Jerzy Melnik

Zapomniane powstanie.
Samorząd Warwiszki w świetle dokumentów

cz.3 z 3

13

Na podstawie telefonogramu Wydz. IV D tut. O.K.P.P. z 25. III. br. jako też depeszy Wojewódzkiej Komendy straży granicznej z 25. III. br. donoszę, iż w dniu 24. III. br. oddział byłych partyzantów polskich byłego samorządu Warwiszki w sile stu ludzi przekroczył granicę i złożył broń. Ludzie zostali skoszarowani w Komendzie 42 baonu straży granicznej w Sopoćkiniach.

Bliższe szczegóły zostaną przedłożone po otrzymaniu odnośnych sprawozdań.

za Wojewodę

wicewojewoda KOŁEK

[AAN, MSW, sygn. 638 (dopływ), s. 259.]

14

Po ostatecznym stwierdzeniu na miejscu donoszę, że cała ludność wsi Warwiszki, Bugieda i innych, tworzących t. zwany „Samorząd Warwiszkowski” przeniosła się na stronę polską w ilości 80–90 rodzin i rozlokowała u swoich krewnych i znajomych w najbliższej odległości od Warwiszek. Ludność ta twierdzi kategorycznie, że do swoich siedzib nie wróci, póki będą pod zaborem Litwy.

Stan taki zbyt długo trwać nie może, gdyż przywiezione zapasy z Warwiszek prędko się wyczerpią, a z tem pryśnie i zgoda z sąsiadami którzy dali schronienie uciekinierom. Jako jedyne dobre wyjście widzę wyjednanie drogą dyplomatyczną 1/ przydzielenie terenu Warwiszek do Polski, ewentualnie w zamian za inny teren polski zamieszkały przez Litwinów. O ile takie załatwienie okazałoby się niemożliwe, należałoby nie zwlekając wydać 2/ zarządzenie Urzędowi Ziemskiemu rozlokowania rodzin z Warwiszek na parcelowanych majątkach rządowych.

Jako zarządzenie chwilowo poleciłem Staroście Augustowskiemu spowodować zorganizowanie „Komitetu pomocy dla ofiar itd.”, który ma się zająć zbieraniem funduszy i okazywaniem pomocy potrzebującym. Wobec braku inteligencji na miejscu Komitet taki może opierać się głównie na pomocy finansowej Skarbu Państwa, o ile ma pomoc być wydaną.

Partyzantów przeszło granicę i złożyło broń w ręce Komendanta Batalionu w Kadyszu 108, spodziewanych jest jeszcze 15–20. Skład osobowy partyzantów następujący: 30 młodzieży z Warwiszek, 30 kozaków, reszta ochotnicy z różnych stron. Po porozumieniu się z p. Dowódcą D.O.K. III proponuję umieszczenie partyzantów w Straży granicznej, której kadry nie są kompletne, z tym jednak zastrzeżeniem, żeby partyzanci Warwiszkowscy nie służyli na granicy Litewskiej, a to dla uniknięcia zatargów na tym tle z Litwą. Do decyzji Ministerstwa, czy może przyjąć partyzantów do Straży granicznej, są oni żywieni przez Batalion celny w Kadyszu.

Wojewoda

/-/ POPIELAWSKI

Ministerstwo Spr. Wewn.

Weszło: dn. 29.III.1923 r.

Nr T.B.B. 2379

[AAN, MSW, sygn. 638 (dopływ), s. 257–258.]

15

Przedmiot: meldunek sytuacyjny z b. pasa neutralnego polsko-litewskiego

za czas od dnia 12 do 30. III. 1923 r.

[…] W dniu 21¹².III. r.b. o godz. 4-tej rano wojska regularne Litwy Kowieńskiej, oraz oddziały partyzantów litewskich /Szaulis/ zaatakowali wsie Warwiszki i Świętojańsk znajdujące się w b. Pasie Neutralnym. Atak przeprowadził 1 i 2 batalion 11 litewskiego pp. 1 szwadron kawalerii z pułku „Żelaznego Wilka” /z Kalwarii/ i 200 partyzantów pod dowództwem Szwamborisa. […]

Litwini przekroczyli terytorium Polski we wsi Horaczki. Prowadzili Litwinów chłopi ze wsi Długowieś /Litwa/. Po drodze natknęli się Litwini na patrol „Siły Zbrojnej Samorządu Warwiszki” we wsi Bugieda, którą ostrzeliwali.

Ze strony północno-wschodniej i południowej zaatakowali Litwini Warwiszki korzystając z gęstej mgły, zdołali po zaciętej walce z załogą Warwiszek /70 pieszych i 25 konnych/ wtargnąć do wsi, którą podpalili, zamordowali przy tem 2 gospodarzy i jedną dziewczynkę. […]

Straty Litwinów: zabici 2 oficerów i 10 szeregowych, 110 rannych, z których 38 po drodze zmarło i trzech wziętych do niewoli. Straty ze strony oddziału „Siła Zbrojna samorządu Warwiszki” 1 zabity, 3 ciężko i 4 lekko rannych, 1 utopił się w Niemnie. […].

[AAN, MSW, sygn. 638 (dopływ), s. 265–266.]

16

W odpowiedzi na pismo Nr T.B.B. 2446 z dnia 17 kwietnia r.b. i Nr T.B.B. 2613 z dnia 19 kwietnia r.b. komunikuję Panu Ministrowi następujące:

Na podstawie przeprowadzonych dochodzeń ustalono, że polskie organizacje zbrojne na terenie przygranicznym w powiatach Suwalskim i Sejneńskim już od 24. III. r.b. nie istnieją, bowiem w tym dniu ostatnia grupa powstańców z terenu Litwy Kowieńskiej po stoczeniu walk z regularnymi oddziałami wojsk litewskich zmuszona była wycofać się na teren Rzeczpospolitej i dobrowolnie złożyła broń w 42 Baonie Straży Granicznej, poczem powstańcy ci zostali przewiezieni do obozu dla internowanych w Strzałkowie. […]

Kierownik Ministerstwa Spraw

Wojskowych

(podpis nieczytelny)

Generał Dywizji

[AAN, MSW, sygn. 638 (dopływ), s. 292.]

17

Według informacji Pan Wojewoda Białostocki nie udzielił należytej pomocy mieszkańcom nadgranicznej wsi Warwiszki, leżącej po stronie litewskiej, którzy wskutek 1½ walki orężnej z Litwą boją się powracać do swojej rodzinnej wsi i znajdują się obecnie bez środków do życia na obszarze Polski.

Wskutek powyższych informacji Pan Minister polecił w dniu 11 bm. zająć się losem wymienionych mieszkańców wsi Warwiszki, przebywających obecnie na obszarze Polski przez wynalezienie im pracy wzgl. udzielenie w inny sposób skutecznej pomocy.

Pan Wojewoda Białostocki, który zjawił się w Wydziale SZ po powyższej dyspozycji Pana Ministra przedstawił stan rzeczy jak następuje: Część mieszkańców wsi Warwiszki powróciła już do swojej wsi na terenie Litwy – część jednak bardziej zaangażowanych w walkach przeciw Litwie, bojąc się represji, pozostała w Polsce. Pan wojewoda chcąc przyjść z pomocą pozostałej w Polsce grupie mieszkańców zaofiarował się za pośrednictwem delegacji, która się do niego zgłosiła, z gotowością wynalezienia pracy w lasach i tartakach państwowych, wzgl. udzielenia posad w policji państwowej oraz w miarę możności przydzielenia gruntów z rozparcelowanych folwarków […].

NACZELNIK WYDZIAŁU

/-/ Windakiewicz

[AAN, MSW, sygn. 638 (dopływ), s. 295.]

18

Białystok, dn. 25 lipca 1923 r.

WOJEWODA BIAŁOSTOCKI Nr Po. 998/16 Przedmiot: w sprawie pomocy poszkodowanym mieszkańcom wsi Warwiszki p. Augustowskiego

Do

Ministra Spraw Wewnętrznych

w Warszawie

W odpowiedzi na pismo Ministerstwa z dnia 17. VII. r.b. Nr B.B.663 komunikuję, iż w sprawie powyższej zostały przeze mnie wydane następujące zarządzenia:

Wszyscy mieszkańcy spalonych przez Litwinów Warwiszek, którzy pozostali na naszej stronie otrzymali jednorazowe zapomogi z Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej w rozmiarze 300.000 mk na rodzinę, jako pomoc doraźną, wydelegowany został Kierownik Państwowego Urzędu Pośrednictwa pracy w Grodnie na miejsce, celem zorientowania i poinformowania się do jakiej pracy byliby zdolni poszkodowani. Na zasadzie sprawozdania kierownika Urzędu poleciłem Wydziałowi Pracy i Opieki Społecznej zwrócić się do Okręgowej Komendy Policji Państwowej o przyjęcie do służby policyjnej części kandydatów, zdolnych do takowej. Zwróciłem się do Zarządów wszystkich tartaków w Województwie o przyjęcie do pracy drugiej części kandydatów i przesłałem do Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej z prośbą o ułatwienie wyjazdu, listę tych kandydatów, którzy wyrazili chęć wyjazdu do Francji.

za Wojewodę

(podpis nieczytelny)

[AAN, MSW, sygn. 638 (dopływ), s. 295.]

W wyjaśnieniach z dnia 4 czerwca 1924 roku, które złożył szef Oddziału II Sztabu DOK III kpt. Stanisław Jarecki podczas dochodzenia prowadzonego przez komisję wojskową pod dowództwem gen. broni Bolesława Olszewskiego, w sprawie zarzutów, jakie strona wojskowa stawiała staroście suwalskiemu Włodzimierzowi Baranowskiemu, czytamy m.in.:

19

Raport

[…] Odnośnie do powstań ludności polskiej na terenie Litwy Kow.[ieńskiej] w polskich gminach Lubowskiej /Rykacieje/, Kopciowskiej /Warwiszki/ i innych, melduję że jest to ruch samorzutny i nurtujący tak głęboko, iż dopóki istnieć będzie obecna niesprawiedliwa linia graniczna, pozostawiająca miejscowości wyłącznie polskie pod okrutnymi wynaradawiającymi rządami litewskimi – ferment i ciążenie oparte na pobudkach ideowych, do połączenia z Państwem Polskim, zawsze tam istnieć będą mimo potraktowania niejednokrotnie rozpaczliwych odruchów tamt. ludności polskiej, nie opartych bynajmniej na wyrachowaniu dyplomatycznym i oportunizmie, przez poszczególnych przedstawicieli władz polskich w sposób obojętny, lub nawet krzywdzący.

W-dług nadeszłych ostatnio /w dniu 4 i 5-go czerwca br./ meldunków policji popartych dochodzeniem w okolicach Warwiszek, Bugiedy, itd. /pow. Augustowski, m. Sopoćkinie/ tylokrotnie pobici i okrutnie męczeni, opuszczeni przez Polskę, a nawet internowani częściowo przez władze administracyjne w 1923 r. w Obozie w Strzałkowie /skąd ich dopiero po kilku tygodniach wydobyła interpelacja Sejmowa wszystkich klubów poselskich, potępiająca to zarządzenie władz M.S.Wewn./ – powstańcy z Warwiszek, znów się grupują i zamierzają rozpocząć znowu walkę zbrojną z „szaulisami” i rządami litewskimi. Powstrzymują ich tylko od tego rozpaczliwego kroku, spowodowanego przymusowym wcieleniem młodzieży polskiej do band partyzanckich litewskich – wywiadowcy nasi, w myśl otrzymanych z O. II Szt. D.O.K. Nr III instrukcji.

Odnośnie ruchu powstańczego w 1922–23 r. w Suwalszczyźnie, przedłożone już do M.S.Wojsk. materiały, z których część załączam przy niniejszych zeznaniach w odpisach, stwierdzają iż był to ruch samorzutny, bez inicjatywy i porozumienia z Oddz. II Szt. D.O.K. Nr III stało tylko na stanowisku popierania akcji samoobronnej ludności polskiej w polskim pasie neutralnym, gdyż władze administracyjne nie potrafiły zapewnić tej ludności obrony życia i mienia. Możliwe, że poszczególni funkcjonariusze cywilni, wywiadowcy tut. Oddz. II Szt., pochodzący sami z Litwy Kow. i będący uczuciem, poniesionymi ofiarami, etc. związani z ruchem powstańczym, zaangażowali się w pewnych wypadkach dalej, niż im to nakazana rola obserwatorów pozwalała – było to jednak wbrew instrukcjom i intencjom Oddz. II Szt. […].

/-/ Jarecki

Kapitan

[AAN, MSW, sygn. 638 (dopływ), s. 80–81.]¹³

Podsumowanie

Przedstawione powyżej dokumenty wskazują, że Samorząd Warwiszki był autentyczną, lokalną organizacją o charakterze samoobrony broniącej polskie wsie oraz ich mieszkańców przed atakami szaulisów. Jednocześnie działał na rzecz przyłączenia do Polski ochranianych miejscowości, walcząc zbrojnie, a także zbierając podpisy i pisząc petycje do Ligi Narodów.

24 marca 1923 roku partyzanci Samorządu Warwiszki pod dowództwem komendanta „Chmury” przeszli na stronę polską i złożyli broń. Atak regularnych wojsk litewskich wzmocnionych oddziałami partyzantki litewsko-białoruskiej zakończył trwające ponad rok powstanie ludności polskiej, zamieszkującej w litewskim pasie neutralnym, dążącej do przyłączenia do Polski tego terenu. Niestety, losy historii zadecydowały inaczej.

Mapa układu polsko-litewskich stosunków etnograficznych z proponowanymi przez strony liniami podziału opracowana 29 lipca 1919 roku przez Biuro Prac Kongresowych
(Oddział Geograficzny), AAN, sygn. 260/404

W opracowaniu wykorzystano:

Archiwalia:

Centralne Archiwum Wojskowe:

Meldunki wywiadowcze II Oddziału Dowództwa Wojsk Litwy Środkowej z lat 1919–1922.

Komunikaty III Oddziału Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego z lat 1919–1921.

Archiwum Akt Nowych:

Delegacja Polska na Konferencję Pokojową w Paryżu, sygn. 40.

Kolekcja opracowań i odpisów dokumentów dotyczących stosunków Polski z Łotwą, Litwą, Rosją Radziecką, Gdańskiem, Ukrainą, sygn. 45/II.

Kolekcja map, sygn. 260/403, 260/404, 260/405, 260/524, 260/1020.

Ministerstwo Spraw Zagranicznych, sygn. 322/58, 322/1769, 322/6100, 322/6102, 322/6103, 322/6134.

Towarzystwo Straży Kresowej w Warszawie, sygn. 55II.

Delegacja RP przy Lidze Narodów, sygn. 513/I.

Biuro Prac Kongresowych przy MSZ w Warszawie, sygn. 515/156, 515/159, 515/231.

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (dopływ), sygn. 638.

Sztab Główny w Warszawie 1919–1939, sygn. 1190, cz. I: 616 (17, 34, 39, 52, 36, 59, 127).

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, sygn. 1605, Włodzimierz Baranowski.

Archiwum Straży Granicznej:

Główna Komenda Straży Granicznej, Sytuacja stosunków w batalionach Straży Granicznej 1922, sygn. 915/97/63.

4 Baon Straży Granicznej, Rozkazy Tajne 1923 r., sygn. 919/52.

Wojewódzka Komenda Straży Granicznej w Wilnie. Akcja dotycząca zajmowania pasa neutralnego przez Straż Graniczną – 1923 r., sygn. 1494/27.

Literatura:

Buchowski S., Ziemia Sejneńsko-Suwalska 1918–1920, Sejny 2004.

Dziennik Urzędowy Delegata Rządu w Wilnie, R. 1923, Nr 2(13), s. 20–22.

Gloger Z., Dolinami rzek. Wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy, Warszawa 1903.

Gorzuchowski S., Granica polsko-litewska w terenie, Warszawa 1928.

Gotlybas J., Varviškes ekspedicija (Ekspedycja Warwiszki), „Karo archyvas”, 1938, t. IX, s. 239–240.

Gruszczyński J., Melnik J., Rzecz o Warwiszkach czyli do trzech razy sztuka (Za kulisami wydań filatelistycznych), „Filatelista”, 2006, nr 10, s. 516–520, nr 11 s. 574–579.

Jabłoński K., Białorusko-litewski ruch powstańczy na terenie województwa białostockiego w latach 1921–1922, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska Polskiego w Białymstoku”, 1998, z. 11, s. 49–59.

Katelbach T., Spowiedź pokolenia, Gdańsk 2001.

Kasperavičius A., Reakcja litewskich władz i opinii społecznej na wydarzenia ostatniej fazy wojny polsko-bolszewickiej, „Niepodległość i Pamięć”, 2001, nr 17, s. 43–52.

Kowalski W., Dramat polskiej wsi Warwiszki na tle konfliktu polsko-litewskiego, „Przegląd Sejneński”, 2003, nr 4.

Lietuvių Enciklopedija, t. XXXIII, Varviskes, Boston 1965.

Lučinskas G., Varviškes kautynems – 80 (Bitwa o Warwiszki – 80), „Voruta”, 2003, nr 9, s. 4, nr 11, s. 4, nr 12, s. 4.

Łach W. B., Zajęcie polsko-litewskiego pasa neutralnego w dniach 17–18 lutego 1923 roku, „Echa Przeszłości”, 2003, nr 4, s. 243–258.

Łach W. B., Melnik J., Próby odtworzenia działań w rejonie polsko-litewskiego pasa neutralnego w 1923 roku, „Echa Przeszłości”, 2005, nr 6, s. 193–212.

Łossowski P., Konflikt polsko-litewski 1918–1939, Warszawa 1996.

Łossowski P., Stosunki polsko-litewskie 1921–1939, Warszawa 1997.

Łossowski P. , Ostatni akt kształtowania granic Drugiej Rzeczypospolitej – podział pasa neutralnego pomiędzy Polską a Litwą w lutym 1923 r., „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2002, t. XXXVII, s. 27–39.

Mańczuk T., Suwalszczyzna w okresie wojny polsko-radzieckiej w 1920 r., „Białostocczyzna” 1994, nr 3, s. 22–28.

Mańczuk T., Z orłem przeciw pogoni. Powstanie sejneńskie 1919, „Mówią Wieki” 2003, nr 12, s. 32–37.

Nowik G., Powstanie Sejneńskie 23–28.08.1919, „Sejneńszczyzna”, 2004, nr 4, s. 5–13.

O Niepodległość i granice, Komunikaty Oddziału III Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego 1919–1921, Warszawa 1999.

Radziwonowicz T., O przynależność państwową Suwalszczyzny w latach 1918–1920, „Krajobrazy” 1996, nr 11.

Radziwonowicz T., Walki polsko-litewskie w latach 1919–1920, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska Polskiego w Białymstoku”, 1998, z. 11, s. 38–48.

Radziwonowicz T., Policja w ochronie granicy na odcinku suwalskim, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska Polskiego w Białymstoku”, Białystok 2002, z. 12, s. 70–84.

Radziwonowicz T., Rok 1920 na Suwalszczyźnie, „Jaćwież” 2000, nr 10, s. 17–22.

Rezmer W., Armia litewska w świetle raportów Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego 1919–1921, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska Polskiego w Białymstoku”, 1998, z. 9, s. 101–112.

Rukša A., Kovos del Lietuvos nepriklausomybes, t. 3, Kovos su Lenkais 1920–1923, (Walki o niepodległość Litwy. Walki z Polakami 1920–1923), Cleveland 1982.

Skłodowski K., W pasie neutralnym, „Krajobrazy” 1999, nr 12, s. 12.

Skrobocki E., Partyzanci-dywersanci w walkach przeciwko II Rzeczypospolitej Polski, „Magazyn Polski”, Grodno 2003, nr 4, s. 64–66.

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich, t. XIII, Warszawa 1893.

Szmidt W., Krótki historyczny zarys o samoobronie pasa neutralnego, Płock 1933.

Mapy:

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego z 1839 r., tzw. „wiorstówka”.

Mapy niemieckiego Sztabu Generalnego z 1915 r., skala 1:100 000.

Mapy rosyjskie „wojenno-topograficzeskoje” z 1915 r., skala 1: 84 000.

Mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego (WIG) z lat 1923–1938, skala 1:100 000.

Szkice dyslokacji wojsk litewskich i wojsk Litwy Środkowej z lat 1920–1922 (CAW).

Mapy i opracowania z lat 1919–1923, wykonane na potrzeby Delegacji Polskiej na Konferencję Pokojową w Paryżu (AAN, sygn. 260 – Kolekcja map).

Szkice linii demarkacyjnych i pasów neutralnych z lat 1919–1923 (CAW i oprac. własne na podstawie meldunków i komunikatów).