Dorota Zawadzka, Jerzy Zawadzki, Grzegorz Zawadzki

Monitoring ptaków jeziora Wigry

w latach 2005-2008

Wstęp

Ptaki stanowią dobry obiekt badań monitoringowych, dzięki zasiedlaniu wszystkich środowisk oraz możliwości szybkiego reagowania na zachodzące zmiany środowiskowe. Gatunki drapieżne i wodne są szczególnie wrażliwe na skażenie chemiczne. Ze względu na stopień wędrowności oraz zakres tolerancji ekologicznej ptaków, monitoring tej grupy organizmów dostarcza wielu danych o różnych parametrach środowiska w skali lokalnej (ptaki osiadłe) i globalnej (wędrowne) (Tomiałojć 1997, Zawadzka i Zawadzki 2006a, Chylarecki i in. 2008). W Polsce od kilku lat monitoring ptaków jest prowadzony w ramach Państwowego Monitoringu Przyrody, m.in. ze względu na wymogi Dyrektywy Ptasiej i konieczność opracowywania raportów dla potrzeb Komisji Europejskiej (Chylarecki i in. 2008). Monitoring ptaków w parkach narodowych, szczególnie chroniących obszary wodne, obejmujących zazwyczaj bogate przyrodniczo i trudno dostępne tereny, jest niełatwy do realizacji, a uzyskiwane parametry wykazują wysoką zmienność. Metoda losowych powierzchni próbnych, na których oparty jest Państwowy Monitoring Ptaków, jest w przypadku parków narodowych mało reprezentatywna (Tomiałojć 1997, Zawadzka 2008).

Awifauna wodna Wigierskiego Parku Narodowego jest słabo zbadana. Ukazało się zaledwie kilka prac dotyczących ptaków wodnych, z tego większość dotyczy tylko wybranych gatunków, Zawadzka i Zawadzki 1995, Sikora 1995, Gmitrzuk 2004, Zawadzka 2006, Zawadzka i Zawadzki 2006b). Dane z okresu przed utworzeniem parku podsumowuje Tomiałojć (1990). W latach 2005–2006 realizowano monitoring ptaków w ramach tematu „Ocena liczebności ptaków i zagrożeń na obszarze objętym konwencją Ramsar: Wigierski Park Narodowy”. Prace kontynuowano w latach 2007–2008. Zakres raportu obejmował: charakterystykę ogólną awifauny, liczebność i rozmieszczenie gatunków rzadkich, ocenę liczebności ptaków pospolitych na podstawie liczeń na powierzchniach próbnych, charakterystykę i ocenę zagrożeń awifauny. Niniejsza publikacja zawiera wyniki liczeń zespołu ptaków pływających po jeziorze Wigry z lat 2005–2008.

Materiał i metody

WPN – utworzony w 1989 roku (53°58’–54°10’N, 23°00’–23°15’E), o powierzchni 150 km² leży na styku Pojezierza Wschodniosuwalskiego i Równiny Augustowskiej (Kondracki 1994). Obejmuje zespół jezior wigierskich i północno-zachodnią część Puszczy Augustowskiej. Lasy pokrywają 63% terenu, wody 19%, grunty rolne 15% i tereny antropogeniczne (osiedla i drogi) – 3%. Krajobraz parku ukształtowany został przez zlodowacenie bałtyckie. Z tego okresu pochodzą wzgórza morenowe, ozy, kemy oraz zagłębienia wytopiskowe, zajmowane obecnie przez liczne jeziora, częściowo zatorfione. Środowisko przyrodnicze WPN charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem. Park w sezonie urlopowym jest masowo odwiedzany przez turystów (ponad 100 tys. osób rocznie). Na terenie parku znajduje się 41 jezior. Aż 90% lustra wody zajmuje grupa jezior wigierskich. Największe z nich – Wigry, ma powierzchnię 2187 ha i maksymalną głębokość 73 m. Długość linii brzegowej Wigier wynosi 72,2 km (w tym jeziora 59,8 km i wysp 12,4 km). Drugim, co do wielkości jeziorem parku są leżące na północ od Wigier Pierty, o powierzchni 228 ha. Blisko połowę długości linii brzegowych największych jezior otacza pas trzcin, o szerokości od kilku do – miejscami – 100 m, zajmujący większe powierzchnie w południowej i wschodniej części Wigier. Na Wigrach widoczne są procesy eutrofizacji. Obecnie jest to jezioro o charakterze mezo- i eutroficznym, podobnie jak duża część mniejszych jezior parku (Plan Ochrony WPN 1998).

Liczenia ptaków prowadzono raz w miesiącu, w okresie od czerwca do września (w 2006 roku także w październiku), w godzinach 6–11 lub 7–12, zazwyczaj przy dobrej pogodzie. Podczas każdego liczenia pływano wzdłuż brzegów Wigier łodzią motorową, notując wszystkie obserwowane ptaki z uwzględnieniem gatunku, oraz – jeśli było to możliwe – płci i wieku. Większe stada fotografowano i oceniano liczebność na podstawie zdjęć. Ptaki były liczone niezależnie przez dwie osoby, a jako końcowy wynik przyjmowano wyższe wartości liczeń.
Oceniano następujące parametry:
–liczba gatunków (wszystkie stwierdzane gatunki)
–liczba osobników (wszystkie stwierdzane gatunki)
–produkcja młodych na parę z sukcesem (łabędź niemy, perkoz dwuczuby).

Wyniki

Zespół ptaków wodnych

W zespole ptaków wodnych Wigier stwierdzano regularnie obecność 15 gatunków, a nieregularnie lub sporadycznie kolejnych 14. W trakcie jednorazowego liczenia notowano obecność od 15 do 23 gatunków ptaków wodnych. Większa liczba gatunków była obserwowana w czerwcu i lipcu, a mniejsza w sierpniu i wrześniu (ryc.1). Stałymi składnikami awifauny, obserwowanymi zawsze lub niemal zawsze były: łyska Fulica atra, kormoran Phalcrocorax carbo, perkoz dwuczuby Podiceps cristatus, krzyżówka Anas platyrhynchos, gągoł Bucephala clangula, łabędź niemy Cygnus olor, nurogęś Mergus merganser, śmieszka Larus ridibundus, rybitwa rzeczna Sterna hirundo, bielik Haliaeetus albicilla, mewa pospolita Larus canus, czapla siwa Ardea cinerea. Skład zespołu ulegał silnym zmianom zarówno podczas kolejnych liczeń w jednym sezonie, jak i w kolejnych latach. W trakcie sezonu lęgowego wyraźnie wzrastał udział łyski i kormorana. Liczba obserwowanych jednorazowo ptaków zwiększała się w trakcie sezonu, chociaż dane dla poszczególnych lat wykazują wahania.

Ryc. 1. Liczba gatunków ptaków rejestrowana podczas liczeń

Podczas liczeń rejestrowano obecność od 681 (czerwiec 2008) do 7570 osobników (wrzesień 2005) (ryc. 2). Poniżej omówiono rejestrowane zmiany liczebności najważniejszych gatunków:

Ryc. 2. Liczba osobników rejstrowana podczas liczeń

Łyska – gatunek przebywający w czerwcu i lipcu w parach lub stadkach rodzinnych, później w dużych skupieniach, do kilkuset osobników. Najniższą liczebność, rzędu kilkudziesięciu osobników, stwierdzano w czerwcu, najwyższą, dochodzącą maksymalnie do 5000 osobników – we wrześniu. Liczba stwierdzanych podczas liczeń ptaków wykazywała bardzo silną zmienność w kolejnych latach (ryc. 3). Wahania te przede wszystkim są związane z warunkami pogodowymi oraz miejscem żerowania ptaków (przeważnie ukrytych w trzcinach w czerwcu i lipcu, a wypływających na otwartą wodę jesienią) i odzwierciedlają w większym stopniu wybiórczość środowiskową w trakcie sezonu, niż faktyczne zmiany liczebności. Miejsca najliczniejszego występowania to: rejon Zatoki Pod Rzeczką, Zatoki Przewłokowej, wysp Ostrów i Krowa oraz półwyspu Jurkowy Róg.

Ryc. 3. Dynamika liczebności łyski

Kormoran – rejestrowana liczebność wykazywała bardzo wysoką zmienność (od 78 do 1600 osobników), przy zachowaniu ogólnego trendu wzrostowego w okresie od czerwca do września (ryc. 4). Wyjątkowy był rok 2006, kiedy najliczniej kormoran wystąpił podczas liczenia lipcowego, oraz rok 2007, w którym najwyższa liczebność wynosiła jedynie 202 ptaki. Wysoka zmienność liczby rejestrowanych jednorazowo ptaków wynika przede wszystkim z ich sposobu żerowania i stadnego przemieszczania się po jeziorze, a w niewielkim stopniu odzwierciedla faktyczne zmiany liczebności gatunku na jeziorze Wigry. Gatunek obserwowany na otwartym lustrze na całym jeziorze.

Ryc. 4. Dynamika liczebności kormorana

Perkoz dwuczuby – gatunek o stabilnej, mało zmiennej liczebności w kolejnych latach, o wyraźnym trendzie sezonowym. Najwyższa liczba ptaków dorosłych w lipcu wynosiła 458 osobników (ryc. 5). Liczebność wykazuje wyraźny wzrost w okresie od czerwca do lipca, związany z rozrodem. Wrześniowy spadek liczebności jest efektem rozpoczęcia wędrówki jesiennej. Rozmieszczenie na jeziorze Wigry względnie równomierne, bez szczególnych skupisk.

Ryc. 5. Dynamika liczebności perkoza dwuczubego

Krzyżówka – gatunek o względnie stabilnej liczebności, ocenianej w czerwcu na 61–127 ptaków i w lipcu na 21–101 ptaków (ryc. 6). Sierpniowy i wrześniowy skok liczebności może być spowodowany przemieszczaniem się ptaków na teren WPN-u po rozpoczęciu sezonu polowań. Rozmieszczenie na jeziorze względnie równomierne, bez większych skupień.

Ryc. 6. Dynamika liczebności krzyżówki

Łabędź niemy – liczebność dla tych samych miesięcy w kolejnych latach wykazuje wahania, największe w lipcu. Najwyższa liczba ptaków (136 osobników) stwierdzona była we wrześniu 2005 roku (ryc. 7). Miejscem najliczniejszych koncentracji ptaków, głównie nielęgowych, jest brzeg od strony Bryzgla i wyspa Ostrów.

Ryc. 7. Dynamika liczebności łabędzia niemego

Gągoł – rejestrowana w kolejnych miesiącach liczebność wykazuje zmienność; najwyższe stany odnotowano w lipcu i wrześniu. Październikowy skok liczebności z 2006 roku może być efektem jesiennej migracji ptaków z północy Europy (ryc. 8). Gatunek najliczniej obserwowany był w rejonie Zatoki Pod Rzeczką oraz półwyspu Jurkowy Róg, gdzie przebywał w niewielkich skupieniach.

Ryc. 8. Dynamika liczebności gągoła

Nurogęś – gatunek wykazujący nieregularny trend wzrostowy od czerwca do września, związany prawdopodobnie z rozrodem i skupianiem się ptaków w stada od końca lata. Liczba ptaków w kolejnych latach była zmienna. Najwyższą liczebność (107 osobników) stwierdzono jesienią 2005 roku (ryc. 9).

Ryc. 9. Dynamika liczebności nurogęsia

Śmieszka – najliczniejsza w lipcu i sierpniu, ze zmienną liczbą osobników w kolejnych latach (ryc. 10). Niewielka kolonia lęgowa w rejonie wyspy Krowa. Ptaki przebywają w stadach (w miejscach pojawiania się obfitego pożywienia oraz na pomostach) lub pojedynczo na całym jeziorze. Maksymalną liczebność stwierdzono w lipcu 2006 roku – 438 ptaków.

Ryc. 10. Dynamika liczebności śmieszki

Rybitwa rzeczna – gatunek nieliczny, wykazujący wzrost liczebności pomiędzy czerwcem i lipcem oraz pomiędzy kolejnymi latami liczeń. Liczebność w sierpniu wykazuje silną zmienność na skutek rozpoczęcia koczowań przed wędrówką; brak ptaków we wrześniu jest wynikiem wędrówki (ryc.11).

Ryc. 11. Dynamika liczebności rybitwy rzecznej

Bielik – gatunek o stałej liczebności w zakresie 1–8 osobników dorosłych. Wyniki liczeń wskazują, że nad Wigrami pojawiają się ptaki gniazdujące poza WPN (gdzie stwierdzano regularne lęgi trzech par).

Mewa pospolita – notowana głównie w lipcu i sierpniu, kiedy nad Wigrami pojawiają się pojedyncze ptaki dorosłe oraz młode po lęgach. Maksymalna liczba wynosiła 70 osobników (ryc. 12).

Ryc. 12. Dynamika liczebności mewy pospolitej

Czapla siwa – gatunek nieliczny, najliczniej obserwowany w czerwcu. Podczas obserwacji rejestrowano od 1 do 19 osobników. Najwyższą zmienność odnotowano w sierpniu.

Parametry rozrodu

W trakcie badań na jeziorze Wigry obserwowano pisklęta i ptaki młode następujących gatunków: gągoła, nurogęsi, krzyżówki, łyski, łabędzia niemego i perkoza dwuczubego. Jedynie dla ostatnich dwóch gatunków rejestrowana liczba lęgów pozwala na ocenę produkcji młodych w kolejnych latach i zmiany liczby odchowanych piskląt w trakcie sezonu lęgowego.

Produkcja młodych na parę z sukcesem u perkoza dwuczubego w lipcu wynosiła od 2,24 w 2007 roku do 2,73 w 2006 roku, w sierpniu zaś zmieniała się od 2,05 w 2006 roku do 2,95 w 2008 roku. W kolejnych latach rejestrowano 69–115 lęgów perkoza. Oceniana w lipcu produkcja młodych u łabędzia niemego wynosiła 4,25–5,20 młodego na parę z sukcesem i zmniejszała się do września do 2,75–3,13 młodego na parę (dane oparte na 2–8 lęgach rocznie).

Dyskusja

Monitoring prowadzony metodą liczeń wszystkich ptaków pływających i latających na jeziorze Wigry dostarcza danych o grupie złożonej z około 30 gatunków, jednak tylko dla blisko połowy z nich są to dane reprezentatywne, dokumentujące faktyczne trendy zmian liczebności w trakcie sezonu i pomiędzy kolejnymi latami. Podczas liczeń rejestrowane są gatunki lęgowe i regularnie nielęgowe oraz gatunki zalatujące sporadycznie. Zaletą tej metody jest możliwość gromadzenia danych o trendach zmian populacji najważniejszych gatunków awifauny jeziora Wigry, przy stosunkowo niskich nakładach pracy oraz niewielkich kosztach. Spełnia dużą część kryteriów nowoczesnego monitoringu ptaków lęgowych, wymienionych przez Tomiałojcia (1997). Zastosowana metodyka nie daje możliwości rejestrowania zmian liczebności gatunków przebywających w trzcinach (chruścieli z wyjątkiem łyski, bąka, perkozka, błotniaka stawowego). Nie jest także odpowiednia do oceny zmian liczebności kormorana – gatunku bardzo ruchliwego, polującego stadnie. Pływający po Wigrach obserwator może albo przeoczyć przelatujące na przykład nad lasem stado kormoranów lub też policzyć je dwukrotnie. W odniesieniu do gatunków rzadkich, zalatujących, metoda monitoringu pozwala na rejestrację ich obecności w okresie lata i jesieni, ale nie daje podstaw do oceny liczebności i częstotliwości występowania. W przypadku gatunków rzadkich, trudno wykrywalnych, ptaków zasiedlających trzciny oraz kormorana, monitoring powinien być prowadzony z zastosowaniem odrębnych metodyk, dostosowanych do wykrywania każdej z wymienionych grup.

Wyniki monitoringu odzwierciedlają tendencje zmian liczebności zespołu ptaków w trakcie sezonu lęgowego, od najniższych stanów w czerwcu, do najwyższych we wrześniu. Niska liczebność w czerwcu jest związana z przebywaniem dużej części ptaków w trzcinach w okresie wysiadywania lub wodzenia małych piskląt. W trakcie późniejszych liczeń ptaki więcej czasu spędzają na otwartej wodzie. Ponadto rejestrowane są również tegoroczne młode, dlatego stany liczebne są wyższe. Największą stabilność wykazuje liczebność perkoza dwuczubego, który po łysce jest najliczniejszym gatunkiem lęgowym wśród ptaków pływających jeziora Wigry. Dotychczasowe wyniki wskazują, że gatunek ten, ze względu na wysoką liczebność, regularne rozmieszczenie oraz łatwą wykrywalność, może być najlepszym wśród ptaków wskaźnikiem zmian środowiska jeziora Wigry. Większość ptaków lęgowych jeziora Wigry należy do gatunków względnie pospolitych i rozpowszechnionych, których liczebność oceniana jest na wielu zbiornikach wodnych. Daje to możliwość porównania trendów populacyjnych w skali regionalnej lub krajowej (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Sikora i in. 2007). Najważniejsze ptaki lęgowe w badanym zespole należą do gatunków zbiorników oligotroficznych lub mezotroficznych (gągoł, nurogęś) albo charakteryzujących się szeroką tolerancją pod względem żyzności jezior (perkoz dwuczuby, krzyżówka, śmieszka), a udział typowych gatunków eutroficznych (np. łabędź niemy, głowienka, czernica) jest bardzo mały (Sikora i in. 2007).

Wahania liczebności w trakcie kolejnych liczeń w jednym sezonie, odnotowane w czteroletniej serii pomiarów, mogły wynikać ze zmiennych warunków pogodowych, gdyż kilkukrotnie podczas liczeń następowała zmiana warunków atmosferycznych. Ptaki są znacznie mniej aktywne i słabiej wykrywalne przy silnym wietrze, opadach oraz upalnej pogodzie. Znacznie stabilniejszym od liczby osobników wskaźnikiem jest produkcja młodych, możliwa do oceny u perkoza dwuczubego oraz łabędzia niemego. Wykazują one niewielką zmienność w trakcie trwania sezonu lęgowego i w kolejnych latach.

Literatura:

Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Neubauer G., Rohde Z., Archita B., Wieloch M., Zielińska M., Zieliński P., 2008: Monitoring populacji ptaków w latach 2006–2007. Biuletyn Monitoringu Przyrody 6, 1: 6–26.

Gmitrzuk K., 2004: Wpływ kormorana Phalacrocorax carbo na ekosystemy wodne i leśne Wigierskiego Parku Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 23: 129–146.

Kondracki J., 1994: Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. PWN, Warszawa.

Plan Ochrony Wigierskiego Parku Narodowego. 1998: Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Warszawa.

Sikora A., 1995: Lęg mieszany łabędzia krzykliwego Cygnus cygnus i łabędzia niemego Cygnus olor na Suwalszczyźnie. Notatki Ornitologiczne 36: 368–370.

Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.), 2007: Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.

Tomiałojć L., 1990: Ptaki Polski. Wykaz gatunków i rozmieszczenie. PWN, Warszawa.

Tomiałojć L., 1997: O potrzebie spójnego systemu monitorowania liczebności ptaków lęgowych w Polsce. Notatki Ornitologiczne 38: 239–254.

Tomiałojć L., Stawarczyk T., 2003: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura”, Wrocław.

Zawadzka D., 2006: Liczebność, ekologia żerowania i rozrodu zespołu ptaków drapieżnych w Wigierskim Parku Narodowym w latach 1989–1998. Studia i Materiały CEPL 12, 2: 155–187.

Zawadzka D., 2008: Monitoring ptaków w parkach narodowych i na obszarach Natura 2000. Parki Narodowe 2: 14–17.

Zawadzka D., Zawadzki J., 1995: Wstępna charakterystyka awifauny Wigierskiego Parku Narodowego. Notatki Ornitologiczne 36: 297–309.

Zawadzka D., Zawadzki J., 2006a: Ptaki jako gatunki wskaźnikowe różnorodności biologicznej i stopnia naturalności lasów. Studia i Materiały CEPL 14: 249–262.

Zawadzka D., Zawadzki J., 2006b: Rozwój populacji, wymagania środowiskowe i ekologia bielika Haliaeetus albicilla w Puszczy Augustowskiej. Notatki Ornitologiczne 47: 217–229.