Tomasz Naruszewicz

Pierwotnie Dauspuda, Douspuda,

następnie Dowspuda i Rospuda

W XVI wieku Douspudą określano: dwa jeziora, rzekę, dwór (obecnie Dowspuda), dzisiejsze Raczki i Bakałarzewo oraz wieś, która później weszła w skład Filipowa.

Nazwa Rospuda odnosi się współcześnie do trzech miejsc: jeziora usytuowanego w odległości 3 km na północny zachód od Filipowa, rzeki przepływającej m.in. przez Filipów, Bakałarzewo i Raczki oraz jeziora w pobliżu Augustowa. Rzeka Rospuda łączy oba te akweny.

Na przestrzeni wieków Rospudę nazywano w różny sposób. „W tej nazwie zaszła wielka metamorfoza” – pisał przed laty wybitny szwedzki uczony Knut Olof Falk. Dostrzegał on, że „wszystkie trzy nazwy sprowadzają się do starszej postaci Dowspuda”. Widział jej etymologię w bałtyjskich słowach Dau-spūda. Pierwszy człon dau oznaczał „dużo”, „mocno” – podobnie jak w litewskich nazwach osobowych Dáujotas Daunóras. Drugi człon – spód, łączył badacz z litewskimi spūdá, spūdis, czyli „ciśnienie”, „naciskanie” ¹. Oznaczało to więc „mocno cisnącą” rzekę. Rospuda wiosną znacznie podnosi swój poziom, jakby „ożywa”. Jej nurt staje się bardzo wartki ². Silny pęd sprawia, że niemal każdego roku miejscami zmienia swoje koryto. Takie uwarunkowania stały się w latach 70. XX stulecia źródłem pomysłu założenia hodowli pstrągów ³.

Interesujący pogląd wysunął ostatnio w tej kwestii Eugeniusz Pietruszkiewicz z Suwałk, który twierdzi, że nazwa Douspuda vel Dowspuda wywodzi się z pruskiego (a może też i jaćwieskiego) słowa dousin, które oznaczało duszę ⁴.  Zgodnie z wierzeniami Jaćwingów dusza trafiała do czyśćca i musiała tam obmyć się w rzece bądź jeziorze, po czym dusze kobiet zamieszkiwały w lipach, a mężczyzn w dębach ⁵. Teza ta nabiera dużych znamion prawdopodobieństwa, szczególnie w kontekście istnienia Świętego Miejsca w dolnym biegu tej rzeki oraz występowania tu grobów i grodzisk jaćwieskich. Możliwe też, że pierwotne nazwy nadrospudzkich miejscowości: Raczek, Dowspudy, Bakałarzewa i części Filipowa, które nazywano Douspudami, wywodziły się od istniejących tam „miejsc świętych z duszą”. Na terenie Raczek niemieccy archeolodzy odkryli ślady dawnego osadnictwa pochodzącego najprawdopodobniej z ostatnich wieków przed naszą erą ⁶. Wielce prawdopodobne jest także to, iż w miejscu kościoła bakałarzewskiego istniał dawniej jaćwieski gród.

Na korzyść tezy Eugeniusza Pietruszkiewicza wpływają ustalenia innych badaczy. Według m.in. Jerzego Nalepy, Jaćwingowie należący do grupy Bałtów pod względem językowym spokrewnieni byli bliżej z Prusami niż Litwinami. Mowę Jaćwingów znamy niemal wyłącznie z reliktów onomastycznych. Typowo jaćwieskim określeniem jest nazwa jeziora znajdującego się w dolinie Rospudy – Garbas. Pochodzi ona od słowa garbis – „góra” ⁷.

Jaćwingowie przywiązywali ogromną wagę do zjawisk przyrody. Darzyli kultem niektóre rzeki, jeziora czy lasy. Rospuda z pewnością robiła na nich szczególne wrażenie. Gdy w okresie topnienia śniegu i lodów poziom wody znacznie się podnosi, jej dopływ Jałówka przy uroczysku Święte Miejsce zmienia kierunek swegu biegu i płynie z powrotem do jeziora Jałowe. Taki widok obecnie też wzbudza zdziwienie u obserwujących to zjawisko ⁸.

Jan Safarewicz wymienia także trzecie znaczenie tej nazwy. Słowo Dau-spūda mogło oznaczać „szeroko władnąca” rzeka, czyli rzeka, która ma władzę. Ów badacz wykazał także, że owa nazwa jest pochodzenia jaćwieskiego, a nie litewskiego, gdyż „nie ma na Litwie nazw z drugim członem związanym z czasownikiem spáusti” znaczącym „naciskać”. Ponadto nie spotyka się tam nazw w liczbie pojedynczej, jak jest w określeniu Douspuda, Dowspuda ⁹.

Pojawiają się również sugestie, że ta jaćwieska nazwa mogła znaczyć „wąska”, „ściśnięta” rzeka¹⁰. Pierwotną formę Dauspuda zawiera mapa Kacpra Hennenbergera z 1576 roku. Odnosi się ona do późniejszego Bakałarzewa¹¹.

Przeprowadzenie kompleksowych kwerend m.in. w archiwach wschodnich, gdzie zachowało się wiele oryginalnych dokumentów dotyczących tego terenu pozwala stwierdzić, że pierwotna jaćwieska bądź pruska nazwa znajdowała się dość długo w powszechnym użyciu. Wielką wartość źródeł archiwalnych dla badań toponomastycznych docenił też Knut Olof Falk. Twierdził on, że warianty danych określeń, zaświadczone w starych źródłach rękopiśmiennych, reprezentują starsze wersje nazw, „bliższe do pierwowzoru i ułatwiają tym samym jego ustalenie”¹².

Najstarsza wzmianka dotycząca tego cieku pochodzi z 1425 roku, gdy komtur gdański wysłał sprawozdanie do wielkiego mistrza krzyżackiego, w którym wymieniona została nazwa granicznej rzeki Austbude¹³. Jerzy Wiśniewski uważał, że to wyrażenie mogło być jednak błędem wydawcy¹⁴. Litera „A” łatwo mogła zostać pomylona z właściwą – „D”.

W kopii przywileju wielkiego księcia Aleksandra dla Mikołaja Jundziłowicza i jego braci z 2 lipca 1500 roku, w którym władca zapewnił im wieczystą własność interesującej nas rzeki, używano nazwy: Dospudu vel Dospudi¹⁵. Niemal identycznie określono ją w potwierdzeniu tegoż dokumentu z 16 września 1503 roku: „fluvium nomine Dospodu et lacus per istum f[l]uvium nomine Długie, aliud nomine Kructe et aliud Somowo¹⁶ et Carassowo”. W dalszej części tegoż dokumentu posłużono się nieco inną formą: „istius fluvii cognomine Dospudi et istorum lacuum”. Również trzecia wzmianka o tej rzece brzmiała podobnie: „Et nos memorando eorum fidelia servitia istum fluvium Dospudu et omnes istos lacus Długie, Crugle, Somowo, Carasowo”¹⁷. Jak widzimy, pierwsza forma różni się nieco, co mogło być związane z błędem odczytu. Formę Dospuda zacytował w swej pracy także Jan Glinka, który jednak powszechnie używał „słowiańskiej” wersji Dowspuda¹⁸.

Douspudą nazywała tę rzekę oraz przyległe dobra XVI-wieczna Piscowaja kniga grodenskoj ekonomii¹⁹.

W akcie fundacyjnym parafii Raczki z 21 czerwca 1599 roku określano parafię, wieś i rzekę przez „u”²⁰. W kopii przechowywanej w Muzeum Narodowym w Krakowie już sam nagłówek nie pozostawia złudzeń: Douspoda. W innych miejscach tegoż dokumentu podano: „in bonis meis Douspoconsibus in districtu grodnonsitis […] et plebaniam ad fluvium Douspodam […] quam mortuis eiusdem eccla Douspodons”.

Podobnie określono tę rzekę i miasto w dokumencie funduszowym Mikołaja Wolskiego dla parafii Bakałarzewo z 1609 roku. W odpisie przechowywanym w Bibliotece Czartoryskich Muzeum Narodowego w Krakowie pod hasłem Douspuda podano m.in.: „alias dotatas, Douspoden autem […] in bonis meis Douspodens […] penes fluvium Douspoda sitam […] oppidanorum Douspodensium […] subditis ad Douspodam […] parocho Douspoden […] eccla Douspoden […] hac Douspoden”²¹. Przez „u” nazwę rzeki i miasta podają także kopie i tłumaczenia tegoż dokumentu przechowywane w Archiwum Diecezjalnym w Łomży²². Zachowana tam w oryginale najstarsza księga metrykalna parafii Bakałarzewo, prowadzona od 1607 roku, zawiera niezliczoną ilość wpisów opatrzonych nazwąDouspuda vel Douspud, odnoszącą się do miasta nazwanego później Bakałarzewem. Dla jego określenia (w 1609 roku) używano też formy Douspuda civitate. 28 stycznia 1611 roku wymieniono Jana, „burmistrza Douspudi” (Bakałarzewa)²³.

Również duchowni kościoła w pobliskiej Janówce używali jaćwieskiej formy dla określenia dworu. W 1609 roku wspomniano „nobilis” Ambrożego Kmitę z dworu „Douspod[…]”²⁴. W 1646 roku natomiast ochrzczono Stanisława, syna „magnifici d[omi]ni” Kazimierza Aleksandra Roscica z „protunc douspudensis i janowiensis”²⁵.

Mapa przemarszu wojsk szwedzkich z 1655 roku przedstawia rzekę płynącą zza Filipowa przez Skazdub i Malinówkę w kierunku Raczek, która omijała Bakałarzewo od północnego-wschodu. Oznaczono ją jako Dospuda fl.²⁶. Mapy Wielkiego Księstwa Litewskiego i całej Rzeczypospolitej: tzw. Radziwiłłowska Tomasza Makowskiego wydana w 1613 roku²⁷, Frederika de Witta z około 1690 (wydana w 1760 roku)²⁸, Jeana Nicolasa de Tillemonta z końca XVII wieku²⁹, Johanna Baptisty Homanna wydane w 1707³⁰ i 1739 roku³¹, Jana Niepreckiego i Tobiasza Mayera z 1749 roku (wydana w 1749 i 1812)³² oraz Tobiasza Konrada Lottera wydana w 1780 roku³³, zawierają miejscowość Douspuda. Na mapie Nicolasa Sansona d’Abbeville z 1655, wydanej w 1690 roku, widnieje natomiast nazwa Douspoda³⁴.

W trakcie opisu leśnictwa perstuńskiego z 1679 roku użyto zwrotu: „i przewozu kraj Jeziora Douspudskiego”. W dalszej części stwierdzono, że prawa wchodów szlacheckich w tejże puszczy należą do „JM pana Paca, kanclerza WKL, do majętności Douspudy nad rzeką Douspudą, do jeziora sianożęci i drzewa bartne”³⁵.

Wydany drukiem spis zmarłych na zarazę w 1710 roku „w dobrach Douspudzie nazwanych”, kilkakrotnie podaje jaćwieskie określenie³⁶.

W metrykach parafii Janówka z 1703 roku wymieniona została szlachcianka Dorota Dauskiewiczowa, „vicecapitanea Douspudensi”³⁷. Z 1705 roku znamy „nobilis” Krystynę Miedzichowską de aula Douspuda³⁸. Rok później tak samo nazwano ów dwór: Aula Douspuda, a jego mieszkańca – ekonoma „douspudensis”³⁹.

Visitatio Generalis Eclessia Bakalaroviensis seu Douspodensis anno domini 1732 określiła również parafię bałtyjską formą nazwy. Inny dokument, wspominający ks. Jana Jakowicza, proboszcza bakałarzewskiego z pierwszej połowy XVIII wieku, podaje: „dominus Joannes Jakowicz, parochus bacalaroviensis seu deuspodensis…”. Pod rokiem 1731 użyto formy „ecclesia douspydensis seu bakalarzowiensis”. Podobnie określano tę parafię w czasach urzędowania proboszcza ks. Stanisława Antoniego Dorfa – „Ecclesia hac Baccalarzoviensis seu Douspudensis”⁴⁰.

W 1784 roku proboszcz janowski napisał: „rzeka Douszpuda mająca swój początek od Filipowa miasteczka, obficie wody udziela”. Jednak już ks. Antoni Rakowski, proboszcz bakałarzewski użył uwspółcześnionej nazwy: „Młynów 2 WWJJPP Chlewińskiego i Boratyńskiego na 1 rzece Rospudzie, przy młynie WJP Boratyńskiego jest folusz i rudnia […] nie mijając wioski Matłaku WJP [Kazimierza] Chlewińskiego, przez rzekę Rozpudę mostem”⁴¹.

Tabella dymów powiatu grodzieńskiego z 1784 roku z terenu parafii Janówka wymienia folwark pacowski Dyspuda vel Douspuda⁴².

Jeszcze w 1799 roku przy sporządzaniu opisu kościoła raczkowskiego używano pierwotnej nazwy: „Kościół parafialny raczkowski w dobrach dziedzicznych pacowskich zwanych Douspuda za czasów bywszej Polski zostawał w diecezji wileńskiej, w dekanacie olwickim […] gruntem funduszowym i gruntami folwarku Szczodru[chy] należącym do dóbr douspudzkich zachodzi […] od czasów niepamiętnych w posessji i użytkach dóbr douspudzkich zostaje […] ze wszystkich pól do dóbr douspudzkich w parafii raczkowskiej będących”⁴³.

Także dokumenty kościoła w Janówce z przełomu XVIII i XIX wieku podają dawną nazwę: „ze dworów Mazur[e]k i Douspudy naznaczoną”. W 1804 roku pobierano „annaty z dworów Douspudy i Mazurek” – 300 zł⁴⁴.

Nawet w inwentarzu kościoła raczkowskiego z 1819 roku użyto bałtyjskiego sformułowania: „Kościół parafialny raczkowski pod tytułem św. Trójcy, Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła, w mieście Raczkach, w dobrach dziedzicznych hrabstwa douspudzkiego”⁴⁵.

Z czasem jaćwieska nazwa uległa jednak slawizacji. Polacy czy Rusini zaczęli zniekształcać ją, zamieniając „u” na „w”. Taka forma była znacznie bliższa fonetyce Słowian.

W kopii warszawskiej Metryki Litewskiej podana jest forma przez „w” – „imienej Bełohostoku, Dowspudy i Kremienicy”⁴⁶.

Regestr sPisania Iezior … Roku 1569 sporządzono z polecenia Zygmunta Augusta w związku z wydzierżawieniem jezior perstuńskich i przełomskich Hrehoremu Masalskiemu. Niezbędne informacje zebrano w 1568 roku. Jego treść znamy dzięki fotokopiom wykonanym w 1934 roku dla Knuta Olofa Falka. Już wtedy jednak znano jedynie kopię Regestru. Przy jej sporządzaniu mogły zostać popełnione błędy. W kilku miejscach wymieniono interesującą nas nazwę: „Wychodzi z niego rzeczka Jałówka wpada do rzeki Dowspudy, […] thamże jeziorko Szliepe nad rzeką Dowspudą, […] Wychodzi z niego rzeczka Skazdubica do rzeki Dawspudy, […] jezioro Dowspuda pod Augusztowem”. W jednym miejscu wspomnianej kopii czytamy także: „summa jezior perstuńskich 17, a wnich toni 300, z których we dwu jeziorach Miecku i Dospudzie wytrąciwszy thoni 20”⁴⁷.

W 1682 roku dobra bakałarzewskie nazwano „Majętności Bakałarowa Dowspud w powiecie grodzieńskim leżącej”, natomiast w dokumencie z 1685 roku nazwa dóbr należących wtedy do Bazylego Michała Chlewińskiego jest częściowo nieczytelna i trudno jednoznacznie stwierdzić, czy pisana była przez „u” czy „w”. Bezdyskusyjnie formę słowiańską ma dokument dotyczący dóbr Bakałarzewo z 1697 roku: „majętności Bakałarzewa alias Dowspuda”⁴⁸.

Przechowywany w Centralnym Archiwum Historycznym w Wilnie pozew sądowy z 1774 roku w odniesieniu do dworu koło Raczek podaje: „w Dowspudzie we dworze”⁴⁹. Tejże formy użyto również w spisie podatkowym z 1775⁵⁰ oraz z 1789 roku: „Do folwarku Dowspudy należy…”⁵¹

Formę Dowspuda ugruntowały rosyjskie publikacje źródłowe wydawane w XIX wieku. Tę wersję podaje Rewizja puszcz i pieriechodów zwierinych w bywszem Welikom Kniażestwie Litowskom… opublikowana w 1867 roku⁵².  Formy przez „w” użyto również w wydanej na Litwie księdze Metryki Litewskiej (1380–1584) – we wpisie pod datą 28 lutego 1528 roku: „Zygmunth król pothwierdził i przyznał żonie Stanisława Michnowicza Raczkowicza Barbarze oprawę 1000 kop na dobrach Dowspudzie”⁵³. Rzetelność przygotowania do druku tego wpisu budzi jednak wątpliwości, chociażby z powodu odmiennej daty podawanej przez innych badaczy⁵⁴. Podobnej formy użyto we współczesnym białoruskim opracowaniu popisu wojska z 1528 roku⁵⁵.

Reasumując: niemal w całym okresie I Rzeczypospolitej dzisiejszą Rospudę określano Douspudą. Na zmianę formy Douspuda na Dowspuda wpłynęły oddziaływania języka ruskiego i polskiego. Określenie Douspuda było obce językowo dla ludności słowiańskiej, stąd z czasem utrwaliła się forma przez „w”. Według Czesława Kudzinowskiego „język tych terenów stale ulegał obcym wpływom, głównie ruskim i niemieckim”⁵⁶. Również podobieństwo piśmienne „u” i „w” sprawiało, że kopiści powielając dokumenty używali drugiej formy. Dotyczy to także współczesnych badaczy.

Podobny proces przebiegał w przypadku innych bałtyjskich nazw miejscowości. Nazwa Skraudzie (od Skraudżej – „krzywdzący”) z czasem przybrała bardziej słowiańską formę Skrawdzie (przez „w” zapisywano już nazwę tej miejscowości w opisach parafii z 1784 roku)⁵⁷. Zaścianek parafii Pilwiszki – Krauniszki, określony tak w 1784 roku⁵⁸, w końcu XIX wieku zwany już był Krawniszki⁵⁹. Gałąkowsze z parafii Wiłkowyszki⁶⁰ wymawiano także jako Gałąkausze⁶¹, a Pograuże z parafii Lubowo zamiennie z Pograwżami. Kawkokalnie z parafii Łankieliszki⁶² nazywano też w XIX wieku Kaukokalniami⁶³.

Jerzy Wiśniewski wysnuł przypuszczenie, że folwark Massalszczyzna i młyn Rospuda (koło Filipowa) połączyły się w miejscowość Rospuda. Nazwa pochodzić miała od nazwiska Rospud spotykanego w Metryce Litewskiej. Według tego badacza wyparła ona wcześniejsze określenie rzeki, jezior i miejscowości Dowspuda (Douspuda)⁶⁴. Opis parafii filipowskiej z 1784 roku wymienia już współczesną nazwę: „Masalszczyzna, do wyż w[s]pomnionego dworu należąca, nad jeziorem Rospuda nazwanym, na północ ¼ mile […] Wólka, do starostwa należąca, leży na zachodzie letnim, ¼ mile, nad jeziorem Rospuda nazwanym […] Jezioro Rospuda, od kościoła o ¼ mile, długości ½ mile, szerokości 600 kroków, między zachodem i północą”. Także nazwa rzeki nabrała takiego brzmienia: „Szafranki, do starostwa należące, na samym południu ¼ mile, leży nad rzeką Rospudą, nieportową […] Staw W[M] JM pani Puzyninej, chorążynej upickiej, na rzece Rospuda nazwanej, poczynające[j] się z jeziora Rospuda zwanego, w dzierżawie tejże possesorki, pod południe od plebanii, po lewej ręce o kroków kilkaset”. W Bakałarzewie także wówczas używano już współczesnej formy. Jednak Raczki i Janówka⁶⁵ nadal trwały przy tradycyjnej wersji Douspuda.

Można więc przyjąć, że w stosunku do XVI i XVII wieku należałoby stosować formę bałtyjską Douspuda. Nie byłoby błędem używanie jej także w opracowaniach dotyczących XVIII wieku.

Ostatecznie nazwa Rospuda znalazła się w powszechnym użyciu od XIX stulecia⁶⁶. Akta parafii Filipów z 1819 roku wymieniają współczesną nazwę Rospuda⁶⁷. Konrad Prószyński, podczas podróży po Grodzieńszczyźnie, Podlasiu i Suwalszczyźnie, w 1894 roku przebywał w Raczkach i zanotował: „Rospuda prawie jak Świsłocz, ale w dość głębokim jarze”⁶⁸. Na przełomie lat 60. i 70. XX wieku zdarzało się także, iż badacze zajmujący się obszarem dzisiejszej Suwalszczyzny używali sformułowania „w dolinie rzeki Rozpudy”⁶⁹.