Anetta Ejdulis

Wyniki badań wykopaliskowych na stanowisku 17

w Szczebrze, pow. Augustów, woj. podlaskie

cz.1 z 3

Stanowisko położone jest w obrębie Pojezierza Litewskiego, w mezoregionie Równiny Augustowskiej (Kondracki J., 2000). Jest to teren o pokrywie sandrowej, słabo pofałdowany, gdzie skrajne różnice wysokości względnej nie przekraczają 15 m. Pokrywa piasków jest bardzo cienka i silnie zerodowana. Na powierzchnię wydostają się szczyty wzgórz morenowych fazy leszczyńskiej zlodowacenia Wisły, z typowymi dla obszarów morenowych glebami brunatnymi o podłożu piaszczysto‑żwirowo‑gliniastym i sporą kamie- nistością.

Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska

Hydrografia i geomorfologia tego terenu jest bardzo urozmaicona. Przepływają tędy w swoim ujściowym biegu dwa spore cieki – Blizna i Szczeberka, które są lewobrzeżnymi dopływami rzeki Rospudy. Na wschód i południe od stanowiska rozciąga się płaski obszar sandrowy porośnięty przez Puszczę Augustowską. W kierunku północnym ciągnie się niski pofałdowany wał morenowy, częściowo przykryty sandrem. Tu także znajduje się zatorfiona dolina płytkiego jeziora wytopiskowego, które pierwotnie rozciągało się na przestrzeni przeszło 3 km. Zbiornik ten wykształcił kilka czytelnych poziomów terasowych. Na zachód od stanowiska znajduje się również rozległa, zabagniona dolina, przez którą obecnie przepływa rzeka Rospuda. Pierwotnie była to jednak płytka, północna odnoga istniejącego do dziś jeziora Rospuda (Brzozowski J., Siemaszko J., 1997).

Stanowisko usytuowane jest w dolinie rzeki Blizny (około 200 m na południe od jej biegu i około 150 m na wschód od drogi Augustów – Suwałki). Zajmuje najniżej położone fragmenty terasy nadzalewowej. Od zachodu i północy ograniczone jest zatorfioną doliną rzeki, obecnie porośniętą łąkami, a od wschodu niedostępnym do obserwacji nieużytkiem (ryc.1). Stanowisko zostało odkryte w 1997 roku, w trakcie badań powierzchniowych przeprowadzonych w ramach ogólnopolskiego programu badawczego Archeologiczne Zdjęcie Polski na obszarze nr 21 – 85 (Brzozowski J., Siemaszko J., 1997). Zebrano wówczas na polu ornym 25 zabytków krzemiennych z powierzchni około 0,5 ha. Wśród nich odkryto liściaka z ułamanym wierzchołkiem oraz rylec klinowy. Pozostałe zabytki stanowiły odpadki produkcyjne. Materiał zalegał na polu ornym oraz częściowo na łące. Istniała więc możliwość, iż stanowisko może ciągnąć się do torfowiska. Wiosną 1998 roku przeprowadzono tam szczegółowe badania powierzchniowe pod kierownictwem Ryszarda Kirkowskiego z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN

Oddział w Poznaniu. Wykonano je metodą poligonową, ze szczegółową lokalizacją zabytków. Planigrafia poszerzyła znacznie powierzchnię stanowiska względem badań powierzchniowych przeprowadzonych w ramach AZP. W trakcie badań planigraficznych zlokalizowano blisko 600 zabytków krzemiennych. Zdecydowana ich większość zalegała w centralnej części stanowiska oraz na stoku opadającym ku zatorfionej dolinie. część zlokalizowano w torfie, tuż przy granicy łąk. Wstępnie wyróżniono trzy fazy zasiedlenia stanowiska. Ze względu na brak charakterystycznych form określono je bardzo ogólnie: schyłkowy paleolit, mezolit, późne średniowiecze (Kirkowski R., 1998).

Badania wykopaliskowe przeprowadzono w sierpniu 1998 roku z inicjatywy Muzeum Okręgowego w Suwałkach pod kierunkiem Jerzego Siemaszki oraz przy współpracy Anetty Ejdulis i Piotra Szejnogi, a kontynuowano w lipcu 2000 roku pod kierunkiem Anetty Ejdulis. W pierwszym sezonie badań założono pięć wykopów sondażowych szerokości 1 m, dłu- gości od 9 do 11 m. W roku 2000 skupiono się na określeniu całkowitego zasięgu obiektu 1/98 w wykopie III. eksplorację prowadzono warstwami naturalnymi, dzieląc je pomoc- niczo na warstwy mechaniczne o miąższości 10 cm. Prace utrudniała wdzierająca się do wykopu woda. Łącznie przebadano 65 m² (ryc. 2).

Ryc. 2. Plan wykopów

Stratygrafia w wykopach przedstawiała się różnie. Najciekawszy układ warstw zarejestrowano w wykopie III. Pod humusem (torfem o barwie szarej ze słabo rozłożonymi substancjami organicznymi) zarejestrowano warstwę torfu barwy czarnobrunatnej, lekko spiaszczonego z silnie rozłożonymi substancjami organicznymi (II). Pod nim zalegał piasek średnioziarnisty o barwie brunatno‑rudej, o strukturze plamistej z wmyciami węgla i torfu z warstw leżących powyżej (III). Warstwę kulturową (IV) stanowił piasek kwarcowy, drobnoziarnisty z zawartością spalenizny i substancji organicznych o intensywnie czarnej barwie, miąższości do 0,25 m. Za rozmycie warstwy kulturowej uznano warstwę piasku różnoziarnistego z dużą zawartością węglanu wapnia i substancji ilastych oraz z silnie rozłożonymi substancjami organicznymi, barwy szarej z węglami drzewnymi (III a). Pod nim zarejestrowano młody torf (V), gytię (VI) i piasek akumulacji jeziornej (VII). Warstwę kulturową zaobserwowano także w wykopie I, usytuowanym 11 m na wschód od wykopu III (ryc. 6).

W wykopie III, prócz warstwy kulturowej, zarejestrowano dwa zarysy struktur poziomych (ryc. 3):

Obiekt 1 – o kształcie regularnego prostokąta, wymiarach około 2 x 1 m i przekroju nieckowatym zaobserwowano na głębokości 0,6 m od powierzchni wykopu. Jego wypełnienie stanowił piasek kwarcowy drobnoziarnisty o intensywnej czarnej barwie, przesycony dużą ilością fragmentów węgla drzewnego, z zawartością substancji organicznych, o miąższości do 0,5 m. Obiekt był wkopany w warstwę iłu szarego z wtrą- ceniami orsztynu. Pozyskano z niego 60 zabytków krzemiennych i kolejnych 11 z warstwy rozmycia. Zabytki zalegały w całej miąższości wypełniska obiektu. Na dnie zaobserwowano fragmenty drewna, a także korzeniaki.

Obiekt 4 – o kształcie kwadratu, wymiarach około 0,35 x 0,35 m, miąższości do 0,1 m, przekroju nieckowatym zaobserwowano w centralnej części obiektu 1, na samym jego dnie. Z obiektu pozyskano jeden rdzeń jednopiętowy. Jego wypełnienie stanowił piasek kwarcowy, drobnoziarnisty barwy czarnej z zawartością węgli drzewnych. Był on wkopany w warstwę iłu szarego z wtrąceniami orsztynu.

Ryc. 3. Wykop III, a – obiekt 1, 4 – plan, b – przekrój  obiektu 1, c – przekrój obiektu 4

Kolejne obiekty przestrzenne o niewiadomej funkcji zarejestrowano w wykopie IV bezpośrednio pod humusem (ryc. 4):

Ryc. 4. Wykop IV – plan obiektów

Obiekt 1a – o kształcie nieregularnego prostokąta, przekroju nieckowatym. Wypełnienie jego stanowiła gleba z silnie rozłożonymi substancjami organicznymi, barwy ciemnoszarej z rozłożonymi węglami drzewnymi, miąższości do 0,2 m. W trakcie eksploracji pozyskano 15 zabytków krzemiennych.

Obiekt 2a – o nieregularnym kształcie, przekroju nieckowatym. Wypełnienie jego stanowiła gleba o barwie szarej z domieszką piasku drobnoziarnistego z pojedynczymi węglami drzewnymi oraz grudkami ochry, miąższości 0,4 m. W trakcie badań pozyskano 15 zabytków krzemiennych.

Obiekt 3a – o nieregularnym kształcie, przekroju nieckowatym. Wypełnienie jego stanowiła gleba o barwie ciemnoszarej z domieszką piasku drobnoziarnistego, miąższości do 0,25 m. W trakcie eksploracji pozyskano 4 zabytki krzemienne.

Obiekt 4a – o nieregularnym kształcie, w przekroju nieckowaty. Wypełnienie jego stanowiła gleba o barwie ciemnoszarej z domieszką piasku drobnoziarnistego, miąższości do 0,3 m. Materiału archeologicznego nie pozyskano.

Niezależnie od samych warstw kulturowych i obiektów przestrzennych zarejestrowanych na omawianym stanowisku, cennych obserwacji dostarczyła analiza planigraficzna zabytków. W obrębie wykopu III zaobserwowano dwa skupiska zabytków krzemiennych.

Ryc. 5. Wykop III – skupiska 1, 2

Żadne z nich nie pokrywa się z zasięgiem obiektu. Nie były one czytelne w trakcie badań. Skupiska wystąpiły w bezpośrednim sąsiedztwie obiektu 1 (ryc. 5), zabytki zalegały wyłącznie w II i III warstwie naturalnej.

Skupisko 1 (powierzchnia 3 m²) – usytuowane metr na północ od obiektu 1, liczące 275 zabytki krzemienne (w tym ponad 150 sztuk zebrano z metra kwadratowego leżącego najbliżej obiektu). Obok odpadków produkcyjnych pozyskano rdzeń dwupiętowy, dwa łuszcznie i dwa fragmenty narzędzi.

Skupisko 2 (powierzchnia 1 m²) – usytuowane metr na zachód od obiektu 1, liczące 74 zabytki krzemienne, głównie odpadki produkcyjne, a także rdzeń jednopiętowy i dwupiętowy.

Analiza materiałów

Ze stanowiska 17 w Szczebrze pozyskano blisko 2000 zabytków krzemiennych (25 z badań AZP, blisko 600 z planigrafii i 1289 z badań wykopaliskowych). Materiał zabytkowy pochodzący z wykopów pokryty jest patyną bagienną, ze względu na środowisko, w jakim przebywał. Większość artefaktów stanowią odpadki związane z procesem produkcyjnym wstępnego zaprawiania konkrecji krzemiennych i ich obróbką: wióroodłupki, odłupki, okruchy, wierzchniki, świeżaki, odnawiaki, zatępce, podtępce. Dodatkowo w obrębie humusu znaleziono osiem fragmentów ceramiki nowożytnej, dwa fragmenty żużla i trzy fragmenty kości. Zabytki występowały do głębokości 1 m od powierzchni wykopu. Stosunkowo duża ilość odpadków produkcyjnych świadczy o na- prawie rdzeni. Może to wskazywać na oszczędną gospodarkę surowcem (Sulgostowska Z., 1989, s. 88).

Prócz odpadków produkcyjnych, w obrębie przebadanej powierzchni znaleziono rdzenie oraz bardzo skromną grupę narzędzi:

1. Liściak

- liściak ahrensburski (z badań AZP) z ułamanym wierzchołkiem. Trzpień uformowano
   retuszem stromym poprzez wyretuszowanie dwóch wnęk (tabl. XIII, 1),

- fragment liściaka – trzpień, przygotowany retuszem półstromym na stronie spodniej
   i wierzchniej (tabl. XIII, 7).

2. Drapacz/rylec

– na smukłym wiórze łukowy, z odbiciem rylcowym jednego boku, uformowany stromym
   retuszem (tabl. XIII, 5).

3. Skrobacz – okaz krępy, na szerokim odłupku z retuszem półstromym obu boków,
   kora pokrywa większą część jego strony wierzchniej (tabl. XIII, 2),

– okaz krępy z krawędzią skrobiącą uformowaną retuszem stromym na stronie spodniej
   odłupka.

4. Rylce klinowe

- na nieregularnym wiórze (z badań AZP) (tabl. XIII, 3),

- na nieregularnym wiórze, pokrytym częściowo korą (tabl. XIII, 4).

5. Fragmenty narzędzi

- drapisko uformowane retuszem stromym na odłupku ze słabo wykształconą krzemionką,

- drapisko uformowane retuszem stromym na fragmencie przepalonego wióra, widoczne
   odpryski termiczne (tabl. XIII, 6),

- fragment wióra ze stromym retuszem na stronie spodniej.

6. Rdzenie (tabl. I–VI)

- dwupiętowe (10 sztuk),

- jednopiętowe (4 sztuki),

- szczątkowe (3 sztuki),

- ze zmienioną orientacją (1 sztuka),

- wieloodłupniowe (1 sztuka),

- fragment rdzenia (1 sztuka). Najliczniej występowały w wykopie III, bo aż 13 okazów.

7. Łuszcznie

- jednostronny jednobiegunowy (5 sztuk),

- jednostronny dwubiegunowy (4 sztuki).

Niewielka ilość wiórów i ich fragmentów znalezionych na stanowisku, przy dużej ilości wióroodłupków i znikomej liczbie narzędzi, wskazuje na miejsce pozyskiwania wiórów, wynoszonych następnie poza stanowisko. Spośród fragmentów wiórów najmniej liczne są części środkowe, co może sugerować częstsze ich wykorzystywanie do produkcji narzędzi lub wynoszenie poza obręb stanowiska.

Narzędzia znajdowane były tylko w wykopach IV i V (oddalonych od wykopu III o około 50 m w linii prostej na północ) oraz na powierzchni stanowiska. Z wykopu III, ze skupiska 1 pochodzą dwa fragmenty narzędzi (być może nieudane okazy porzucono na miejscu wstępnego procesu obróbki rdzeni i wiórów). W inwentarzu brak narzędzi masywnych, jeden z rdzeni jest przerobiony na tłuk.

Rdzenie dwupiętowe na terenie Polski północno‑wschodniej są bardzo uniwersalne. Występują zarówno w zespołach Lyngby, jak i ahrensburskich czy świderskich. Spotykane są także w materiałach wczesnoholoceńskich. W materiale mamy także 6 sztuk rylczaków oraz dwa rylcowce, które są nieodłącznym elementem zespołów ahrensburskich (Kozłowski J., Kozłowski S. K., 1977).

Stanowisko 17 w Szczebrze jest typowym obiektem piaskowym. Jego lokalizacja w pobliżu rzeki i wychodni krzemienia (?) sprawiła, iż nosi ono ślady wielokrotnego zasiedlenia i nie jest jednorodne chronologicznie. Mamy tu ewidentnie do czynienia z materiałem mieszanym. Daje się on częściowo rozdzielić przy pomocy analizy typologicznej. Materiał wydzielony jako schyłkowopaleolityczny stanowią rdzenie dwupiętowe, wiór ze śladami dwupiętowości oraz liściak. Na wielu stanowiskach spotykamy elementy łączące cechy ahrensburskie i świderskie, co świadczy o kontaktach i zapożyczeniach w zakresie technologii obróbki krzemienia (Sulgostowska Z., 1989, s. 105). W wielu przypadkach nie można rozdzielić kultury świderskiej z ahrensburską (Ginter B., 1989, s. 90). Do materiału mezolitycznego można zaliczyć trzpień liściaka kundajskiego oraz wiórki. Występowanie łuszczni i łuszczek w materiale zabytkowym świadczy o późniejszym osadnictwie na tym stanowisku.

Funkcja obiektu nr 1 pozostaje sprawą do rozstrzygnięcia. Inwentarz zawiera rdzenie oraz odpadki produkcyjne. Brak w nim narzędzi (poza fragmentem trzpienia). Pobrane węgle drzewne i fragmenty drewna poddano analizom specjalistycznym. Wykonano daty C14 z próbek pobranych z obiektu 1 w wykopie III. Uzyskane daty: 850 – 760 BC i 2580 ± 50 BP wyjaśniają obecność materiału łuszczniowego w wykopie i tym samym określają chronologię obiektu na epokę brązu. Analizy wykonano dzięki finansowemu wsparciu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymstoku.

Ogromna ilość odpadów produkcyjnych oraz pozostawione, nie do końca wyeksploatowane rdzenie świadczą o intensywności produkcji. Z drugiej strony dowodzi to niezbyt dobrej jakości wydobywanego surowca (Zalewski M., 2002). Jest to zresztą widoczne na zostawionych w obrębie stanowiska rdzeniach. W prowincji surowcowej północno-wschodniej krzemień kredowy odmiany kopalnianej pozyskiwany był z tzw. kier kredowych (porwaków). W ich pobliżu położone były zwykle stanowiska, w obrębie których odbywał się proces obróbki krzemieni (Szymczak K., 1995, s. 56–57).

Inwentarz materiałów ze stanowiska 17. w Szczebrze wskazuje na pozyskiwanie surowca w najbliższej okolicy. Badania w Rybnikach potwierdziły, iż krzemień eksploatowano nie tylko w obrębie wychodni kier kredowych, lecz także z utworów morenowych. Nie ma przy tym większego znaczenia, czy utwory te zawierały fragmenty litej skały z bryłami krzemienia, która na miejscu uległa degradacji, czy też lodowiec przywlókł materiał silnie już przemieszany. Ważne, iż eksploatowano je ze złoża metodami górniczymi, podobnie jak w rejonie świętokrzyskim i podkarpackim (Zalewski M., 2005).

Stosowanie rozwiniętych technik krzemieniarskich w większości kultur schyłkowopaleolitycznych wymagało używania najlepszych surowców. Zapewnienie sobie dobrego materiału do produkcji narzędzi wymagało umiejętności wyszukiwania złóż. Sprzyjała temu ruchliwość grup paleolitycznych łowców. Skupiska zabytków mogły być przemieszane i wtórnie zdeponowane przez korzenie wielkich drzew penetrujących glebę. W trakcie prac zaobserwowano ślady po korzeniach. W innych, prawdopodobnie starych korzeniakach, substancje organiczne uległy rozkładowi i wypłukaniu, a ich zarysy odtwarzają tylko orsztynowe wytrącenia. Od okresu borealnego po XVII wiek tereny te porastała zwarta puszcza. Poprzez tysiąclecia, w licznych miejscach, siłą nacisku ciężkich pni oraz penetracji korzeni, liczne zabytki zostały wepchnięte w głąb gruntu. Inne opadły na dno jam po spróchniałych korzeniach (Siemaszko J., 2000). Osadnictwo z epoki kamienia niszczone było przez późniejsze osadnictwo z epoki brązu, a także wkopy nowożytne (Szymczak K., 1995).

W samym rejonie Szczebry zlokalizowano 56 stanowisk z materiałem późnopaleolitycznym. Ogólnie stanowiska późnopaleolityczne lokowane były na terasach rzecznych i jeziornych różnej wielkości (Sulgostowska Z., 1989, s. 89). Położenie części stanowisk w pewnej odległości od dużych rzek i jezior wskazuje na istnienie w przeszłości licznych lokalnych źródeł zaopatrzenia w wodę. Pracownie krzemieniarskie znajdują się w zdecydowanej większości bardzo nisko, na terasach jeziornych i rzecznych u podnóża wysoczyzny morenowej o pokrywie sandrowej (Siemaszko J., 2000). Podobnie położone są stanowiska późnopaleolityczne kultury wołkuszańskiej Żukiewicze I, Żylicz I–III położone na wysokich lewobrzeżnych terasach Niemna, w odległości kilkunastu kilometrów na południowy wschód od grodna, mające wyraźne cechy obiektów pracownianych (Obuchowski W., 2003, s. 76). Przyczyna tego zjawiska tkwi nie tylko w korzystnej fizjo- i hydrografii terenu. Zdecydowaną większość stanowisk można bowiem interpretować jako pracownie przykopalniane, pewne jest więc, iż w sąsiedztwie musiały znajdować się wychodnie krzemienia kredowego (Siemaszko J., 2000). Na terenie Polski północno‑wschodniej mamy zlokalizowane wychodnie dobrej jakości surowca kredowego w Mielniku oraz odkrytej w 1991 roku kopalni w Rybnikach – „Krzemiance”. Wspomnieć można też leżące w sąsiedztwie stanowiska pracowniane w Szumakach nad Bugiem (Białoruś) oraz miejsca związane z intensywną wytwórczością krzemienną, która wskazywałaby na górniczą eksploatację tego surowca: Płonki koło Łap, Zasady koło Supraśla (Zalewski M., 2002).

Zestawienie typologiczne

Literatura:

Brzozowski J., Siemaszko J., 1997, Archeologiczne Zdjęcie Polski, Obszar 21–85, Dokumentacja z badań powierzchniowych w archiwach: Muzeum Okręgowego w Suwałkach, Delegatury Podlaskiej Służby Ochrony Zabytków w Suwałkach i Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie.

Brzozowski J., Siemaszko J., 1998, Archeologiczne Zdjęcie Polski, Obszar 21–84, Dokumentacja z badań powierzchniowych w archiwach: Muzeum Okręgowego w Suwałkach, Delegatury Podlaskiej Służby Ochrony Zabytków w Suwałkach i Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie.

Brzozowski J., Siemaszko J., 1999, Archeologiczne Zdjęcie Polski, Obszar 20 – 85, Dokumentacja z badań powierzchniowych w archiwach: Muzeum Okręgowego w Suwałkach, Delegatury Podlaskiej Służby Ochrony Zabytków w Suwałkach i Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie.

Ejdulis A., 1998, Sprawozdanie z badań sondażowych na stanowisku 17 w Szczebrze, gm. Nowinka, woj. suwalskie w 1998 roku, Maszynopis, Muzeum Okręgowe w Suwałkach.

Ejdulis A., 2000, Sprawozdanie z archeologicznych badań wykopaliskowych na stanowisku 17 w Szczebrze, gm. Nowinka, woj. podlaskie w dniach 10–14.07.2000 r., Maszynopis, Muzeum Okręgowe w Suwałkach.

Ginter B., Kozłowski J. K., 1975, Technika obróbki i typologia wyrobów kamiennych paleolitu i mezolitu, Warszawa, s. 66–78.

Ginter B., 1989, Schyłkowopaleolityczne kultury z liściakami w Polsce, [w:] Pradzieje ziem polskich, t. I, red. Kmieciński J., Warszawa, Łódź, s. 90.

Kirkowski R., 1998, Sprawozdanie ze szczegółowych badań powierzchniowych na stanowisku 16, 17 i 18 w miejscowości Szczebra, gm. Augustów, woj. podlaskie, maszynopis, Muzeum Okręgowe w Suwałkach.

Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Warszawa. Obuchowski W., 2003, Zabytki krzemienne i kamienne od paleolitu do wczesnej epoki żelaza z terenów Białorusi w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, Warszawa.

Siemaszko J., 2000, The Szczebra 14 site. A key to undrestanding the Palaeolithic in the north‑eastern part of Europe or another mystery?, „Lietuvos Archeologija” t. 19, s. 251–266.

Sulgostowska Z., 1989, Prahistoria międzyrzecza Wisły, Niemna i Dniestru u schyłku plejstocenu, Warszawa.

Szmit Z., 1929, Badania osadnictwa epoki kamiennej na Podlasiu, „Wiadomości Archeologiczne”, t. X, Warszawa, s. 38–118.

Szymczak K., 1995, Epoka kamienia Polski północno‑wschodniej na tle środkowoeuropejskim, Warszawa.

Zalewski M., 2002, Prehistoryczne zagłębie górnicze w Puszczy Knyszyńskiej [w:] Badania archeologiczne w Polsce północno‑wschodniej i na zachodniej Białorusi w latach 2000–2001, Materiały z konferencji, Białystok 6–7 grudnia 2001 r., Białystok, s. 139–146.

Zalewski M., 2005, Prehistoryczne zagłębie górnicze w Puszczy Knyszyńskiej, [w:] Rybniki – „Krzemianka”. Z badań nad krzemieniarstwem w Polsce północno‑wschodniej. Studia nad gospodarką surowcami krzemiennymi w pradziejach, t. 5, Warszawa, s. 51–54.

ciąg dalszy