Anna Krzysztofiak

Trzmiele (Bombus) i trzmielce (Psithyrus) Suwalszczyzny

(cz. 2 z 2)  

Dyskusja

W trakcie trzynastoletnich badań prowadzonych na terenie Suwalszczyzny odłowiono łącznie 3244 owady z rodzajów Bombus i Psithyrus (tabela 1), w tym zdecydowaną większość stanowiły trzmiele (2805). Najliczniejsze były gatunki eurytopowe - Bombus pascuorum i B. lucorum oraz trzmiele leśne, takie jak: Bombus pratorum i B. cryptarum. Wysoka liczebność dwu ostatnich gatunków jest najprawdopodobniej rezultatem regularnych badań, prowadzonych w latach 1989-1991 w środowiskach leśnych Wigierskiego Parku Narodowego. Skrajnie nieliczne są trzmiele z gatunków: Bombus confusus, B. ruderatus, B. magnus, B. pomorum i B. soroeensis oraz trzmielec Psithyrus quadricolor.

Na badanym obszarze stwierdzono obecność 23 gatunków trzmieli, co stanowi 79,3% wszystkich stwierdzonych w Polsce oraz 8 gatunków trzmielców (100% krajowych gatunków). Jest to liczba bardzo wysoka i obejmuje prawie wszystkie nizinne gatunki trzmieli w Polsce.

Wszystkie krajowe gatunki trzmieli objęte są ochroną prawną, a trzmiel tajgowy Bombus jonellus wpisany został do Czerwonej księgi zwierząt Polski (Głowaciński, 1992).

Na szczególną uwagę zasługuje obecność na Suwalszczyźnie dwóch gatunków trzmieli: Bombus semenoviellus oraz B. schrencki. Występowanie Bombus semenoviellus w Polsce stwierdzono stosunkowo niedawno, bo dopiero w latach dziewięćdziesiątych (Pawlikowski, 1996). Z całą pewnością był on obecny u nas już wcześniej, pozostawał jednak nierozpoznany. Gatunek ten można łatwo pomylić z Bombus jonellus, od którego różni się jedynie obecnością jasnych włosków na twarzy oraz innym rozmieszczeniem jasnych włosków na tergitach odwłoka (Pawlikowski, 1999). Pierwsze odłowione na terenie Suwalszczyzny okazy Bombus semenoviellus pochodzą z lat 1988-1991. Liczniejsze obserwacje przeprowadzono jednak dopiero w latach 1999-2000. Na Litwie, gdzie trzmiela tego obserwowano już wcześniej, odwiedza on następujące gatunki roślin: Hypochoeris radicata, Vicia sp.,Ranunculus sp., Knautia arvensis, Acer platanoides, Anthemis tinctoria, Centaurea sp. i Anchusa officinalis (Monsevičius, 1995).

Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku Bombus schrencki, który uważano za zanikły w Polsce (Banaszak, 1991). Dokładniejsze badania fauny pszczół Suwalszczyzny wykazały obecność tego trzmiela w środowiskach leśnych Wigierskiego Parku Narodowego (Krzysztofiak, 1992). Zainicjowało to dalsze poszukiwania, które przyniosły rezultaty w postaci stwierdzenia tego gatunku również w Białowieskim Parku Narodowym, w Biebrzańskim Parku Narodowym (Krzysztofiak, dane niepublikowane) oraz w Puszczy Boreckiej (Pawlikowski, 1994).

Zastanawiający jest drastyczny spadek liczebności Bombus ruderatus i B. pomorum, które jeszcze w latach siedemdziesiątych były gatunkami stosunkowo licznymi na Suwalszczyźnie (Sowa i in., 1991), obecnie natomiast należą do gatunków skrajnie nielicznych.

Krótka charakterystyka trzmieli i trzmielców występujących na terenie Suwalszczyzny w oparciu o literaturę fachową (Banaszak, 1993; Dylewska, 1996) oraz własne obserwacje.

1. Trzmiel różnobarwny Bombus soroeensis (F.) zakłada niewielkie rodziny; gniazduje w ziemi; związany ze środowiskiem leśnym; oblatuje kwiaty z dwudziestu rodzin, głównie Asteracene, Cichoriaceae, Lamiaceae, Fabaceae, Campanulaceae, Ericaceae i Rosaceae ; w Polsce przebiega zachodnia granica zasięgu Bombus soroeensis soroeensis i wschodnia granica zasięgu Bombus soroeensis proteus; oba podgatunki występują wspólnie w centralnej części kraju; na terenie Suwalszczyzny nieliczny, spotykany na murawach kserotermicznych oraz w środowiskach leśnych.

2. Trzmiel ziemny Bombus terrestris auct. tworzy duże rodziny (ponad 500 osobników); gniazduje w ziemi, w opuszczonych norkach gryzoni; dominuje w środowiskach otwartych; oblatuje wiele gatunków roślin, w tym uprawnych; na terenie Suwalszczyzny jest gatunkiem pospolitym, spotykanym we wszelkiego typu środowiskach, najczęściej jednak na murawach kserotermicznych i na łąkach.

3. Trzmiel gajowy Bombus lucorum (L.) tworzy duże rodziny (200-300 osobników); gniazduje głęboko w ziemi, w opuszczonych norkach gryzoni; występuje w środowiskach leśnych; oblatuje wiele gatunków roślin (ponad 500), w tym szczególnie chętnie gatunki z rodziny Ericaceae; na terenie Suwalszczyzny pospolity, spotykany częściej niż Bombus terrestris; można go spotkać we wszystkich typach środowisk, najczęściej jednak w lasach.

4. Trzmiel zamaskowany Bombus cryptarum (F.) należy, obok B. terrestris i B. luco- rum, do tzw. grupy Terrestribombus; jego biologia jest jeszcze słabo poznana; jest to trzmiel leśny, oblatuje głównie Vaccinium myrtillus i Calluna vulgaris; na terenie Suwalszczyzny stosunkowo liczny w lasach i na torfowiskach, spotykany również na murawach kserotermicznych.

5. Trzmiel wielki Bombus magnusVogt uznany został za odrębny gatunek dopiero w 1954 roku; gniazduje w ziemi; biologia podobna jak uBombus lucorum, jednak związany jest raczej z terenami otwartymi; oblatuje m.in. kwiaty: Salix cinerea, Echium vulgare, Centaurea rhenana, Melampyrum pratense, Trifolium pratense i Anchusa officinalis; na terenie Suwalszczyzny skrajnie nieliczny, obserwowany na łąkach i w środowisku leśnym.

6. Trzmiel parkowy Bombus hypnorum (L.) gniazduje w dziuplach, spróchniałym drewnie, w skrzynkach lęgowych ptaków lub w drewnianych ścianach budynków; jest trzmielem typowym dla terenów zadrzewionych, takich jak: parki, ogrody, zarośla; tworzy duże rodziny (od 200 do 1000 osobników); odwiedza rośliny z 240 gatunków, głównie drzewa i krzewy; na terenie Suwalszczyzny średnio liczny, głównie w środowisku leśnym i na łąkach.

7. Trzmiel tajgowy Bombus jonellus (Kirby) zasiedla obszary wilgotne i chłodne; zamieszkuje lasy, wrzosowiska i torfowiska; gniazduje w ziemi, rzadziej w opusz- czonych gniazdach ptasich; zakłada niewielkie rodziny (do 30 osobników); oblatuje głównie Rubus idaeus, Vaccinium myrtillus, V. vitisidaea, Epilobium angustifolium; w Polsce nieliczny, występuje wyspowo; na terenie Suwalszczyzny stosunkowo liczny, zwłaszcza na torfowiskach i obszarach zabagnionych; spotykany również na łąkach w pobliżu lasów.

8. Trzmiel leśny Bombus pratorum (L.) jest gatunkiem typowo leśnym; gniazduje zarówno w ziemi, jak i w dziuplach i skrzynkach lęgowych ptaków; tworzy niewielkie rodziny (do 50 osobników); oblatuje głównie Ribes grossularia, Vaccinium myrtillus, Pulmonaria officinalis, P. obscura, Rubus idaeus i Chamaenerion angustifolium; na terenie Suwalszczyzny stosunkowo liczny w lasach i tor- fowiskach.

9. Trzmiel kamiennik Bombus lapidarius (L.) występuje w środowiskach otwartych, zwłaszcza na polach i łąkach; gniazduje w ziemi, w opuszczonych norkach gryzoni, czasem również w murach i stertach kamieni, rzadziej w skrzynkach lęgowych ptaków; tworzy duże rodziny (powyżej 500 osobników); odwiedza kwiaty roślin należących do 360 gatunków, głównie Trifolium pratense, Lotus corniculatus i Centaurea scabiosa; na terenie Polski, a także na Suwalszczyźnie jest gatunkiem pospolitym; spotykany przede wszystkim na terenach otwartych, rzadziej w środo- wiskach leśnych, np. na uprawie leśnej.

10. Trzmiel ogrodowy Bombus hortorum (L.) zamieszkuje drobne zadrzewienia i zakrze- wienia śródpolne oraz ogrody; gniazduje głównie w ziemi; tworzy rodziny średniej wielkości (70-100, rzadziej 200 osobników); odwiedza głównie kwiaty Corydalis solida, Pulmonaria obscura, Vaccinium myrtillus, Trifolium pratense i Taraxacum officinale; na terenie Suwalszczyzny jest gatunkiem pospolitym.

11. Trzmiel ciemnopasy Bombus ruderatus (F.) spotykany jest na polach, łąkach i obrzeżach lasów; jego biologia jest jeszcze słabo poznana; gniazduje w ziemi, odwiedza kwiaty o długich rurkach, takie jak: Lamium album, Trifolium pratense iVicia sp.; obecnie na terenie Suwalszczyzny jest gatunkiem rzadkim, chociaż według danych z literatury (Sowa i in., 1991) jeszcze w latach siedemdziesiątych występował liczniej, szczególnie na łąkach i w uprawach koniczyny czerwonej.

12. Trzmiel zmienny Bombus humilis Illiger jest gatunkiem związanym z leśnymi łąkami i polanami; gniazduje na powierzchni ziemi, w mchu, czasem w gniazdach ptaków; tworzy niezbyt liczne rodziny (80-100 osobników); oblatuje głównie rośliny z rodzin Fabaceae, Lamiaceae, Asteraceae i Cichoriaceae; na Suwalszczyźnie jest gatunkiem stosunkowo nielicznym; spotykany jest na łąkach, w uprawach koniczyny czerwonej i na murawach kserotermicznych.

13. Trzmiel żółty Bombus muscorum (L.) jest gatunkiem typowym dla terenów otwartych, zamieszkuje pola i łąki; gniazduje w ziemi w opuszczonych norkach gryzoni, czasem w płytkich zagłębieniach terenu; tworzy średnio liczne rodziny (50-200 osobników); oblatuje kwiaty roślin z ponad 150 gatunków, w tym głównie Trifolium pratense, Vicia sp., Calluna vulgaris i Lamium album; na terenie Suwalszczyzny średnio liczny; można go spotkać we wszelkiego typu środowiskach, częściej jednak na terenie otwartym niż w lesie.

14. Trzmiel rudy Bombus pascuorum (Scop.) jest gatunkiem zaroślowym, w związku z czym spotykamy go zarówno w lasach, jak i na terenach otwartych, w pobliżu zadrzewień i zakrzewień; gniazduje na powierzchni ziemi, pod drzewami i krzewami, w drewnianych budynkach i spróchniałych pniach; tworzy duże (powyżej 500 osobników) rodziny; oblatuje rośliny należące do 380 gatunków, głównie Pulmonaria obscura, Trifolium pratense, Lamium album, Echium vulgare, Vicia sepium i Melampyrum pratense; jest najczęściej spotykanym gatunkiem trzmiela na Suwalszczyźnie, występuje w większości środowisk.

15. Trzmiel rudonogi Bombus ruderarius (Muller) uznawany jest za gatunek zaroślowo-polno-łąkowy; gniazduje w zagłębieniach terenu, w mchu, zeschłej trawie, rzadziej w ziemi; zakłada niezbyt liczne rodziny (50-150 osobników); oblatuje ponad 200 gatunków roślin, w tym głównie: Trifolium pratense, Lotus corniculatus, Medicago media, Lathyrus pratensis i Knautia arvensis; na trenie Suwalszczyzny często spotykany zarówno w środowiskach leśnych, jak i otwartych.

16. Trzmiel Schrencka Bombus schrencki (Mor.) do niedawna uznawany był za gatunek zanikły w Polsce; jest związany ze środowiskiem leśnym i zaroślowym; jego biologia jest jeszcze słabo poznana; odwiedza ponad 40 gatunków roślin, w tym zwłaszcza chętnie Calluna vulgaris i Vicia cassubica; na terenie Suwalszczyzny stosunkowo liczny; obserwowany przede wszystkim w środowiskach leśnych i na torfowiskach, ale spotkać go też można na terenach otwartych przylegających do kompleksów leśnych.

17. Trzmiel rudoszary Bombus sylvarum (L.) jest gatunkiem charakterystycznym dla terenów otwartych; gniazduje w ziemi i na jej powierzchni, w zagłębieniach gruntu; tworzy rodziny średniej wielkości (120-150 osobników, rzadziej 250); najchętniej oblatuje Trifolium pratense, Medicago media, Vicia sp., Lotus corniculatus i Knautia arvensis; jego liczebność waha się w poszczególnych latach, jednak na Suwalszczyźnie jest gatunkiem licznym, zwłaszcza na uprawach koniczyny czerwonej i na murawach kserotermicznych.

18. Trzmiel szary Bombus veteranus (Fabr.) przez jednych specjalistów uważany jest za gatunek leśny, inni łączą go raczej z leśnymi polanami i obrzeżami lasów; gniazduje w ziemi lub na jej powierzchni, czasem w budynkach; rodziny liczą 100-150 osobników; oblatuje rośliny z około 100 gatunków, głównie: Trifolium pratense, Lathyrus pratensis, Trifolium repens, Calluna vulgaris i Stachys sp.; na terenie Suwalszczyzny gatunek nieliczny, występujący wyłącznie na murawach kserotermicznych i łąkach.

19. Trzmiel ozdobny Bombus distinguendus Mor. jest gatunkiem zamieszkującym obrzeża lasów i tereny otwarte; gniazduje w ziemi, tworząc niewielkie rodziny liczące do 100 osobników; oblatuje około 80 gatunków roślin, w tym: Trifolium pratense, Lathyrus pratensis, Leontodon autumnalis, Vicia sepium i Stachys palustris; na terenie Suwalszczyzny gatunek rzadki, podobnie jak w całej Polsce; spotykany na łąkach, torfowiskach i w lasach.

20. Trzmiel paskowany Bombus subterraneus (L.) występuje na terenach otwartych (pola, łąki, obrzeża lasu); gniazduje w ziemi w opuszczonych norkach gryzoni; tworzy niewielkie, liczące do 100 osobników, rodziny; odwiedza ponad 70 gatunków roślin, w tym m.in.: Trifolium pratense, Salvia verticillata, Medicago media, Anchusa officinalis i Echium vulgare; na terenie Suwalszczyzny jest gatunkiem nielicznym, spotykanym na murawach kserotermicznych, torfowiskach i w środowiskach leśnych.

21. Trzmiel owocowy Bombus pomorum (Pz.) jest typowym gatunkiem terenów otwartych; szczególnie chętnie oblatuje kwiaty Trifolium pratense , Vicia sp., Centaurea sp., Anchusa officinalis i Echium vulgare; na Suwalszczyźnie rzadko spotykany, wyłącznie na murawach kserotermicznych, łąkach i na uprawach koniczyny czerwonej.

22. Trzmiel wielkooki Bombus confusus Sch. jest gatunkiem spotykanym na obrzeżach lasów; oblatuje ponad 40 gatunków roślin, głównie Trifolium repens, Chamaenerion angustifolium, Calluna vulgaris i Leontodon autumnalis; na terenie Suwalszczyzny gatunek skrajnie nieliczny (wyłącznie na łąkach).

23. Trzmiel wschodni Bombus semenoviellus Skor. ma słabo poznaną biologię; występuje na Syberii, w północnej części Rosji, w Finlandii, na Litwie i w Polsce; przez obszar Polski przebiega zarówno południowa, jak i zachodnia granica zasięgu tego gatunku; na terenie Suwalszczyzny gatunek nieliczny, spotykany na łąkach i murawach kserotermicznych, w pobliżu lasów oraz w środowisku leśnym; obserwowany głównie na kwiatach Taraxacum officinale.

24. Trzmielec gajowy Psithyrus bohemicus (Seidl) pasożytuje w gniazdach Bombus lucorum; spotykany najczęściej na leśnych łąkach i polanach; odwiedza kwiaty Taraxacum officinale, Centaurea rhenana, Cirsium oleraceum, Chamaenerion angustifolium i Calluna vulgaris; gatunek pospolity na Suwalszczyźnie.

25. Trzmielec ziemny Psithyrus vestalis (Geoffroy in Fourcroy) pasożytuje w gniazdach Bombus terrestris; jest gatunkiem typowym dla terenów otwartych; odwiedza kwiaty rzepaku, Carlina vulgaris i Calluna vulgaris; na terenie Suwalszczyzny spotykany znacznie rzadziej niż Psithyrus bohemicus.

26. Trzmielec ogrodowy Psithyrus barbutellus (K.) pasożytuje w gniazdach Bombus hortorum, prawdopodobnie również B. humilis , B. pascuorum, B. pratorum i B.distinguendus; samice oblatują wiele gatunków roślin ogrodowych, natomiast samce Echium vulgare, Cirsium oleraceum, Carlina vulgaris i Carduus sp.; na terenie Suwalszczyzny gatunek skrajnie nieliczny.

27. Trzmielec czarny Psithyrus rupestris (F.) pasożytuje w gniazdach Bombus lapidarius; spotykany na terenach otwartych (łąki, pola, przydroża); odwiedza kwiaty Crataegus sp., Taraxacum officinale, Cirsium lanceolatum, Carlina vulgaris, Calluna vulgaris i in.; na Suwalszczyźnie pospolity.

28. Trzmielec żółty Psithyrus campestris (Pz.) pasożytuje w gniazdach Bombus pascuorum, B. humilis, B. pomorum i B. pratorum, w związku z czym spotykany jest głównie na terenach zadrzewionych i zakrzewionych; najczęściej oblatuje kwiaty Trifolium sp ., Vicia sp., Lythrum salicaria, Calluna vulgaris i Lamium album; na terenie Suwalszczyzny stosunkowo liczny.

29. Trzmielec górski Psithyrus norvegicus Sp. Schneider pasożytuje w gniazdach Bombus hypnorum; oblatuje głównie kwiaty Carduus sp . i Cirsium sp.; na terenie Suwalszczyzny gatunek rzadki.

30. Trzmielec pirenejski Psithyrus quadricolor Lep. pasożytuje w gniazdach Bombus soroeensis; spotykany w lasach i na podmokłych łąkach; na terenie Suwalszczyzny spotykany sporadycznie.

31. Trzmielec leśny Psithyrus sylvestris Lep. pasożytuje w gniazdach Bombus pratorum i spotykany w środowiskach leśnych; odwiedza kwiaty roślin z gatunku: Primula sp., Thymus sp., Cirsium sp., Centaurea sp. i Taraxacum officinale; na terenie Suwalszczyzny skrajnie nieliczny.

Składam serdeczne podziękowanie dr. Waldemarowi Celaremu za sprawdzenie prawidłowości oznaczeń.

Literatura

Adolph W., 1934: Materiały do znajomości fauny pszczół Wileńszczyzny. Prace Tow. Przyj. Nauk w Wilnie. Wydz. Nauk Mat.-Przyr., 8, 27:1-38.

Alfken J. D., 1909: Beitrag zur Kenntnis der Apidenfauna von Ostpreussen. Sch. Phys.-Okon. Ges., 3:320-347.

Alfken J. D., 1913: Die Bienenfauna von Osterpreussen. Sch. Phys.-Okon. Ges., 53:114-182.

Banaszak J., 1980: Studies on methods censusing the numbers of bees (Hymenoptera, Apoidea). Pol. Ecol. Stud., 6(2): 355-366.

Banaszak J., 1991: A checklist of the bee-species (Apoidea) of Polandwith remarks to their taxonomy and zoogeography. Acta Univ. Lodz., Folia Zool. Anthr., 7: 15-66.

Banaszak J.,1992: Wild bees Apoidea. W:Red list of threatened animals in Poland.Red. Z. Głowaciński. Kraków, Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN.

Banaszak J.,1993a: Trzmiele Polski.Bydgoszcz, WSP.

Banaszak J., 1993b: Ekologia pszczół. Warszawa-Poznań, PWN.

Banaszak J., Krzysztofiak A., 1992: Communities of bees in the forests of Poland. W: Naturalresources of wild bees in Poland.Red. J. Banaszak. Bydgoszcz,Pedagogical University.

Banaszak J., Krzysztofiak A., 1996: Natural resources of wild bees (Apoidea, Hymenoptera) in Wigry National Park. Polskie Pismo Entomologiczne, 65:33-50.

Dylewska M.,1996: Nasze trzmiele. Kraków-Karniowice, Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego.

Głowaciński Z. (red.), 1992: Polish Red Book of Animals.Warszawa, PWRiL.

Krzysztofiak A.,1992: Bombus schrencki Mor. (Apoidea, Hymenoptera) w Polsce. Przegląd Zoologiczny, 36:1-4.

Krzysztofiak A.,1994: Pszczoły (Apoidea, Hymenoptera) rezerwatu „Suche Bagno" w Wigierskim Parku Narodowym.Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody13(3):57-68.

Krzysztofiak A.,1995: Zmiany w faunie pszczół środowiska leśnego jako element monitoringu przyrodniczego północno-wschodniej Polski. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa. Seria A, 799:181-192.

Krzysztofiak A., 1997: Trzmiele (Bombus) i trzmielce (Psithyrus) środowisk leśnych Wigierskiego Parku Narodowego. W: T. Cierzniak: Postępy apidologii w Polsce. Bydgoszcz, WSP.

Krzysztofiak A., 2000: The composition and structure ofwild bees (Apoidea) concentration along the projected highway ViaBaltica on the street Suwałki-Budzisko. W: Inventory of somegroups of biodiversity along the projected highway Via Baltica in Lithuanian-Polish cross-border area. Marijampole.

Krzysztofiak A., Pawlikowski T., 1995: Changes in Bee Fauna (Apoidea, Hymenoptera) in Northeast Poland. Bydgoszcz, Pedagogical University.

Minkiewicz B., 1935: Myrmosa brunnipes Lep. tudzież inne żądłówki południowe lub rzadkie, wykryte w Polsce środkowej. Fragm. Faun. Mus. Zool. Pol., 2:189-227.

Moeschler A.,1938: Ein Beitrag zur Bienenfauna in Ostpreussen insbesondere der Kurischen Nehrung. Schr. Konigsberg Phys.-Okon. Ges., 70:243-288.

Monsevičius V., 1995: New and rare for Lithuania insect species. Records and descriptions of 1994-1995. Vilno.

Pawlikowski T., 1994: The distribution of Bombus schrencki Mor. In Poland. Melissa, 7:11.

Pawlikowski T., 1996:Pszczołowate - Apidae. Podrodzina Apinae. Klucze do oznaczania owadów Polski. Cz. 24, z.68h. Toruń, Polskie Towarzystwo Entomologiczne.

Pawlikowski T., 1999: Przewodnik terenowy do oznaczania trzmieli i trzmielców Polski. Toruń, Wydawnictwo UMK.

Sokołowski A., Kot J., 1996: Przyroda województwa suwalskiego. Suwałki, Wydaw- nictwo Włodzimierz Łapiński.

Sowa S., Dylewska M., Ruszkowski A., 1991: Trzmiele Pojezierza Mazurskiego. Pszczelarskie Zeszyty Naukowe, 35:103-111.