Maciej Ambrosiewicz

Suwalscy rabini

W Suwałkach od XVIII wieku do połowy wieku XX żyły obok siebie społeczności katolików, prawosławnych, ewangelików i wyznawców mojżeszowych. Zasób naszej wiedzy o poszczególnych grupach wyznaniowych jest zróżnicowany. Żydzi przez 130 lat byli znaczącą pod względem liczebności grupą funkcjonującą nie tylko Suwałkach, ale także ich okolicach. Mimo to, informacje i opracowania o suwalskich Żydach ¹ dostępne w języku polskim są nad wyraz skromne. Dotyczy to również rabinów ², którzy kierowali życiem religijnym społeczności żydowskiej.

Wzmianki o obecności Żydów w przestrzeni miejskiej zawiera monografia Suwałki, miasto nad Czarną Hańczą, która ukazała się w 2005 roku. Pierwszym obszernym opracowaniem poruszającym zagadnienia związane ze społecznością żydowską Suwałk jest praca Artura Markowskiego Między Wschodem a Zachodem. Rodzina i gospodarstwo domowe Żydów suwalskich w pierwszej połowie XIX wieku (Warszawa 2008). Nie przedstawia ona jednak zagadnień związanych z działalnością miejscowych rabinów. Przyczyna jest oczywista: nie zachowało się zbyt wiele dokumentów dotyczących życia religijnego Żydów w Suwałkach.

Nieliczne informacje, dotyczące praktyk religijnych związanych z obrządkiem pogrzebowym i cmentarzem żydowskim, można znaleźć w materiałach znajdujących się w zasobie Archiwum Państwowego w Suwałkach. Znajdują się tam opisy konduktów żałobnych, zarówno zamożnych, jak i ubogich mieszkańców wyznania mojżeszowego. Stąd wiadomo na przykład, że w trakcie pogrzebów zbierano składki na szpital żydowski w Suwałkach, będący ważnym elementem działalności gminy żydowskiej.

Szczegółowe zapisy dotyczące społeczności żydowskiej prowadzono zapewne przy suwalskiej synagodze, jednak dramatyczne wydarzenia z 1939 roku i okupacji doprowadziły do ich zaginięcia lub zniszczenia. Część dokumentów oraz zwoje tory, w grudniu 1939 i na początku 1940 roku (już po opuszczeniu Suwałk przez Żydów) przemycił przez „zieloną granicę” pomiędzy III Rzeszą a Litwą i wywiózł z Suwałk do Kalwarii rabin Lifshitz. Jednym z dowodów jest krótka notka pod zachowanym zdjęciem rabina Lifshitza na tle tor i ksiąg. Poza Polską zachowały się też pewne materiały, być może przesyłane lub przewożone z Suwałk w związku z kolejnymi falami migracyjnymi czy emigracyjnymi sprzed 1939 roku.

Najważniejszymi publikacjami w języku hebrajskim, poświęconymi suwalskim Żydom są: wydany przez Berla Kagana Yizker‑bukh Suvalk... (New York 1961; wstęp Aaron Seligson) ³ oraz wydana przez wydawnictwo YAIR Abrahama Sterna Księga pamiątkowa wspólnoty żydowskiej w Suwałkach i okolicach (Tel Aviv 1989) ⁴. Obie zawierają sporo informacji niedostępnych w innych publikacjach. Zostały napisane przez zespół autorów posiadających zapewne dostęp do materiałów w jidisz i hebrajskim, które przez lata gromadzili suwalscy Żydzi. Należy jednak pamiętać, że nie zostały one poddane ocenie i weryfikacji na podstawie innych źródeł. Od trzech lat publikacje te są dostępne w pełnej wersji PDF w Internecie. Stąd też pewne zawarte w nich zapisy są powtarzane bezrefleksyjnie, traktowane jako pewnik i cytowane przez autorów w wielu artykułach, dostępnych przede wszystkim w Internecie.

Jako w pełni wiarygodne trudno też przyjmować informacje zawarte w pracach badaczy litewskich: autorstwa Jonasa Totoraitisa,Sudovos Suvalkijos Istorija (Kaunas 1938) ⁵ lub w zupełnie współczesnym artykule Šarŭnasa Liekisa, zamieszczonym w The Yivo encyklopedia of Jews in Eastern Europe ⁶ (część haseł z tego wydawnictwa została przetłumaczona na język polski przez Magdalenę Gałaszewską i jest dostępna np. na stronie internetowej Wrota Podlasia).

Podobnie należy traktować informacje podane przez D. Rabina w haśle Suwałki zamieszczonym w Encyclopaedia Judaica ⁷ oraz przez Kasriel K. Eilender ⁸ w publikacji A brief history of the Jews In Suwalki ⁹.

Określenie przedziału czasu, do jakiego powinien odnosić się niniejszy artykuł, sprawia pewne trudności. Ograniczenie się do okresu pomiędzy 1820 a 1939 rokiem¹⁰, czyli od czasu, gdy zaczęła formować się wspólnota żydowska w Suwałkach, do chwili jej wypędzenia z miasta, w przypadku rabinów związanych z Suwałkami, a ściślej z żydowską wspólnotą, nie wydaje się być w pełni uzasadnione. Ostatniego rabina Suwałk – Davida Lifshitza nikt nie odwołał ze stanowiska, był więc rabinem Suwałk do śmierci, czyli do 1993 roku.

Dokładna data osiedlenia się Żydów w Suwałkach nie jest znana. Pomimo, że kameduli wigierscy, założyciele i właściciele miasta, w akcie nadania praw miejskich zachęcali Żydów do osiedlania się i wyznaczyli osobną im ulicę, na podstawie zachowanych źródeł, aż do początku XIX wieku nie można jednoznacznie potwierdzić obecności osadników wyznania mojżeszowego w Suwałkach. Niektórzy badacze sądzą, iż niewielka grupa osiedliła się tu w drugiej połowie XVIII wieku, jednak później opuściła miasto albo została z niego wygnana. Najstarsze wzmianki o Żydach w Suwałkach pochodzą z 1808 roku, kiedy to w centralnej części miasta mieszkała niewielka społeczność licząca 44 osadników. W ciągu kolejnych dwudziestu lat społeczność żydowska w mieście rozrosła się na tyle, że na początku lat dwudziestych XIX wieku powstała tu samodzielna gmina¹¹.

Powstanie gminy oraz towarzyszącej jej „obudowy” instytucjonalnej nie było procesem szybkim. Gdy Żydzi pojawiali się na terenie danego państwa, ramy prawne dla funkcjonowania wspólnoty, tak odrębnej od reszty społeczności, regulowano na przestrzeni wieków w różny sposób. Władze Królestwa Polskiego określiły zasady funkcjonowania parafii żydowskich w latach 1821–1822, wcześniej jednak funkcjonowało wiele innych norm prawnych. Regulację statusu Żydów zamieszkałych na terenach Rzeczypospolitej, które znalazły się w granicach zaboru rosyjskiego, podjęto już u schyłku XVIII wieku. W 1804 roku w carskiej Rosji ustanowiono Statut o urządzeniu Żydów (ros. – Polozenije dla Jewriejew). U jego podstaw leżała chęć pełnej asymilacji Żydów w społeczeństwie imperium rosyjskiego. Przede wszystkim zniesiono instytucję kahałów¹², poddając ludność żydowską lokalnym władzom administracyjnym. Jednocześnie otwarto Żydom dostęp do uniwersytetów i innych zakładów naukowych. Wszelki awans społeczny uzależniony był jednak od biegłej znajomości języka rosyjskiego, polskiego lub niemieckiego. Ułatwiono także Żydom dostęp do rzemiosła i tworzenia warsztatów. Pozwolono na prowadzenie handlu i działalności gospodarczej, jednak rozliczenia księgowe i raporty musiały być prowadzone w języku rosyjskim. Przyjęcie Żydów do władz samorządowych uzależniono od znajomości języka rosyjskiego i rezygnacji z tradycyjnego ubioru. Równocześnie nakazano usunięcie w ciągu trzech lat wszystkich Żydów z osad wiejskich.

W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona Bonaparte. Na mocy pokoju w Tylży, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i trzeciego zaboru pruskiego. Księciem warszawskim został Fryderyk August (1750–1827). Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji francuskiej, która zapewniała Żydom pełne swobody obywatelskie, jednak przepisy te nie weszły w życie. Żydów nadal uznawano za gorszą klasę społeczeństwa. Ograniczono im dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia swobodnego osiedlania się. Ograniczono działalność gospodarczą, swobodę kształcenia i wykonywania wielu zawodów. Dodatkowo nałożono na nich specjalne podatki, takie jak: koszerny (opłata od uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu), rekrutowy (opłacany przez wszystkich Żydów w zamian za zwolnienie od służby wojskowej), biletowy (opłata za każdy dzień pobytu w mieście) i wiele innych. W 1809 roku ustanowiono w Warszawie rewir żydowski. Osobne dzielnice żydowskie, z czasem powstały także w większości miast zaboru rosyjskiego.

W 1816 roku w Królestwie Polskim żyło około 243 tysiące Żydów, co stanowiło 8,7% całej populacji. Zostały nałożone na nich liczne ograniczenia, takie jak bariery w przemieszczaniu się, osiedlaniu i awansie społecznym. W 1818 roku Józef Zajączek, namiestnik Królestwa Polskiego pisał: „udzielone postanowieniem Naszym z dnia 2 marca 1816 roku dobrodziejstwo cudzoziemcom na gruntach pustych osiadającym dozwolonym i rozciągniętym być może i do starozakonnych w kraju zamieszkałych, puste osady oraz grunta obejmujących – pod warunkiem atoli, ażeby Żydzi nigdy między chrześcijanami się nie sadowili, lecz oddzielnie i dobrze odłączone zajmowali okręgi; niemniej ażeby ziemię, na której by osiadali, własnymi żydowskimi uprawiali rękoma¹³”.

W 1821 roku w Królestwie Polskim władze carskie zlikwidowały kahał jako formę organizacji gminy. Na miejsce kahału wprowadzono dozory bożnicze podległe władzom miejskim. W tym samym roku zakazano działalności wszelkich żydowskich stowarzyszeń. Od 1822 roku Żydzi opuszczający rewir żydowski w Królestwie Polskim musieli wnosić specjalną opłatę. W ten sposób postępowało zamykanie ludności żydowskiej w gettach. W Suwałkach, tak jak w innych miastach, wyznaczono obszary wyłączone z zamieszkania przez Żydów.

W latach 1822–1862 osiedlali się przede wszystkim na terenie wyznaczonego rewiru, to jest w części Suwałk położonej przy nowym rynku, pomiędzy ulicą Jerozolimską i Nowym Światem (obecnie ul. T. Noniewicza). W latach 1820–1821 wybudowano tam okazałą murowaną bożnicę wraz z usytuowanym naprzeciw niej bejt ha‑midraszem¹⁴. Pomimo ograniczeń w możliwości osiedlania się na terenie miasta, część kamienic przy starym rynku również znajdowała się w posiadaniu właścicieli żydowskich. Dynamiczny przyrost liczby mieszkańców pochodzenia żydowskiego doprowadził do przenikania ich poza wyznaczony rewir. Szacuje się, że w ciągu 50 lat populacja Żydów wzrosła pięciokrotnie. Wiek XIX to czas gwałtownego przyrostu ludności w Europie, a obszar zaboru rosyjskiego nie był wyjątkiem. Należy jednak pamiętać o znaczących różnicach wynikających z zapóźnienia cywilizacyjnego Europy Wschodniej w stosunku do Zachodniej. Przejawem tego może być średnia długość życia, mająca bezpośredni wpływ na wielkość przyrostu (w końcu XVIII wieku średnia długość życia przekroczyła tam 40 lat, podczas gdy na terenie Kraju Przywiślańskiego stało się to sto lat później).

Dane demograficzne, jakie przekazują badacze żydowscy piszący o Suwałkach podają, że w 1827 roku było ich 1209. Wspólnota się rozrastała i w 1856 roku liczyła 6407 osób, a w roku 1897 – 7165 (wtedy Żydzi stanowili 40% ogółu mieszkańców). Liczebnie i procentowo ludności żydowskiej w Suwałkach było najwięcej w 1908 roku – 13 002 (stanowiła wówczas 56% ogółu mieszkańców, nie uwzględniając garnizonu wojsk rosyjskich). Po pierwszej wojnie światowej liczba obywateli żydowskich Suwałk wynosiła 5747 (co stanowiło 34%)¹⁵.

Do połowy XIX wieku Suwałki były ośrodkiem handlowym, praktycznie pozbawionym przemysłu. Głównym źródłem dochodów suwalskich Żydów był drobny handel, a także usługi (transport) i rzemiosło (szewstwo, krawiectwo, budownictwo). Część osób utrzymywała się też z pośrednictwa handlowego pomiędzy byłą gubernią suwalską a terenami Prus (Wschodnich), część zaś z dostarczania zaopatrzenia dla oddziałów garnizonu rosyjskiego (do 1914 roku). Około połowy XIX wieku w mieście działała już znaczna liczba kupców i przedsiębiorców żydowskich, których aktywność miała duże znaczenie dla ekonomicznego rozwoju miasta. W 1867 roku funkcjonowało tu 12 żydowskich fabryczek, a także kilka prowadzonych przez Żydów hoteli.

Rozwój gospodarczy postępował bardzo wolno. Wzrost populacji Żydów w mieście nie szedł w parze z możliwościami ekonomicznymi. Zagęszczenie i bieda stały się motorem ruchów migracyjnych i emigracji. W latach osiemdziesiątych XIX wieku, na skutek pogarszającej się sytuacji ekonomicznej¹⁶, znaczna liczba Żydów wyemigrowała z Suwałk do Stanów Zjednoczonych, Ameryki Południowej, Szwecji i Afryki Południowej. Spowodowało to wyraźny spadek liczby żydowskich mieszkańców Suwałk. Jednak już na początku XX stulecia w mieście pojawiły się nowe grupy żydowskich osadników, przybywających tu z zachodnich guberni imperium rosyjskiego, głównie z Litwy i północnej Białorusi¹⁷.

Począwszy od drugiej połowy XIX wieku, a szczególnie w okresie międzywojennym, Suwałki stały się silnym ośrodkiem ruchu syjonistycznego. Od 1891 roku działało tu stowarzyszenie Safah Berurah zajmujące się propagowaniem i nauką języka hebrajskiego. Liczyło wówczas około 70 członków. Od początku XX wieku w mieście rozwijał się też żydowski ruch robotniczy. W 1901 roku założono tu Bund (Powszechny Żydowski Związek Robotniczy na Litwie, w Polsce i Rosji), którego zwolennicy wraz z członkami suwalskiego oddziału Poalej Syjon angażowali się w działania związane z rewolucją 1905 i 1906 roku, organizując m.in. samoobronę, mającą chronić społeczność żydowską przed pogromami. Z Suwałk pochodził m.in. Abraham Stern, przywódca ruchu Lohamei Herut Israel (LEHI), zaangażowanego w walkę o utworzenie w Palestynie państwa Izrael.

Uporządkowanie informacji dotyczących suwalskich rabinów stanowi problem. We współczesnych publikacjach zawarte są skromne, czasem sprzeczne ze sobą dane. W monografii Suwałki, miasto nad Czarną Hańczą, w rozdziale Życie polityczne, społeczne i religijne, omówiono kwestie dotyczące okręgu bożniczego i suwalskich rabinów. Okręg bożniczy suwalski obejmował wiele okolicznych wsi, ale większość Żydów mieszkała w Suwałkach. Na czele parafii stał rabin. Funkcję tę pełnili między innymi: Abraham Mordche (do 1842 roku), Abraham Boruch (do 1850), Itschak Chawer (do 1853), Jechiel Heller (do 1860), Samuel Mohylewer (do 1868), Salomon Zeligman (do 1907), Mowsza Luria (do 1914)¹⁸. W okresie międzywojennym przywódcami byli wybrani przez gminę rabini: Aaron Badsht (1921–1925), Abram Josel Joselewicz Chajetowicz (1926–1935) i po jego śmierci David Lifshitz. W XIX wieku życie religijne wyznawców wyznania mojżeszowego w Suwałkach znajdowało się z pewnością pod wpływem dobrze zorganizowanego i starszego ośrodka, jakim były Sejny. Koncentrowało się wokół synagogi, bożnicy i osiemnastu domów modlitwy (w okresie międzywojennym).

Najpełniejszy wykaz rabinów suwalskich zamieścił w swojej książce Yizker‑bukh Suvalk Berl Kahan. Za nim powtórzył go David Stern w Księdze pamiątkowej wspólnoty żydowskiej w Suwałkach.... Pierwszy zawiera 12 nazwisk rabinów, a drugi już 14. Chociaż, zestawiając informacje z innych źródeł, można przypuszczać, że obie publikacje pomijają nazwiska dwóch, a może i większej liczby suwalskich rabinów (świadomie lub z powodu braku informacji).

Pierwszym rabinem suwalskim mógł być Abraham Mordche. Informacja o nim zawarta jest w książce Artura Markowskiego Między Wschodem a Zachodem..., nie można jej jednak traktować jako pewnej¹⁹, gdyż brak jest potwierdzenia, że osoba ta mogła być nazywana rabinem. W wielu publikacjach autorów żydowskich jako pierwszy rabin Suwałk figuruje Abraham Mordche.

W tym miejscu należy wspomnieć o problemach z zapisem brzmienia nazwisk rabinów, które w publikacjach i źródłach występują w kilku zbliżonych wersjach wynikających z transkrypcji z rosyjskiego, hebrajskiego lub jidysz, a w dalszej części tekstu będą cytowane tak, jak występują w publikacjach, głównie w języku angielskim.

Abraham (Avraham) Abele ben Mordche (Mordeche / Mortche), pierwszy rabin Suwałk, przybył do miasta w połowie lat czterdziestych XIX wieku, gdy wspólnota żydowska liczyła 4–5 tysięcy osób.

Abraham Boruch, pełnił funkcję rabina parafii żydowskiej w okręgu bożniczym suwalskim w latach 1842–1850²⁰.

Itschak Chawer (Ajzyk Chawer / Icchak Ajzyk Chawer / Yitschajk Isaac Chawaur / Itschak Chawer / Icchok Ajzyk Wildmann / według Šarunasa Liekisa: Yitschak Eisik Wildmann 1789– 1853 / Icchok Ajzyk Wildmann zgodnie z Encyclopaedia Judaica²¹) pełnił funkcję rabina parafii żydowskiej w okręgu bożniczym suwalskim w latach 1850–1853. Wcześniej był rabinem Tykocina (od 1837 roku). Był cenionym kabalistą i autorem książek. W 1851 roku założył w Suwałkach jesziwę (szkołę żydowską). Został pochowany na cmentarzu w Suwałkach²². Można przypuszczać, że był pod wpływem działalności sejneńskiego rabina Mojżesza Icchaka Awigdora, reprezentanta haskali – ruchu żydowskiego odrodzenia²³, chociaż kłóci się to z tym, co rozumiemy jako kabałę i związany z nią mistycyzm, odległy od racjonalnych założeń haskali.

Jechiel Heller, pełnił funkcję rabina parafii żydowskiej w okręgu bożniczym suwalskim w latach 1853–1860 (od 1858 według Yizker‑bukh...)²⁴. Zmarł w 1861 roku²⁵, został pochowany na cmentarzu w Suwałkach.

Samuel Mohylewer (Samuel Mohilewer / Samuel Lejbowicz Molewer), urodził się w 1824 roku w Głębokiem. Uczył się w jesziwie w Wołożynie. Po jednej z fal pogromów przyczynił się do rozpropagowania idei syjonistycznych. Był rabinem w Szakach, Suwałkach (1860–1868), a następnie w Radomiu, potem przez wiele lat naczelnym rabinem białostockiej gminy żydowskiej. Działacz społeczny i syjonistyczny, jeden z założycieli i liderów organizacji Chowewej Syjon²⁶ w Warszawie. Jego ośmioletnia działalność w Suwałkach

była związana ze zorganizowaniem szpitala na potrzeby gminy żydowskiej. Po przejęciu tzw. starego szpitala przez gminę powołał dwunastoosobową radę, która podjęła się remontu, a potem zajmowała się utrzymaniem szpitala. Abraham Stern twierdzi, że Mohylewer wspierał powstańców styczniowych. Po objęciu w 1883 roku funkcji naczelnego rabina Białegostoku, prowadził działalność promującą syjonizm, nakłaniając białostockich Żydów do osiedlania się w Petach Tikwa w Palestynie. Był także założycielem uczelni rabinackiej i towarzystwa kredytowego w Białymstoku. Zmarł w 1898 w Białymstoku, gdzie został pochowany. W 1991 roku jego szczątki zostały ekshumowane i przewiezione do Izraela. Tamtejszy kibuc Gan Szmuel nazwany został na jego cześć.

Eliezer – Simcha Rabinowicz, urodził się w Kownie w 1839 roku. Był kolejnym, trzydziestym rabinem w swojej rodzinie. Rabinem w okręgu bożniczym suwalskim został w końcu 1868 lub na początku 1869 roku, funkcję tę pełnił do 1874 roku (według Encyclopaedia Judaica w latach 1868–1876). Był tak bardzo ceniony przez suwalską społeczność, że przez kolejne dwa lata gmina nie mogła znaleźć odpowiedniego następcy. Jego wnuk, Rabbi Rabinowicz, urodzony w Edynburgu, został tam rabinem, potem przeniósł się do Londynu, gdzie został rabinem w Montagu Road Beth Hamedrash (Hackney).

Salomon Zeligman pełnił funkcję rabina parafii żydowskiej w okręgu bożniczym suwalskim w latach 1876 (1895?) – 1907. O jego społecznej aktywności może świadczyć fotografia dokumentująca pobyt w Suwałkach w 1897 roku i powitanie przed synagogą w Suwałkach generał‑gubernatora warszawskiego Aleksandra Konstantynowicza Imeretyńskiego²⁷. Nie został wymieniony w spisie rabinów opublikowanym w materiałach Sterna.

Hillel Arye-Leib Libschitz (Ezekiel Libshitz), urodził się w 1844 roku. Mieszkał w Rosieniach (Raseiniai) na Litwie, gdzie w 1864 roku urodził mu się syn Ezechiel (późniejszy rabin Płocka). Był rabinem Suwałk od 1876 do 1893 roku. W latach 1878–1880 był wymieniany jako pełniący obowiązki rabina w Pługianach. Był aktywnym działaczem syjonistycznym i cenionym badaczem talmudu. W roku 1893 roku wyjechał do Lublina, gdzie był rabinem²⁸.

David Teveleh Katzenellenbogen, urodził się w 1850 roku w Taurogach na Litwie, zmarł w 1930 roku. Od 1876 do 1908 roku był rabinem w Wierzbołowie. Według informacjiŠarŭnasa Liekisa od 1894 roku, krótko (być może okazjonalnie) pełnił funkcję rabina Suwałk (w tym samym roku do Suwałk przybył Josif HaKohen Resnick)²⁹. Od 1908 roku do śmierci był rabinem Sankt Petersburga. W czasie pierwszej wojny światowej nadzorował dostarczanie koszernej żywności dla żołnierzy Żydów walczących w szeregach armii rosyjskiej. Wspierał uchodźców w Ameryce (na czym miała polegać ta pomoc, nie udało się ustalić). Był auto‑rem Ma’yan Mei Nefto’a (1923) i Divrei David (1927). W większości not biograficznych nie ma wzmianki, że był rabinem w Suwałkach. Natomiast David Stern zawarł informację, że „Katzenellenbogen, rabin Suwałk” nie był entuzjastą syjonizmu, chociaż go także nie zwalczał³⁰.

Hirs Josif HaKohen Resnick (Zvi Yosef HaKohen Resnick / Hirsch Meitsheter), urodził się w 1841 roku, zmarł w 1912. Został pochowany na cmentarzu w Suwałkach. W 1894 roku był nauczycielem w jesziwie Ohel Yitzhak, założonej w Suwałkach przez rabina Icchoka Ajzyka Wildmanna. Według informacji zawartej w Yizkor Book Suwalk..., po przyjeździe do Suwałk został uznany za carskiego agenta i doszło do rękoczynów. Napastników powstrzymał dopiero piekarz o nazwisku Hona. HaKohen Resnick należał do uczniów znanej akademii talmudyczne, jednak nie zyskał powszechnego uznania i nie został rabinem Suwałk. W czasie jego pogrzebu rabin Suwałk Mosze Luria miał powiedzieć, że „gdyby świątynia w Jerozolimie ciągle stała, to Józef Resnick byłby w niej najwyższym kapłanem, którego słuchałby lud Izraela”. Słowa te można interpretować jako chęć zawstydzenia lokalnej społeczności, która nie doceniała talentów i przymiotów Resnicka. Jego syn Mnachem (Mendel) HaKohen Risikoff (1866–1960) w 1906 roku wyemigrował do USA, gdzie uważano go za wybitnego rabina. Był autorem książek, w których wspominał m.in. ojca i jego pobyt w Suwałkach.

Mowsza Luria (Moshe Betzalel Lurie / Mowsza Luria / Mojżesz Becalel Luria), pełnił funkcję rabina parafii żydowskiej w okręgu bożniczym suwalskim w latach 1907–1914. Autor księgi Nehor Szeraga i Kowa Jehoszua. Wcześniej Mojżesz Becalel Luria był rabinem w Sejnach, gdzie z jego inicjatywy w 1885 roku podjęto budowę synagogi, która istnieje do dziś. Był też rabinem Suchowoli³¹.

Benjamin Magentza (Benjomin Magentsa) wymieniany jako rabin Suwałk po 1914 roku. Jest pochowany na cmentarzu w Suwałkach

Mosze Altman wymieniany jako rabin Suwałk po 1914 roku³².

Aaron Badsht (Aaron Badszt), w latach 1921–1925 pełnił funkcję rabina wybranego przez gminę żydowską w Suwałkach.

Abram Josel Joselewicz Chajetowicz (Jףzef Joselewicz / Joseph Joselevitch), urodził się w 1878 lub 1879 roku, zmarł w 1935 roku. Był rabinem Suwałk od 1926 roku. Jego córka wyszła za mąż za kolejnego rabina Suwałk Davida Lifshitza.

David Lifshitz (Dawid Lipszyc), urodził się w 1907 (1906?) roku w Mińsku, zmarł w 1993. Ostatni rabin Suwałk, w latach 1935–1939. Był uczniem rabina Szymona Jehudy ha‑Kohena Szkopa (wybitnego badacza Talmudu) w Grodnie, potem uczęszczał do jesziwy w Mirze. W 1933 roku ożenił się z Tzipporah Chava (Zipporah Chava Yoselewitz). W 1935 roku objął funkcję rabina w Suwałkach. Opuścił Suwałki w październiku 1939 roku, po wydanym przez Niemców nakazie opuszczenia miasta przez Żydów. Uciekł wraz z innymi na Litwę. W czasie ucieczki stracił dziecko. Po pewnym czasie wrócił do Suwałk, gdzie miał odzyskać tory i księgi należące do wspólnoty, ukryte w różnych miejscach na terenie miasta. Litwę opuścił dzięki pomocy japońskiego konsula Chiune Sugihara³³ i przez Związek Radziecki udał się do USA. Był nauczycielem w działającym od 1896 roku seminarium rabinackim Rabbi Isaac Elchanan Theological Seminary (RIETS, Yeshivat Rabbeinu Yitzchak Elchanan – Yeshiva University w Waszyngton Height w stanie Nowy Jork), gdzie wykształcił wielu rabinów. Lifshitz był inicjatorem uporządkowania cmentarza żydowskiego w Suwałkach, co przeprowadzono w latach osiemdziesiątych XX wieku przy udziale suwalczanina Natana Adelsona.

Zestawienie wykazu kolejnych rabinów Suwałk (lub Żydów traktowanych jedynie jako rabinów), jak to zostało uczynione przez grupę żydowskich emigrantów, nie oddaje w pełni obrazu „świata” żydowskich mieszkańców Suwałk, który był całkowicie hermetyczny dla ich współobywateli – Polaków, Niemców, czy Rosjan mieszkających w Suwałkach do pierwszej wojny światowej. Dysponujemy jedynie skromnymi przekazami o konfliktach związanych z umownie określonym środowiskiem rabinackim, które miały miejsce w Suwałkach w końcu XIX wieku. Aby lepiej zrozumieć koloryt tego świata, o którym tak niewiele wiemy, zachęcam do lektury Sklepów cynamonowych lub Sanatorium pod klepsydrą Brunona Schulza³⁴.