królówek, Krzywe, Leszczewo, Magdalenowo, Osinki, półwysep Dąbek, Przejma Wielka, Puszcza Romincka, Rosochaty Róg, Smolniki, Studzieniczna, Suche Bagno, Suwałki, Szwajcaria, Szymanowizna, Szypliszki, Walik, Wasilczyki, Wiatrołuża, Wigry, Wojciuliszki, wyspa Kamień na jeziorze Wigry, Słupie, Żytkiejmy.

Bombus pomorum : Królówek, Rosochaty Róg, Turtul, Wigry.

Bombus pratorum : Bryzgiel, Cimochowizna, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż, Wasilczyki, Podleszczewo, Królówek, Krzywe, Leszczewo, Magdalenowo, Powały, Puszcza Romincka, Rosochaty Róg, Smolniki, Sobolewo, Stary Folwark, Studzieniczna, Suche Bagno, Szwajcaria, Szymanowizna, Szypliszki, Wigry, Słupie.

Bombus ruderarius : Budzisko, Czerwony Folwark, Czerwony Krzyż, Jasionowo, Jastrzęby, Podleszczewo, Królówek, Krzywe, Magdalenowo, Okuniowiec, Osinki, Powały, Przejma Wielka, Puńsk - wieś, Rosochaty Róg, Suche Bagno, Suwałki, Szymanowizna, Szypliszki, Wasilczyki, Wigry, Wojciuliszki, Wojponie, wyspa Kamień na jeziorze Wigry.

Bombus ruderatus : bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Szypliszki.

Bombus schrencki : Bryzgiel, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż, Hultajewo, Podleszczewo, Krzywe, Płociczno, Powały, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Suche Bagno, Szwajcaria, Szymanowizna, Szypliszki, Walik, wyspa Kamień na jeziorze Wigry.

Bombus semenoviellus : Bryzgiel, Budzisko, Czerwonka, Podleszczewo, Krzywe, Magdalenowo, Mikołajewo, Osinki, Puńsk - wieś, Smolniki, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Suche Bagno, Szwajcaria, Szypliszki, Wojponie.

Bombus soroeensis : Czerwony Krzyż, Jastrzęby, Szypliszki.

Bombus subterraneus : bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż, brzeg Jeziora Muliczne, Podleszczewo, Krzywe, Magdalenowo, Powały, Puńsk - wieś, brzeg rzeki Samlanka, Studzieniczna, Suche Bagno, Szwajcaria.

Bombus sylvarum : Budzisko, Cimochowizna, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż, Hultajewo, Jasionowo, Królówek, Krusznik, Krzywe, Lipniak, Magdalenowo, Okuniowiec, Osinki, Płociczno, Powały, Puńsk, Rosochaty Róg, brzeg rzeki Samlanka, Suwałki, Szwajcaria, Szymanowizna, Szypliszki, Wigry, Wojciuliszki, Wojponie, Żubryn.

Bombus terrestris : Bryzgiel, Budzisko, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwonka, Czerwony Krzyż, Hultajewo, Jasionowo, Podleszczewo, Krusznik, Krzywe, Magdalenowo, Okuniowiec, Płociczno, Powały, Przejma Wielka, Sobolewo, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a je-ziorem Wigry, Studzieniczna, Suche Bagno, Suwałki, Szlinokiemie, Szwajcaria, Szymanowizna, Szypliszki, Wasilczyki, Wigry, wyspa Kamień na jeziorze Wigry, Słupie, Żubryn.

Bombus veteranus : Budzisko, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwonka, Czerwony Krzyż, Hultajewo, Jasionowo, Królówek, Krzywe, Maćkowa Ruda, Magdalenowo, Przejma Wielka, Szymanowizna, Szypliszki, Wigry, Wojciuliszki, wyspa Kamień na jeziorze Wigry, Żubryn.

Psithyrus barbutellus : Krzywe, Krzywólka, Magdalenowo, Przejma Wielka, Szwajcaria, Wiatrołuża.

Psithyrus bohemicus : Bryzgiel, Wasilczyki, Podleszczewo, brzeg rzeki Samlanka, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Folwark, Czerwony Krzyż, Gawarzec, Jastrzęby, Królówek, Krusznik, Krzywe, Leszczewo, Maćkowa Ruda, Magdalenowo, Płociczno, Powały, Puszcza Romincka, Sernetki, Sobolewo, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Studzieniczne, Suche Bagno, Szwajcaria, Szypliszki, Turtul, Walik, Wasilczyki, Wiatrołuża, wyspa Ordów na jeziorze Wigry, Cimochowizna.

Psithyrus campestris : Bryzgiel, Budzisko, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Gawarzec, Jastrzęby, Wasilczyki, brzeg Jeziora Białego koło Piert, Podleszczewo, Krusznik, Krzywe, Leszczewo, Magdalenowo, Powały, Przejma Wielka, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Studzieniczna, Suche Bagno, Szlinokiemie, Szwajcaria, Szypliszki.

Psithyrus norvegicus : Bryzgiel, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż, Wasilczyki, Krzywe, Leszczewo, Okuniowiec, Powały, Sobolewo, Stańczyki, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Studzieniczna, Suche Bagno, Cimochowizna, Słupie.

Psithyrus quadricolor : bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry.

Psithyrus rupestris : Bryzgiel, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż, Jastrzęby, Podleszczewo, Królówek, Krzywe, Magdalenowo, Piotrowa Dąbrowa, Przejma Wielka, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Studzieniczna, Suche Bagno, Szlinokiemie, Szymanowizna, Szypliszki, Wasilczyki.

Psithyrus sylvestris : Bryzgiel, Podleszczewo, bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż, Krusznik, Krzywe, Mikołajewo, Płociczno, Powały, Sernetki, Sobolewo, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Suche Bagno, Cimochowizna, Słupie.

Psithyrus vestalis : bór bagienny pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Czerwony Krzyż, Jastrzęby, Podleszczewo, Krusznik, Krzywe, Magdalenowo, Powały, półwysep Dąbek, starorzecze Czarnej Hańczy pomiędzy Sobolewem a jeziorem Wigry, Suche Bagno, Szwajcaria, Szypliszki.

W trakcie trzynastoletnich badań odłowiono łącznie 3244 osobniki, w tym 2805 z rodzaju Bombusoraz 439 z rodzaju Psithyrus (tabela 1). W odłowionym materiale najliczniej występowały trzmiele z gatunków: Bombus pascuorum, B. lucorum, B. pratorum i B. cryptarum. Sporadycznie zaś: Psithyrus quadricolor, Bombus confusus, B. ruderatus, B. magnus, B. pomorum i B. soroeensis.

Tabela 1. Liczba osobników z poszczególnych gatunków trzmieli i trzmielców

odłowionych w latach 1988-2000 na Suwalszczyźnie

Badane środowiska różniły się składem gatunkowym trzmieli i trzmielców, co wiąże się z różnicami w ich wymaganiach siedliskowych. Obecność poszczególnych gatunków w różnych typach środowisk przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Występowanie trzmieli i trzmielców

w poszczególnych typach środowisk Suwalszczyzny

Najbogatsze w gatunki są środowiska łąkowe i leśne (po 25 gatunków). Stosunkowo liczne w gatunki są murawy kserotermiczne (20) i torfowiska (19), natomiast najmniej gatunków (13) stwierdzono na uprawach koniczyny czerwonej (tabela 3).

 Tabela 3. Liczba gatunków trzmieli i trzmielców występujących

w poszczególnych typach środowisk Suwalszczyzny

Tabela 4. Udział elementów zoogeograficznych w badanym materiale Apoidea

W zebranym materiale pod względem zoogeograficznym (tabela 4) zdecydowanie dominuje element eurosyberyjski (24 gatunki), stanowiący 77,4%. Pozostałe gatunki stanowiły elementy: europejski (3 gatunki), europejsko-medyterraneński (2 gatunki) oraz palearktyczny i środkowoeuropejski (po jednym gatunku).

ciąg dalszy