Lech Krzysztofiak

Biegaczowate (Carabidae, Coleoptera)

Wigierskiego Parku Narodowego                              (cz. 1 z 2)

Wstęp

Biegaczowate Carabidae stanowią jedną z najliczniejszych w gatunki rodzin chrząszczy. Do tej pory na świecie opisano około 35 tysięcy gatunków tych owadów, a w Polsce stwierdzono występowanie ponad 500 gatunków (Burakowski i in., 1973, 1974; Razowski, 1991).

Biegaczowate posiadają bardzo zróżnicowaną morfologię i ekologię. Występujące w Polsce gatunki można spotkać na terenach otwartych, w zadrzewieniach oraz w gęstych lasach, na murawach kserotermicznych i na terenach silnie podmokłych. Występują w glebie, w warstwie ściółki, na powierzchni gleby oraz na roślinności zielnej i w koronach drzew. Chrząszcze charakteryzują się dużą rozpiętością rozmiarów ciała – długość ciała najmniejszych osobników wynosi niespełna 2 mm, a największych ponad 40 mm. W większości są to owady drapieżne, odżywiające się drobnymi bezkręgowcami. Niektóre gatunki wyspecjalizowały się w polowaniu na konkretne grupy zwierząt, np. tęczniki Calosoma sycophanta i C. inquisitor polują wyłącznie na gąsienice motyli, gatunki z rodzaju Notiophilus polują głównie na skoczogonki, a gatunki z rodzaju Cychrus wyłącznie na ślimaki.

Dotychczasowe dane na temat występowania biegaczowatych na terenie Wigierskiego Parku Narodowego są bardzo skąpe. Pochodzą jedynie z pracy A. Leśniaka (1980). Prowadząc badania w borach i lasach mieszanych, autor ten stwierdził występowanie 32 gatunków biegaczowatych, z których 6 było nowych dla Pojezierza Mazurskiego. Tym samym fauna Carabidae Pojezierza Mazurskiego zwiększyła się do 185 gatunków, co stanowi 35,6% fauny biegaczowatych Polski.

Celem badań opisanych w tym opracowaniu było poznanie i ocena składu gatunkowego biegaczowatych występujących w wybranych środowiskach Wigierskiego Parku Narodowego.

Teren i metody badań

Biegaczowate zbierane były w latach 1988–1998 na terenie Wigierskiego Parku Narodowego (rys. 1), który położony jest w północno-wschodniej Polsce, na północnym skraju Puszczy Augustowskiej. Park swoim zasięgiem obejmuje obszar 15 085 ha, w tym lasy zajmują powierzchnię 9460 ha (62,7% powierzchni WPN), wody – 2907 ha (19,3%), grunty orne – 1682 ha (11,1%), łąki i pastwiska – 536 ha (3,6%), drogi, tereny zabudowane i inne 500 ha (3,3%). Park charakteryzuje się mozaikowatym układem ekosystemów leśnych, wodnych i torfowiskowych, występowaniem ciekawych form polodowcowej rzeźby terenu oraz zachowaniem tradycyjnych krajobrazów rolniczych. Różnorodność ekosystemów o charakterze naturalnym, a także graniczących z nimi terenów użytkowanych rolniczo – łąk, pastwisk i pól uprawnych, zapewnia występowanie bogatych w gatunki zespołów roślin i zwierząt.

Rys. 1. Teren badań

W trakcie badań biegaczowate odławiane były na terenach zalesionych – w borze mieszanym, borze bagiennym i grądzie, na terenach otwartych – na torfowiskach i pod- mokłych łąkach, na murawach piaskowych i kserotermicznych, na polach uprawnych oraz nad brzegami wód i w strefie ekotonowej (pole–las, łąka–las).

Subborealny bór mieszany Serratulo-Pinetum na obszarze Wigierskiego Parku Narodowego nie jest jednorodny. Jego drzewostan jest średnio zwarty, składający się z sosny Pinus sylvestris i świerka Picea abies. Warstwę podszytu tworzą głównie gatunki drzewiaste z wyższych warstw, a ponadto jarzębina Sorbus aucuparia i leszczyna Corylus avellana. Runo charakteryzuje się dość obfitym występowaniem Calamagrostis arundinacea i Vaccinium myrtillus oraz Maianthemum bifolium. Warstwę mchów tworzą głównie: Pleurozium schreberi, Hylocomium splendens oraz Ptilium crista-castrensis.

Kontynentalny bór bagienny Vaccinio uliginos i Pinetum zajmuje niewielką powierzchnię i różnicuje się na kilka wariantów i odmian wilgotnościowych i troficznych. Drzewostan jest stosunkowo luźny, składający się z sosny z wyraźnym udziałem brzozy omszonej Betula pubescens. Warstwę podszytu buduje brzoza omszona z niewielką domieszką świerka i kruszyny Frangula alnus. W warstwie niższej masowo występuje Ledum palustre, w mozaikowym układzie z rozproszonymi skupieniami Vaccinium uliginosum. W runie licznie występują torfowce – Sphagnum magellanicum, Sph. rubellum, Sph. palustre i Sph. recurvum, tworzące gęsty kobierzec z licznymi kępkami.

Grąd subkontynentalny Tilio-Carpinetum zajmuje znaczną powierzchnię i jest mocno zróżnicowany. Jego charakterystyczną cechą jest obfite występowanie gatunków iglastych – sosny i świerka oraz prawie zupełny brak grabu Carpinus betulus. Drzewostan składa się z olszy Alnus glutinosa oraz sosny z domieszką gatunków liściastych. Warstwa mszysta jest bardzo zmienna, a pokrycie waha się od 0 do 80%. Panuje tu Plagiomnium affine, Eurhynchium angustirete, Atrichum undulatum oraz Pleurozium schreberi i Hylocomium splendens. Runo wykazuje dość duże pokrycie (ok. 70%), a występują w nim takie gatunki, jak: Asarum europaeum, Pulmonaria obscura i Viola mirabilis.

Torfowiska i wilgotne łąki, m.in. Sphagnum magellanici – mszar o kępowej budowie, tworzony przede wszystkim przez Sphagnum magellanicum i Sph. cuspidatum oraz Sph. recurvum, Drosera rotundifolia i Andromeda polifolia; Cirsio-Polygonetum – zespół kośnej, wilgotnej łąki, występujący głównie w dolinach rzecznych i nad niektórymi jeziorami. Jego skład florystyczny jest bardzo zróżnicowany. Rosną tu m.in.: Polygonum bistorta, Cirsium oleraceum, Geum rivale i Deschampsia caespitosa.

Murawy napiaskowe i kserotermiczne występują głównie na stromych zboczach pagórków morenowych i kemowych, niezalesionych skarpach przyjeziornych oraz na zbo- czach wyeksploatowanych wyrobisk. Cechują się bogatym składem gatunkowym roślin. Można tu spotkać m.in.: Rumex acetosella, Veronica spicata, Centaurea scabiosa, Hieracium cymosum, Draba nemorosa i Dianthus deltoides.

Pola uprawne, na których odławiane były biegaczowate, wykorzystywane były pod uprawę ziemniaków, zbóż i warzyw. Często, w okresie prowadzenia badań, tereny te użytkowane były przemiennie.

Brzegi wód płynących i stojących, wytypowane do badań, odznaczały się dużym zróżnicowaniem pokrycia gruntu roślinnością. Obszary te porastały m.in.: szuwar pałki wąskolistnej Typhetum angustifoliae składający się z Typha angustifolia z niewielką domieszką Phragmites australis; szuwar trzcinowy Phragmitetum z dominującą trzciną pospolitą, której najczęściej towarzyszą: Carex elata, Lysimachia vulgaris i Galium palustre; szuwar pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae z dominującą Typha latifolia i towarzyszącymi Carex acutiformis oraz Alisma plantago-aquatica; szuwar turzycy błotnej Caricetum acutiformis z dominującą Carex acutiformis i występującymi tu: Lysimachia vulgaris, Phragmites australis, Potentilla palustris i Equisetum palustre oraz zespół torfowcowy turzycy dzióbkowatej Sphagno-Caricetum rostratae, w którym oprócz Carex rostrata, dominującym składnikiem są torfowce, a wśród nich Sphagnum recurvum, Sph. magellanicum i Sph. palustre.

Zebrany materiał Carabidae pochodził z odłowów w pułapki Barbera na stałych powierzchniach badawczych, funkcjonujących w ramach monitoringu fauny bezkręgowej oraz z odłowów metodą „na upatrzonego” na pozostałym obszarze.

Analizę zoogeograficzną zebranego materiału dokonano w oparciu o klasyfikację Leśniaka (1987), który wyróżnił następujące elementy zoogeograficzne: holarktyczny, palearktyczny, eurosyberyjski, euroarktyczny, eurośródziemnomorski, europejskiej prowincji leśnej oraz element górski europejskiej prowincji leśnej.

ciąg dalszy