Artur Ochał

Mecenas Antoni Radziukiewicz – suwalski adwokat

w służbie polskiego wywiadu

cz.1 z 2

Barwna, lecz smutna w swojej wymowie historia bohatera niniejszego artykułu zaczyna się w pierwszych latach XX wieku w garnizonowym mieście, położonym na zachodnim pograniczu carskiego imperium. Antoni Radziukiewicz urodził się 5 lipca 1904 roku w Wilnie ¹, w mieszczańskiej rodzinie Alfonsa Radziukiewicza i Marii Franciszki z Pawłowskich (primo voto Leoszko). Wkrótce po narodzinach, wraz z rodziną zamieszkał w niewielkim domu w Suwałkach przy ulicy Petersburskiej ². Tam wychowywał się z trójką starszych przyrodnich braci: Stefanem, Józefem i Michałem Leoszkami ^3a, 3b, 3c. Rodzina Radziukiewiczów utrzymywała się z ogrodnictwa, którym zajmował się ojciec ⁴. Antoni rozpoczął naukę w miejscowej szkole początkowej, ale jego edukację przerwał wybuch wojny. W 1915 roku, w związku z niemiecką ofensywą, Radziukiewiczowie, podobnie jak wiele innych suwalskich rodzin, zostali ewakuowani przez władze carskie w głąb Rosji. Jako tzw. „bieżeńcy” aż do wybuchu rewolucji październikowej mieszkali w Smoleńsku, gdzie Antoni uczęszczał do gimnazjum. Prawdopodobnie jedyną pozytywną pozostałością po tym okresie była dobra znajomość języka rosyjskiego w mowie i piśmie. Do Suwałk i rodzinnego domu Radziukiewiczowie powrócili dopiero w 1918 roku. Antoni rozpoczął wówczas naukę w gimnazjum, uruchomionym w grudniu 1918 roku przez Tymczasową Radę Obywatelską Okręgu Suwalskiego (późniejsze Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego) ⁵.

Wychowany w patriotycznej polskiej rodzinie, po powrocie z Rosji, w lipcu 1918 roku związał się z Polską Organizacją Wojskową (POW) ⁶, a z początkiem 1919 roku został członkiem działającej w gimnazjum I Drużyny Harcerzy im. Bartosza Głowackiego ⁷. Mimo że miał dopiero 14 lat i był uczniem V klasy gimnazjalnej, pod ps. „Wróbliński” brał udział we wszystkich pracach i działaniach suwalskiego POW – przede wszystkim pełnił służbę kurierską i wywiadowczą na terenach okupacji niemieckiej i litewskiej (wraz z grupą przyjaciół m.in. Kazimierzem Heybowiczem, Anielą Puciatycką, Franciszkiem Giedłą i Franciszkiem Ciborowskim ps. „Pieczulis”) ⁸. W końcu sierpnia 1919 roku jako sekcyjny 2. kompanii Grupy „Sumowo” dowodzonej przez ppor. Janusza Ostrowskiego ⁹ brał udział w antylitewskim powstaniu sejneńskim. 25 sierpnia, podczas trzeciego, najbardziej tragicznego dnia powstania, w trakcie litewskiego kontrataku i zaciętych walk o Sejny został ciężko ranny. Jego dowódca ppor. Ostrowski tak wspominał ten dzień: „Wtedy gdy cała kompania broniąca Sejn nie wytrzymała nerwowo ognia karabinów maszynowych i [kiedy – słowo nieczytelne] poderwałem się do biegu na ostrzeliwane pozycje, ob. Radziukiewicz wraz ze mną leciał w największym obstrzale naprzód i dotarł niespodziewanie do okopu litewskiego w miejscu gdzie według mojego mniemania miały być nasze czujki (jak się okazało już [wycofane – słowo nieczytelne]). Było wówczas ciemno (ledwie świt) [godz. 4–5 rano – przyp. autora] ob. Radziukiewicz dostał postrzał w plecy [w okolice krzyża – przyp. autora]. Zasługuje na Krzyż [Niepodległości – przyp. autora] z Mieczami”¹⁰. Następnego dnia wraz z innymi rannymi został przewieziony do szpitala miejskiego św. Piotra i Pawła w Suwałkach. Rana okazała się jednak nieoperacyjna, a mimo wyleczenia kula karabinowa pozostała na całe życie w okolicy kręgosłupa¹¹. Po powrocie do zdrowia Antoni Radziukiewicz kontynuował naukę w gimnazjum. Za chwalebną postawę podczas walk, w kwietniu 1920 roku na wniosek dowódcy Okręgu Suwalskiego POW ppor. Adama Rudnickiego, przyznano mu Krzyż POW, a w lipcu 1922 roku nadano Krzyż Walecznych¹². Za działalność niepodległościową zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 września 1932 roku został odznaczony Medalem Niepodległości. Warto wspomnieć, że pomimo podjętych starań popartych oświadczeniami bezpośrednich dowódców z okresu POW i powstania sejneńskiego potwierdzających jego działalność niepodległościową, nie nadano mu Krzyża Niepodległości¹³.

W lipcu 1920 roku, w krytycznym momencie wojny-polsko bolszewickiej, Radziukiewicz po raz kolejny porzucił naukę i jako ochotnik wstąpił do Dywizji Ochotniczej WP dowodzonej przez suwalczanina płk. Adama Koca. Jako 16-letni kapral – dowódca sekcji, został przydzielony do ochotniczego 201. Pułku Piechoty (dowódca mjr Jan Dojan-Surówka)¹⁴, z którym 12 lipca został skierowany na front polsko-bolszewicki. 4 sierpnia podczas walk odwrotowych pułku pod Paprocią Dużą koło Zambrowa (łomżyńskie) został ranny w lewą nogę i skierowany do szpitala. Po częściowym wyleczeniu, 23 sierpnia został ponownie przydzielony na front, tym razem do 41. Suwalskiego Pułku Piechoty dowodzonego przez mjr. Stanisława Juszczackiego. Po zakończeniu działań wojennych, 10 listopada 1920 roku na własną prośbę został zwolniony do rezerwy w celu kontynuowania nauki. Za udział w wojnie polsko-bolszewickiej nadano mu Medal Pamiątkowy „Za wojnę 1918–1920 roku”.

Po powrocie do Suwałk kontynuował naukę w gimnazjum i w czerwcu 1922 roku uzyskał świadectwo dojrzałości. W październiku tego roku wyjechał do Warszawy, gdzie rozpoczął studia na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego.

W tym miejscu należy wspomnieć, że jego patriotyczna postawa i udział w wydarzeniach 1919 i 1920 roku prawdopodobnie przyczyniły się do zainteresowania jego osobą oficerów „dwójki”. Sprawiło to, że na początku lat dwudziestych w niewyjaśniony sposób związał się z Oddziałem II Sztabu Generalnego (SG), figuruje bowiem w wykazie osób „zaufanych”, rozmieszczonych wzdłuż granicy polsko-litewskiej¹⁵. Obok jego nazwiska została zapisana krótka charakterystyka: „kawaler, student, inteligentny, patriota, działacz społeczny, chętny do pracy”. Wykaz został sporządzony prawdopodobnie w 1924 roku przez ówczesny referat „U” (późniejsza Ekspozytura 2) Wydziału Wywiadowczego Oddziału II SG¹⁶. Spis zawierał dane osób narodowości polskiej w różnym wieku (od 20 do 63 lat), wyznania rzymskokatolickiego, przeważnie średniozamożnych. Należy wspomnieć, że Radziukiewicz był wśród nich najmłodszy, a kontaktem pośrednim do niego, na który należało się powoływać, był p. „Milanowski”¹⁷. Wydaje się, że osobą ukrywającą się pod tym pseudonimem był por. rez. Władysław Milanowski (vel „Władysław Suliński”), który od lipca 1922 roku był związany z Oddziałem II SG i prowadził działania w zakresie organizacji dywersji na kierunku wschodnim i litewskim¹⁸. Z perspektywy lat, można przypuszczać, że to właśnie ten okres miał decydujące znaczenie dla przyszłych losów Antoniego Radziukiewicza. Studia prawnicze ukierunkowały jego dalsze życie zawodowe, natomiast kontakty z Oddziałem II SG zdecydowały o karierze wojskowej w czasie przyszłej wojny i wpłynęły na losy powojenne.

Po ukończeniu studiów prawniczych, w październiku 1926 roku powrócił do Suwałk, gdzie odbywał praktykę prawniczą w Sądzie Okręgowym w Suwałkach. Po jej zakończeniu, od 23 października 1929 roku był podprokuratorem w Urzędzie Prokuratorskim przy Sądzie Okręgowym w Suwałkach, a od 14 kwietnia do czerwca 1931 roku podprokuratorem Sądu Okręgowego w Grodnie¹⁹. W tym czasie rozpoczął także aplikację adwokacką. Po jej ukończeniu, pod koniec 1931 roku otworzył w Suwałkach własną kancelarię adwokacką, która od 1935 roku mieściła się przy ul. Tadeusza Kościuszki nr 110²⁰. Radziukiewicz był znanym w Suwałkach obrońcą, szczególnie cenionym za doskonałe mowy. Dzięki tej umiejętności wielokrotnie uczestniczył i zdobywał laury w konkursach krasomówczych. Jako dobry mówca często był zapraszany na uroczystości narodowe i państwowe. Po śmierci Marszałka Józefa Piłsudskiego to właśnie jemu przypadł zaszczyt pożegnania zmarłego podczas akademii żałobnej w Suwałkach wieczorem 14 maja 1935 roku. Jego uroczysta przemowa poprzedziła orędzie Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego²¹. Kilka dni później, 18 maja, uczestniczył w żałobnym posiedzeniu Rady Miejskiej Suwałk, podczas którego została zapoczątkowana społeczna zbiórka pieniędzy na pomnik Pierwszego Marszałka, który miał stanąć na placu jego imienia, tam „gdzie Komendant wbijał pierwszy gwóźdź pamiątkowy w sztandar zwycięskiego Suwalskiego Pułku Piechoty”. Brał także udział w pracach suwalskiego Komitetu Wykonawczego Budowy Pomnika Józefa Piłsudskiego, który zawiązał się dla uczczenia pamięci zmarłego Marszałka²². Warto wspomnieć, że w związku z wykształceniem prawniczym w czerwcu 1934 roku został mianowany przewodniczącym Urzędu Rozjemczego w Suwałkach.

Po zakończeniu aplikacji sądowej, w okresie od 14 maja do 8 lipca 1928 roku został przydzielony na skrócony kurs Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty nr 9 w Berezie Kartuskiej. Po jego zakończeniu, zarządzeniem Prezydenta RP podanym w Dzienniku Personalnym Ministerstwa Spraw Wojskowych (MSWoj.) nr 14 z 5 listopada 1928 roku, jako kapral został awansowany na podporucznika rezerwy (ze starszeństwem z 1 lipca 1925 roku i lokatą 1738). Tym samym dziennikiem, poprzez Powiatową Komendę Uzupełnień (PKU) Warszawa, został macierzyście wcielony do 13. Pułku Piechoty w Pułtusku. W 1931 roku, zarządzeniem MSWoj. (podanym w Dzienniku Personalnym nr 4 z 18 kwietnia), został przydzielony macierzyście do 41. Suwalskiego Pułku Piechoty Józefa Piłsudskiego w Suwałkach (Oficerska Kadra Okręgowa nr III w Grodnie). W latach 1930–1933 corocznie powoływany był na 6-tygodniowe ćwiczenia oficerów rezerwy i zajęcia aplikacyjne w 41. Suwalskim Pułku Piechoty lub w 13. Pułku Piechoty w Pułtusku (w 1931 roku). W 1934 roku został powołany na 6-tygodniowy kurs dowódców kompani strzeleckich do Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zambrowie, gdzie przeszedł przeszkolenie w zakresie dowodzenia plutonem ciężkich karabinów maszynowych. Po jego ukończeniu w 1935 roku tajnym Dziennikiem Personalnym nr 6 został awansowany na porucznika rezerwy ze starszeństwem z 1 stycznia 1935 roku i lokatą 137²³.

Jeszcze w czasie studiów w Warszawie związał się z Akademickim Kołem Ziemi Suwalskiej (założonym w 1922 roku) oraz Zrzeszeniem Suwalczan w Warszawie. W marcu 1926 roku uczestniczył w założycielskim spotkaniu Zrzeszenia Suwalczan, które odbyło się w prywatnym Gimnazjum Kazimierza Kulwiecia w Warszawie. Jego celem była m.in. „opieka kulturalna” nad Suwalszczyzną, a także pomoc i opieka nad młodzieżą suwalską kształcącą się w Warszawie. Inicjatorem utworzenia stowarzyszenia był Walery Roman, który został wybrany jego prezesem. Zebranie założycielskie prowadził literat Karol Hoffman, a Antoni Radziukiewicz – jako przedstawiciel młodzieży akademickiej – został wybrany sekretarzem spotkania. Wraz ze swymi rówieśnikami – członkami koła akademickiego, uczestniczył głównie w działalności kulturalno-towarzyskiej, wielokrotnie połączonej z akcjami charytatywnymi (zbiórki i loterie). Po powrocie do Suwałk z dużym zaangażowaniem brał udział w zjazdach suwalczan, często wygłaszając okolicznościowe odczyty i referaty²⁴. Ponadto był współredaktorem statutu Związku Akademickich Kół Suwalczan w Suwałkach, na podstawie którego od stycznia 1927 roku koło akademickie w Warszawie współdziałało z Akademickim Kołem Suwalczan Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Głównym celem związku było pozyskiwanie środków finansowych na pomoc dla studentów oraz działalność obu kół, m.in. poprzez organizowane od stycznia 1927 roku bale akademickie dla młodzieży suwalskiej²⁵.

Mecenas Antoni Radziukiewicz był także aktywnym członkiem suwalskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK), który został reaktywowany w marcu 1928 roku, m.in. dzięki inicjatywie i wsparciu Zrzeszenia Suwalczan i Koła Akademickiego. Od marca 1928 do 1933 roku był członkiem i sekretarzem zarządu, którego prezesem był w tym czasie Antoni Naumowicz, ówczesny prezes Sądu Okręgowego. Należy wspomnieć, że suwalski Oddział PTK był największym i najaktywniejszym oddziałem towarzystwa w województwie białostockim²⁶. Radziukiewicz był także członkiem Zarządu (1933–1937) oraz zastępcą naczelnika Ochotniczej Straży Pożarnej w Suwałkach (1935–1936). W październiku 1934 roku poparł inicjatywę wznowienia wydawania „Tygodnika Suwalskiego”. Po utworzeniu Koła Przyjaciół „Tygodnika Suwalskiego” wszedł do siedmioosobowego zarządu koła (wraz z Wiktorem Tyszką, Romanem Szepietowskim, Edwardem Morawskim, Edwardem Mereckim, Józefem Koreywo i Henrykiem Szramem). Celem koła było wspieranie akcji wydawniczej tygodnika. Niestety, mimo ambitnych tekstów, ze względu na stosunkowo niską sprzedaż, pismo upadło pod koniec stycznia 1935 roku²⁷.

Antoni Radziukiewicz był osobą niezwykle towarzyską i znaną z zamiłowania do tańca (znano go jako dobrego mazurzystę)²⁸, dlatego często był zapraszany do organizacji lub uczestnictwa w zabawach tanecznych i balach. Już w kilka miesięcy po zakończeniu studiów, w styczniu 1927 roku był współorganizatorem i gospodarzem „Balu Akademików”, zorganizowanego w Resursie Obywatelskiej dla młodzieży suwalskiej²⁹. Innym razem, w lutym 1935 roku, podczas „Balu Skarbowców” został nagrodzony za najlepiej odtańczonego walczyka w parze z p. Żebrowską³⁰.

Dzięki aktywności zawodowej, a także towarzyskiej i społecznej, mecenas Radziukiewicz stał się w latach trzydziestych osobą publicznie znaną nie tylko w Suwałkach, ale i w regionie. Ułatwiło mu to kandydowanie do władz miejskich pod koniec lat trzydziestych. W czerwcu 1934 roku został wybrany do Rady Miejskiej z listy wyborczej nr 1, wystawionej przez prorządowy Polski Blok Gospodarczy (uzyskał wtedy 2420 głosów). Ze względu na konflikt z władzami administracyjnymi działalność rady rozpoczęła się jednak dopiero w listopadzie 1934 roku. Podczas jej pierwszego posiedzenia, 26 listopada, Radziukiewicz został wybrany ławnikiem miejskim, a 8 stycznia 1935 roku członkiem połączonej komisji regulaminowej i prawniczej. Podczas marcowego posiedzenia rady został wybrany większością głosów jako jej przedstawiciel do Rady Wojewódzkiej w Białymstoku³¹. Od czerwca 1934 roku brał udział w pracach komitetu, utworzonego przez komisarycznego prezydenta Franciszka Hołotkę, którego celem było zdobycie środków finansowych na zakończenie budowy gmachu szkół powszechnych przy ul. Tadeusza Kościuszki. Dzięki energicznym działaniom prezydenta i wspierającego go komitetu, środki te udało się zdobyć. Uroczyste otwarcie i poświęcenie szkoły odbyło się we wrześniu 1934 roku, w trakcie zjazdu suwalczan. Podczas uroczystości prezydent Hołotka zapowiedział, że Szkoła Powszechna nr 2 będzie nosić imię Aleksandry Piłsudskiej ze Szczerbińskich. Podczas sesji Rady Miejskiej w dniu 8 stycznia 1935 roku radni jednogłośnie przyjęli uchwały: o nadaniu Szkole Powszechnej nr 2 imienia Aleksandry Piłsudskiej oraz nadaniu marszałkowej honorowego obywatelstwa miasta Suwałk. Kilka dni później, spośród radnych miejskich została wybrana delegacja w składzie: Antoni Radziukiewicz, Jan Mieczkowski i Józef Paszkiewicz, która miała towarzyszyć prezydentowi Franciszkowi Hołotce w spotkaniu z Piłsudską. 19 stycznia 1935 roku delegaci wraz z towarzyszącym im posłem Sławomirem Dabulewiczem zostali przyjęci w Belwederze, gdzie podczas spotkania przekazali Aleksandrze Piłsudskiej ozdobny adres z obiema uchwałami Rady Miejskiej³².

W 1939 roku mecenas Radziukiewicz ponownie został wybrany do Rady Miejskiej, tym razem z prorządowej listy nr 1 – tzw. „polsko-chrześcijańskiej”. Co ciekawe, w październiku 1938 roku w Suwałkach, podczas okręgowego zgromadzenia delegatów z powiatów suwalskiego, augustowskiego i sokólskiego, zebranych dla wyboru sześciu kandydatów na posłów do sejmu, mecenas Radziukiewicz nieoczekiwanie zrzekł się kandydowania³³. Można sądzić, że swoje plany polityczne i zawodowe w tym czasie związał całkowicie z Suwalszczyzną.

W marcu 1933 roku w kościele św. Aleksandra w Suwałkach Antoni Radziukiewicz poślubił 27-letnią Honoratę Józefę Maksimowską, córkę Antoniego i Reginy, urodzoną 31 sierpnia 1906 roku w Przerośli. Jego wybranka była absolwentką Gimnazjum Państwowego im. Marii Konopnickiej w Suwałkach i polonistyki na Wydziale Filozofii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Po ukończeniu studiów była nauczycielką w gimnazjach w Baranowiczach i Suwałkach. Po ślubie przerwała pracę i poświęciła się rodzinie. Wychowywała dwójkę dzieci: Annę Barbarę (ur. 5 maja 1935 roku w Suwałkach) oraz Jerzego Antoniego Michała (ur. 18 czerwca 1936 roku w Suwałkach). Od 1935 roku rodzina Antoniego i Honoraty Radziukiewiczów mieszkała w domu przy ul. Tadeusza Kościuszki 110, wynajmowanym od państwa Krippeendorfów³⁴.

Pod koniec lat trzydziestych, w związku ze zmianami, jakie nastąpiły w sytuacji politycznej Europy i rosnącym zagrożeniem ze strony III Rzeszy, odnowieniu uległy kontakty Antoniego Radziukiewicza z Oddziałem II SG. Jako oficer rezerwy, z dniem 20 marca 1938 roku, został powołany na czterotygodniowy V kurs informacyjno-wywiadowczy zorganizowany przy Oddziale II SG w Warszawie, a bezpośrednio po jego ukończeniu został przydzielony na dwutygodniową praktykę do Samodzielnego Referatu Informacyjnego Dowództwa Okręgu Korpusu (SRI DOK) nr III w Grodnie. Należy dodać, że według powojennych ustaleń Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (UB) w Białymstoku, kurs ten mógł mieć związek z przygotowaniami Oddziału II SG do prowadzenia dywersji pozafrontowej podczas przyszłych działań wojennych. Szkolenie oficerów rezerwy, oprócz zagadnień dotyczących prowadzenia dywersji (w tym politycznej), obejmowało również wprowadzenie do stosowania psychotechnik wywiadowczych i kontrwywiadowczych (także z użyciem środków narkotycznych), zasad prowadzenia tajnej korespondencji oraz technik przeciwdziałania obcej dywersji³⁵. Według meldunku operacyjnego z 1949 roku, sporządzonego przez UB na podstawie doniesień agenturalnych: „Radziukiewicz Antoni, adwokat, zam. do 1939 r. w Suwałkach, [był] organiztor[em] grup dywersyjnych na terenie pow.[iatu] Suwałki”. Według źródeł UB, siatki organizacji konspiracyjnej na terenie Suwalszczyzny pod nazwą „Samodzielny Oddział Dywersji”, miały być tworzone przez oficerów i agenturę właśnie SRI DOK nr III w Grodnie, w którym praktykę odbywał Radziukiewicz. Przypuszczenia śledczych UB (nigdy nie zebrano materiałów dowodowych) wydają się o tyle prawdopodobne, że faktycznie część osób podejrzewanych o udział w przygotowaniach do prowadzenia dywersji była w okresie okupacji związana z działalnością konspiracyjną (m.in. Bolesław Dziatkowski, Stanisław Błażyński, Michał Kupstas, Franciszek Giełda)³⁶. Pośrednio potwierdza to także mjr Edmund Charaszkiewicz kierujący przygotowaniami do dywersji pozafrontowej w 1939 roku. W swoim raporcie wzmiankuje bowiem, że w kwietniu 1939 roku uzyskał zgodę na przeszkolenie w dywersji sześciu oficerów rezerwy i przydzielenie ich m.in. na odcinek terenowy Suwałki. Po przejęciu funkcji w terenie ich działalność rozpoczęła się w czerwcu 1939 roku³⁷.

Mecenas Antoni Radziukiewicz był osobą dobrze znaną w miejscowym środowisku i po ewentualnym wkroczeniu na tereny Suwalszczyzny wojsk niemieckich, mógł być łatwo rozpoznany (wskazany) i aresztowany jako „gorliwy” Polak. Prawdopodobnie dlatego w tworzącej się organizacji dywersyjnej pełnił rolę tzw. „męża zaufania”, którego zadaniem była rekrutacja sprawdzonych osób o odpowiednich predyspozycjach. „Mężowie zaufania” będący emisariuszami werbunkowymi w terenie i działający z ramienia kierowników referatów dywersyjnych, po „upatrzeniu” kandydatów do grup dywersyjnych mieli przygotować ich moralnie, a po zwerbowaniu i zaprzysiężeniu przekazać do dyspozycji referatów. Ze względów konspiracyjnych, po przekazaniu kontakty zwerbowanego z „mężem zaufania” były zazwyczaj zrywane³⁸. Można sądzić, że z uwagi na szeroką aktywność zawodową i społeczną prowadzoną na gruncie wielu organizacji i stowarzyszeń, a także doświadczenia wojenne z lat 1919–1920, Antoni Radziukiewicz był idealnym kandydatem do pełnienia w organizacji takiej właśnie funkcji³⁹. Ze względu na brak dokumentów archiwalnych i relacji uczestników, można jedynie przypuszczać, że jego działalność trwała od marca do czasu ogłoszenia mobilizacji, co nastąpiło 23 sierpnia 1939 roku w związku z realną groźbą wybuchu wojny polsko-niemieckiej. Według wspomnień córki, pod koniec sierpnia, w przeddzień ogłoszenia mobilizacji, jej ojciec przyjechał po żonę i dzieci do Kaletnika, gdzie przebywali na wakacjach i zabrał do Suwałk. Wtedy też rodzina widziała go po raz ostatni przed wybuchem wojny⁴⁰.

ciąg dalszy