Tadeusz Radziwonowicz

O samorządach gminnych w powiecie suwalskim

w latach 1918–1920

cz.1 z 3

Budowa i działalność polskiego aparatu władzy w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości, a zwłaszcza samorządów różnych szczebli, należy bez wątpienia do tematów godnych uwagi. Na Suwalszczyźnie, szczególnie w powiatach suwalskim i sejneńskim, procesy te zawierały nie tylko elementy typowe dla tego okresu, ale z uwagi na specyficzne warunki, w jakich przebiegały, wiele wyjątkowych. Kreowała je przede wszystkim przedłużona aż do sierpnia 1919 roku okupacja niemiecka, terytorialne aspiracje Litwy oraz spory z Litwinami o władzę na szczeblu powiatowym, gminnym, a nawet w poszczególnych miejscowościach, leżących na obszarze polsko‑litewskiego styku etnicznego. Także w 1920 roku konflikt polsko‑litewski o Suwalszczyznę, który nie wygasł, a wręcz uległ zaostrzeniu, kształtował sytuację na tym obszarze i wywierał bardzo istotny wpływ na funkcjonowanie administracji państwowej i samorządowej.

Lata 1918–1920 zajmują szczególne miejsce w historii powiatu suwalskiego, istniejącego od grudnia 1866 roku najpierw w Królestwie Kongresowym, później od 1915 roku pod okupacją niemiecką, wreszcie od 1919 roku w niepodległej Polsce. Z całą wyrazistością ujawniło się wówczas przekonanie, że z południowych terenów byłej guberni suwalskiej, które w przeszłości należały do Wielkiego Księstwa Litewskiego, między innymi powiat suwalski z Suwałkami powinien znaleźć się w granicach Polski. Rzecz jasna, pogląd ten podzielała ludność polska, która w zdecydowanej większości zamieszkiwała jego obszar ¹. Jej najaktywniejsi przedstawiciele, od listopada 1918 aż po 1920 rok otwarcie wyrażali to dążenie i aktywnie uczestniczyli w działaniach, które ten cel urzeczywistniły.

Przed wybuchem I wojny światowej w skład powiatu suwalskiego (bez Suwałk, które pozostawały miastem wydzielonym i podporządkowanym bezpośrednio władzom szczebla gubernialnego) wchodziło 15 gmin: Andrzejewo, Czostków, Filipów, Huta, Jeleniewo, Kadaryszki, Koniecbór, Kuków, Maćków, Pawłówka, Przerośl, Sejwy, Wiżajny, Wólka, Zaboryszki ². W czasie I wojny światowej, od lutego 1915 roku część zachodnia powiatu suwalskiego, a od sierpnia tego roku pozostałe jego tereny znalazły się pod okupacją niemiecką. Powiat suwalski nie wszedł w skład utworzonego z części byłego Królestwa Polskiego generał‑gubernatorstwa warszawskiego, ale został podporządkowany wojskowemu zarządowi głównodowodzącemu wschodem (Oberbefelshaber Ost, w skrócie Ober‑Ost). Najpierw znalazł się w obszarze etapowym 10. armii niemieckiej, później w wojskowym okręgu administracyjnym Suwałki, następnie w okręgu Wilno‑Suwałki. Od jesieni 1917 roku, w okręgu administracyjnym Litwa tworzył wraz z powiatem augustowskim wojskowy powiat administracyjny Suwałki ³.

Od zakończenia I wojny światowej aż do końca 1920 roku powiat suwalski znajdował się pod obcą okupacją przez ponad 9 miesięcy, a do Polski należał ponad 15 miesięcy. Zmieniały się nieco jego granice (zwłaszcza na północy i północnym‑wschodzie), zasięg kompetencji władz terytorialnych, a częściowo także podział na gminy. Decydowali o tym nie tylko mieszkańcy powiatu oraz władze polskie czy litewskie, ale też politycy i wojskowi innych państw oraz gremiów międzynarodowych. Zmiany te w dużej mierze były pochodną tego, że praktyczne wytyczenie granicy między polskim a litewskim obszarem etnicznym było trudne. Nie pokrywała się ona bowiem z linią, która określała zasięg języka litewskiego, wyznaczoną w powiecie suwalskim przez miejscowości: Stankuny, Wingrany, Budzisko, Szypliszki, Romaniuki, Szołtany, Szlinokiemie, Smolany. Na północ i pół- nocny‑wschód od niej występował pas z ludnością mieszaną, na niektórych terenach w większości polską. Litwini w powiecie suwalskim przeważali w gminach Sejwy, Andrzejewo i Maćków, w mniejszości zamieszkiwali też w gminach Kadaryszki, Wiżajny i Zaboryszki ⁴.

W okresie od listopada 1918 roku do sierpnia 1919 roku powiat suwalski z Suwałkami stanowił część Okręgu Suwalskiego, w którym władzę cywilną, za przyzwoleniem Niemców, a także z upoważnienia przybyłego z Warszawy Walerego Romana, wysłannika rządu polskiego i Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, sprawowała Tymczasowa Rada Obywatelska Okręgu Suwalskiego. Już w końcu 1918 roku przekonanie, że powiat rychło znajdzie się w granicach państwa polskiego, utwierdzało u ludności polskiej nie tylko przybycie Romana, ale również postanowienie premiera Jędrzeja Moraczewskiego i ministra spraw wewnętrznych Stanisława Thugutta o mianowaniu komisarzy rządowych na powiaty augustowski, sejneński i suwalski, ogłoszone 16 listopada oraz dekrety Naczelnika Państwa z 28 listopada o wyborach i ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego, ustanawiające wymienione powiaty okręgiem wyborczym nr 2 ⁵. W takiej sytuacji rada i jej zarząd uważały, że powiat suwalski z augustowskim i sejneńskim są już przyłączone do Polski. Jednocześnie odcinały się od możliwości nawiązania ściślejszej współpracy z Polakami zamieszkałymi w byłych guberniach kowieńskiej, wileńskiej i grodzieńskiej. Obawiały się bowiem zapewne, że może ona prowadzić do włączenia ich wraz z całą byłą gubernią suwalską do pozostającej w związku z Polską Litwy ⁶.

Oczywiście Litwini, w większości przeciwnicy jakiegokolwiek aliansu z Polską, nie mogli być zwolennikami porozumienia w sprawie przyłączenia Suwalszczyzny do wspólnego organizmu państwowego. Dlatego pod koniec 1918 roku polsko‑litewski spór terytorialny nabrał szczególnie dynamicznego charakteru, między innymi na terenach północno‑wschodnich gmin powiatu suwalskiego, zamieszkiwanych przez ludność polską i litewską. Już w 1918 roku w skład powiatu suwalskiego nie wchodziła gmina Maćków. W połowie grudnia 1918 roku Jan Andrulewicz, wójt gminy Sejwy, donosił do Zarządu TROOS, że od jego gminy oddzieliły się wsie litewskie: Puńsk, Szlinokiemie, Oszkinie, Juryzdyka‑Puńsk, Trakiszki, Wołyńce, Kompocie, Ogórki i Wojtokiemie, i podporządkowały się kształtującym się władzom litewskiej gminy w Puńsku oraz litewskiemu Komitetowi Powiatowemu, powołanemu w Sejnach 10 grudnia. Podobnie było w przypadku niektórych miejscowości gminy Andrzejewo. Jej wójt Józef Gibowicz, pismem z 12 grudnia 1918 roku zawiadomił Zarząd TROOS, iż wsie Sadzawki i Giełujsze (o innych nie wspomniał) odłączyły się od jego gminy i weszły w skład litewskiej gminy w Puńsku ⁷.

Z kolei, już w listopadzie 1918 roku i w następnych miesiącach, część mieszkańców (głównie Polaków) gmin sąsiadujących z powiatem suwalskim, ale należących do powiatów wyłkowskiego i kalwaryjskiego, podjęła kroki, by ich wsie i folwarki znalazły się w granicach Polski. Uważający się za Polaków mieszkańcy Lubowa, wsi: Klinowo, Rykacieje, Kamionka, Nowosady, Wołkowizna, Santoka, Judziszki oraz majątków Trempiny, Pograuże i Rykacieje z gminy Lubowo powiatu kalwaryjskiego, od końca listopada 1918 roku po styczeń 1919 roku zwracali się do TROOS o podporządkowanie ich pod zarząd i przyłączenie do Okręgu Suwalskiego. Dnia 12 stycznia 1919 roku przedstawiciele mieszkańców wymienionych wsi i dóbr postanowili wybrać na ogólnym zebraniu władze gminy Lubowo z wójtem Aleksandrem Filipowiczem na czele. Jednak już w lutym 1919 roku Litwini zlikwidowali zalążki polskich władz w tej gminie. Wprowadzili stan wojenny, aresztowali między innymi wójta Filipowicza i zakazali rozpowszechniania wśród ludności apeli wzywających do przyłączenia do Polski ⁸.

W grudniu 1918 roku Polacy (ale także Rosjanie, Niemcy i część Litwinów) z Wisztyńca i okolic samorzutnie podjęli akcję, której celem było wydzielenie gminy Wisztyniec z powiatu wyłkowyskiego i przyłączenie jej do powiatu suwalskiego. W tej sprawie, na początku stycznia 1919 roku za pośrednictwem TROOS zostało wysłane podanie do rządu polskiego, podpisane przez ponad tysiąc osób, w którym stwierdzono między innymi: „stanowiąc większą ludność, niniejszym wyrażamy niezłomną chęć należenia do zjednoczonej ojczyzny Rzeczypospolitej Polski i prosimy usilnie Rząd Polski powyższe żądanie nasze przyjąć za podstawę przy ustaleniu granic i przyłączyć miasto Wisztyniec i okolicę do Rzeczypospolitej Polskiej” ⁹. Zwolennicy tego rozwiązania powołali komitet miejski i w styczniu 1919 roku wybrali wójta, którym został Polak Józef Kałwajć. Natomiast przeciwni tym działaniom Litwini utworzyli komitet gminny, podporządkowany litewskim władzom powiatowym z Wyłkowyszek¹⁰.

Na początku 1919 roku okazało się, że przyłączenie do Polski powiatu suwalskiego pozostaje w sferze deklaracji, a nie faktów. Jego teren nadal znajdował się pod okupacją niemiecką, z tą różnicą, że zdemoralizowane oddziały „starej” armii cesarskiej zostały zastąpione przez oddziały ochotnicze (Freiwilligenkorps, w skrócie: Freikorps). Przedłużający się pobyt Niemców rodził wśród ludności polskiej nie tylko zniecierpliwienie, ale także niepewność co do przyszłych losów Suwalszczyzny. Szerzeniu takich nastrojów i poglądów musiała sprzyjać informacja, przekazana przez Niemców 23 marca 1919 roku radzie obywatelskiej, że do czasu ustalenia granic przez Konferencję Pokojową w Paryżu tereny powiatów augustowskiego i suwalskiego, jako wchodzące w skład byłego „wojennego gubernatorstwa litewskiego”, podlegają centralnym władzom państwa litewskiego. Szczególne poruszenie na Suwalszczyźnie wywołała propozycja Komisji Bałtyckiej Konferencji Pokojowej w Paryżu z 13 czerwca 1919 roku o przebiegu polsko‑litewskiej linii demarkacyjnej wzdłuż Kanału Augustowskiego, co oznaczało, że powiat suwalski z Suwałkami miałby znaleźć się po stronie litewskiej¹¹.

Wraz z niekorzystnymi dla Polski propozycjami mocarstw zachodnich co do roz- strzygnięć terytorialnych na Suwalszczyźnie, działania zmierzające do podporządkowania sobie oprócz powiatu sejneńskiego również suwalskiego, za przyzwoleniem Niemców, podjęła także strona litewska. W maju 1919 roku do Suwałk przybyło litewskie wojsko, a w lipcu policja i urzędnicy. W czerwcu Litwini próbowali opanować gminę Wiżajny. 30 czerwca 1919 roku przysłali do Wiżajn kilkunastu żołnierzy, a ich dowódca nakazał pisarzowi gminy wykonywanie zarządzeń władz powiatu wyłkowyskiego. W lipcu 1919 roku, za pośrednictwem swej rady gminnej w Puńsku, Litwini przejęli władzę w gminach Andrzejewo i Zaboryszki. W gminie Andrzejewo, 19 lipca milicja litewska rozdała sołtysom poszczególnych wsi polecenia wydane przez przewodniczącego rady gminnej w Puńsku, by 23 lipca stawili się na spotkanie z przedstawicielem władz powiatu sejneńskiego i zapoznali się z przepisami prawa litewskiego¹².

Niemcy, którzy pod koniec czerwca poinformowali TROOS o zamiarze ewakuacji swoich wojsk z Suwalszczyzny do Prus, zdecydowanie wsparli Litwinów w przejmowaniu przez nich władzy na terenie powiatu suwalskiego. I tak, 8 lipca 1919 roku doszło do sparaliżowania pracy polskiej administracji gminnej w Filipowie. Żołnierze niemieccy, którzy wtargnęli do tej miejscowości, zerwali z urzędów gminnych Czostków i Filipów szyldy z polskim godłem. Henryka Łukowskiego, kaprala polskiej policji, wyrzucili z mieszkania i doradzili mu: „jedź pan do Warszawy, tu jest Litwa”, natomiast pisarzowi Adolfowi Dzienisiewiczowi polecili, by posługiwał się językiem litewskim, a nie polskim¹³. Kilka dni później wieść o przejęciu zarządu nad powiatem suwalskim przez Litwinów dotarła do Bakałarzewa, a trzeba dodać, że jeszcze miesiąc wcześniej wśród mieszkańców gminy Wólka krążyły pogłoski o przyłączeniu jej do Niemiec. Również w Wiżajnach żołnierze niemieccy przy rekwizycjach zboża i inwentarza nie uznawali wydanych przez polskie władze gminne dokumentów, twierdząc że gmina należy do Litwy. gdy w końcu lipca wojsko niemieckie wkroczyło do gminy Pawłówka, jej urząd pozostawał przez kilka dni nieczynny¹⁴. W dniach 25–27 lipca żołnierze niemieccy z udziałem litewskich rozbili komendę polskiej policji w Suwałkach. Jeszcze 24 lipca 1919 roku dowództwo korpusu płk. Diebitscha w piśmie do TROOS akceptowało przejmowanie administracji i służby policyjnej w powiecie suwalskim przez Litwinów jako „w kraju tymczasowo przyobiecanym im przez koalicję”¹⁵.

Ostatecznie jednak dyplomatyczne zabiegi rządu polskiego, wsparte protestami i apelami polskiej ludności Suwalszczyzny, odniosły pożądany efekt. W drugiej połowie lipca 1919 roku sztab wojsk alianckich marszałka Ferdynanda Focha określił polsko‑litewską linię demarkacyjną, którą 26 lipca zatwierdziła Rada Najwyższa ententy. Właśnie te decyzje miały zasadnicze znaczenie dla wytyczenia północnej granicy powiatu suwalskiego, będącej jednocześnie odcinkiem granicy państwowej. Litwini musieli na nie zareagować i 7 sierpnia opuścili Suwałki¹⁶.

W kolejnych dniach, po wkroczeniu 24 sierpnia 1919 roku do Suwałk 41. Suwalskiego Pułku Piechoty, strona litewska nie rezygnowała z utrzymania północnej części powiatu suwalskiego. Żołnierze litewscy przystąpili wówczas do likwidacji polskich instytucji w Wiżajnach. Nocą z 25 na 26 sierpnia oraz 27 i 28 sierpnia, na rozkaz obwodowego komendanta z Wyłkowyszek doprowadzili do zawieszenia działalności polskiego sądu pokoju, którego funkcjonariusze uciekli w obawie przed represjami. Wreszcie, 29 sierpnia „władze wojskowe litewskie w Wiżajnach ogłosiły, iż instytucje polskie od czasu zajęcia Wiżajn przez Litwinów przestają istnieć i żadnych funkcji sprawiać nie mają prawa, a wszystkie osoby działające na dobro państwa polskiego będą przez sąd wojenny rozstrzelani”¹⁷. Podobnie było w gminie Andrzejewo, gdzie 26 sierpnia 1919 roku pisarz Józef Książko został aresztowany i wywieziony do Kowna za „agitację przeciwlitewską”. Na wieść o tym Zarząd Oddziału Zrzeszenia Pisarzy gminnych Powiatu Suwalskiego zaprotestował „przeciw gwałtom czynionym przez żołdactwo litewskie nad urzędnikami gminnymi”¹⁸.

Takie posunięcia nie mogły powstrzymać oddziałów polskich, które do 9 września 1919 roku dotarły do linii Focha, ale jej nie przekroczyły. O zasięgu terytorialnym powiatu suwalskiego na polsko‑litewskim pograniczu rozstrzygnięto 6 września 1919 roku, gdy w sprawie przebiegu polsko‑litewskiej linii demarkacyjnej na Suwalszczyźnie postanowiono, że będzie on w zasadzie zgodny z linią Focha. Litwini ustąpili jednak w sprawie Lubowa i Wisztyńca. Obie miejscowości z najbliższymi okolicami, ale bez większości wsi wchodzących w skład obu gmin przed i w czasie wojny, znalazły się po polskiej stronie linii demarkacyjnej, w powiecie suwalskim.

Podsumowując: od września 1919 roku w skład powiatu wchodziło 16 gmin (Andrzejewo, Czostków, Filipów, Huta, Jeleniewo, Koniecbór, Kuków, Lubowo, Kadaryszki, Pawłówka, Przerośl, Sejwy, Wisztyniec, Wiżajny, Wólka, Zaboryszki) oraz miasto Suwałki. W tym kształcie terytorialnym i administracyjnym powiat suwalski wszedł w skład województwa białostockiego, utworzonego na mocy ustawy tymczasowej o organizacji władz administracyjnych II instancji, przyjętej przez Sejm Ustawodawczy 2 sierpnia 1919 roku¹⁹.

Do istotnej zmiany kształtu ustrojowego i terytorialnego powiatu suwalskiego doszło na przełomie lat 1919–1920. Suwałki odzyskały wówczas status miasta wydzielonego, co oznaczało powrót do sytuacji z okresu zaboru rosyjskiego. Doszło do tego na podstawie pisma Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Nr S.P. 1493/2 z grudnia 1919 roku (bez daty dziennej). Na podstawie tego dokumentu i rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z 10 marca 1919 roku w przedmiocie utworzenia komisji likwidacyjnych dla podziału majątku i likwidacji spraw komunalnych miast, wydzielonych z powiatowych związków komunalnych i właściwych powiatów ziemskich, wspólna komisja likwidacyjna miasta i powiatu, ze starostą Zygmuntem Kmitą i prezydentem Adamem Modlińskim na czele, dokonała podziału dochodów ustanowionych wcześniej przez sejmik powiatowy. Od tego czasu Suwałki były siedzibą władz powiatowych, ale władze miasta aż do września 1939 roku nie podlegały prerogatywom starosty i samorządu powiatu suwalskiego²⁰.

W 1920 roku o losach Suwalszczyzny i powiatu suwalskiego miał zadecydować podpisany 12 lipca traktat pokojowy między Rosją sowiecką a Litwą. Na jego podstawie oraz w wyniku dalszych porozumień strony ustaliły, że Armia czerwona nie przekroczy większymi siłami linii Orany – Merecz – Augustów. W ten sposób Litwini uzyskali swobodę działań w obszarze na północny‑zachód od tej linii i mogli opanować między innymi teren powiatu suwalskiego. Dlatego pod koniec drugiej dekady lipca 1920 roku mariampolska grupa wojsk litewskich przekroczyła linię Focha i w kolejnych dniach bez walki zajęła powiaty sejneński, suwalski i północną część augustowskiego²¹.

Na wieść o natarciu Litwinów i w obawie przed groźbą odcięcia dróg odwrotu na pozostające jeszcze w polskich rękach terytorium, polska administracja, policja i wojsko rozpoczęły ewakuację z Suwalszczyzny w kierunku Łomży i dalej na Warszawę. gdy 28 lipca starosta z częścią pracowników administracji państwowej oraz policją opuścił Suwałki, Rada Miejska Suwałk, Wydział Powiatowy Sejmiku Powiatowego Suwalskiego, przedstawiciele ludności miasta i okolic, tego samego dnia powołali Radę Ludową Okręgu Suwalskiego, aby przejąć administrację, zapewnić bezpieczeństwo ludności i sprawne funkcjonowanie życia społeczno‑gospodarczego²². W odezwie, datowanej 28 lipca, rada ludowa zawiadamiała o powstaniu, powołaniu urzędów i sądów oraz wezwała „całą ludność do posłuchu względem organów wykonawczych Rady i do przystąpienia do pracy normalnej”, zapewniając, iż „ze swej strony (…) dołoży wszelkich starań, aby zabezpieczyć życie, mienie i pracę spokojną mieszkańców”²³. Na inauguracyjnym posiedzeniu, 29 lipca, wyłoniony został zarząd rady z Ksawerym Rukatem jako prezesem rady na czele. choć jej organizatorzy zakładali, że organ ten obejmie władzę w trzech powiatach Okręgu Suwalskiego, to w praktyce jej kompetencje terytorialne ograniczyły się do Suwałk i powiatu suwalskiego oraz gminy Dowspuda powiatu augustowskiego. Teren ten podlegał również kompetencji kierowanego przez Czesława Lutostańskiego Komisariatu Ludowego na Powiat Suwalski, który w sierpniu 1920 roku funkcjonował zamiast starostwa powiatowego²⁴.

Litwini wkroczyli do Suwałk 30 lipca 1920 roku, zastając ustabilizowaną sytuację oraz funkcjonującą polską administrację. Następnego dnia mjr gosztowt, dowódca oddziału litewskiego, w swym rozkazie skierowanym do ludności Suwałk i okolicy ogłosił stan wojenny, polecając jednocześnie, by istniejące urzędy sprawowały swe funkcje²⁵. Mimo to, Litwini zaczęli ignorować polskie władze i instytucje, a także utrudniać ich działalność, bowiem ich zamiarem było włączenie Suwałk i powiatu suwalskiego do Litwy. Przedstawiciele RLOS zostali o tym otwarcie poinformowani dopiero 21 sierpnia 1920 roku w Kownie, w czasie spotkania z Rapolasem Skipitisem, ministrem spraw wewnętrznych Litwy, który oznajmił, że „okręg suwalski został wcielony do państwa litewskiego, że zatem wszystkie zarządzenia władz litewskich są legalne, że Rady Ludowej zupełnie nie uznaje, że rząd litewski zarządził już wprowadzenie w okręgu suwalskim wszystkich urzędów litewskich i, że zdecydował rozwiązać rady miejskie i sejmiki powiatowe oraz zarządzić nowe wybory do tych instytucji na podstawie ordynacji wyborczej litewskiej”²⁶. Litwini planowali więc likwidację powiatu suwalskiego oraz włączenie go wraz z Suwałkami i północną częścią powiatu augustowskiego do kilku powiatów litewskich²⁷.

Powyższe zamierzenia nie zostały zrealizowane. Już pod koniec sierpnia 1920 roku wytworzyła się sytuacja, w której strona polska ze względów militarnych i politycznych nie mogła tolerować dłużej obecności wojsk litewskich na Suwalszczyźnie. Na przełomie sierpnia i września spore siły polskie zajęły bez walki jej obszar i 31 sierpnia wkroczyły do Suwałk. gdy we wrześniu strona litewska przeszła do działań zaczepnych, w bezpośrednim zasięgu walk znalazły się tylko północne i wschodnie tereny powiatu suwalskiego²⁸. Po usunięciu realnego zagrożenia militarnego i wyparciu wojsk litewskich za linię Focha, od jesieni 1920 roku w jego skład wchodziło 14 gmin wiejskich: Andrzejewo, Czostków, Filipów, Huta, Jeleniewo, Koniecbór, Kuków, Kadaryszki, Pawłówka, Przerośl, Sejwy, Wiżajny, Wólka, Zaboryszki²⁹. Gminy Lubowo i Wisztyniec znalazły się w granicach Litwy.

Zakończenie regularnych polsko‑litewskich działań zbrojnych stwarzało warunki, które pozwalały na konsolidację władz państwowych i samorządowych w powiecie suwalskim, choć na jego obszarze nie od razu zapanował spokój. Nawet utworzenie wzdłuż linii Focha pasa neutralnego, który rozdzielał wojska polskie od litewskich, nie zapobiegało zajściom i ekscesom. Takie wydarzenia jak te, do których doszło na przykład w Puńsku oraz w Wiżajnach w listopadzie 1920 roku, nie pozwalały na spokojne i sprawne funkcjonowanie polskich władz i instytucji na polsko‑litewskim pograniczu³⁰.

W początkowym okresie tworzenia na Suwalszczyźnie przez Polaków i Litwinów własnej administracji i instytucji życia społecznego (od listopada 1918 roku do stycznia 1919 ro- ku), powiatem suwalskim zarządzała TROOS. Jej zarząd i sekcje organizowały przej- mowanie z rąk niemieckich władzy cywilnej oraz realizowały niektóre najpilniejsze zadania na tym szczeblu. Już w listopadzie 1918 roku TROOS poleciła, by na podstawie przepisów carskiego ukazu o urządzeniu gmin wiejskich w Królestwie Polskim z 2 marca 1864 roku, wznowiły swą działalność samorządy wiejskie³¹. W końcu listopada i na początku grudnia 1918 roku, wysyłani przez zarząd TROOS do poszczególnych gmin delegaci, aktywnie uczestniczyli w zgromadzeniach gminnych, a właściwie kierowali wyborem przez nie wójtów (będących urzędnikami i reprezentantami rady na terenach wiejskich) oraz po dwóch pełnomocników do nadzoru nad finansami i gospodarką gmin.

W gminie Jeleniewo, na zebraniu gminnym 20 listopada 1918 roku, w którym jako delegat rady obywatelskiej uczestniczył Ksawery Rukat, na wójta został wybrany Kazimierz Kramarewicz. Również w obecności wysłannika TROOS, 24 listopada 1918 roku, na wójta gminy Przerośl wybrano Władysława Pietkiewicza, a następnego dnia, na wójta gminy Filipów – Wacława Zielińskiego. Zapewne 25 listopada na wójta gminy Czostków wybrano Juliana Kościucha, a 26 listopada na wójta gminy Wólka – Jana Cimochowskiego. W gminie Andrzejewo, 26 listopada 1918 roku, zebranie gminne, także z udziałem przedstawiciela TROOS, wybrało na wójta Józefa gibowicza. W pozostałych gminach w końcu 1918 roku wójtami byli: Franciszek Bielawski (Kuków), Maciej Ołdak (Koniecbór), Jan Andrulewicz (Sejwy), Franciszek Samsonowicz (Pawłówka), Józef Warakomski (Huta), Franciszek Chmielewski (Kadaryszki), Franciszek Laskowski (Wiżajny), Stanisław Senda (Zaboryszki)³².

Aby zorganizować pracę władz gminnych, rada obywatelska wydała instrukcję dla wójtów, kandydatów na wójtów, pełnomocników gmin, pisarzy gminnych oraz sołtysów wsi. W końcu 1918 roku, w celu uruchomienia kancelarii gminnych, na wnioski wójtów wypłaciła im ze swojej kasy po 100, 150 lub 300 rubli, przeznaczonych na wydatki związane z naprawą budynków lub wynajęciem lokali, a także ich wyposażeniem i zaopa- trzeniem³³. Tylko dzięki temu kancelarie mogły funkcjonować, początkowo bowiem niemożliwe było zdobycie pieniędzy na ich potrzeby poprzez opodatkowanie gospodarstw. W grudniu 1918 roku wójt gminy Sejwy pisał: „co tyczy się ogółu gminy, to jak okazuje się, tymczasem takowy o żadnej pomocy ani myśli i robić rozkłady przymusowe, aby opodatkować gminę na te konto, dziś myśleć nie można”³⁴.

Wydarzeniem, które miało istotne znaczenie dla procesu budowy i umacniania struktur polskiej państwowości w powiecie suwalskim, było przybycie i podjęcie 21 stycznia 1919 roku urzędowania przez Ludwika Wisłockiego, Komisarza Rządu Polskiego na Powiat Suwalski, którego następcą po kilku miesiącach został Zygmunt Kmita. Funkcję zastępcy komisarza pełnił natomiast Bronisław Chodakowski, a po nim Włodzimierz Baranowski. Do sierpnia 1919 roku, w warunkach okupacji niemieckiej, komisarz rządu, występujący również jako starosta, miał ograniczone możliwości samodzielnego działania. Na zewnątrz musiał występować jako funkcjonariusz rady obywatelskiej, bo tylko w tej roli był tolerowany przez Niemców, którzy nie uznawali w nim najwyższego urzędnika i przed- stawiciela rządu polskiego w powiecie. Mimo to, komisarz i jego urząd, który stanowił zalążek starostwa powiatowego, zajął się (rozsyłając do władz gminnych i miejskich w powiecie liczne okólniki) wprowadzaniem w życie polskiego prawa, kontrolą funkcjonowania samorządów gminnych, analizowaniem otrzymywanych z gmin dokumentów, w tym protokołów zebrań gminnych i budżetów, wskrzeszeniem i orga- nizowaniem pracy samorządu powiatowego oraz koordynacją działalności urzędów, tworzonych zimą i wiosną 1919 roku. Właśnie przybycie komisarza rządowego zapoczątkowało proces tworzenia polskiej administracji oraz innych instytucji szczebla powiatowego i okręgowego w Suwałkach, podległych różnym ministerstwom w Warszawie³⁵.

W lutym 1919 roku zebrał się w Suwałkach i podjął pracę organ samorządu szczebla powiatowego. Była to Tymczasowa Rada Powiatowa Suwalska, przemianowana latem 1919 roku na Sejmik Powiatowy Suwalski. W jej pierwszym posiedzeniu, 21 lutego, uczestniczyło 13 delegatów gmin, po trzech przedstawicieli Rady Miejskiej Suwałk i TROOS oraz komisarz rządu jako przewodniczący. Organ ten zbierał się w zbliżonym składzie na kolejnych posiedzeniach 12 kwietnia, 9 maja i 24 czerwca, a jako sejmik jeszcze 9 sierpnia oraz 14/18 listopada 1919 roku i wypowiadał się w najważniejszych sprawach gospodarczych, oświatowych, finansowych i zdrowotnych powiatu, a nawet w kwestiach politycznych³⁶.

Na szczeblu gminnym, z polecenia TROOS podjęto działania, by zorganizować władze na podstawie przepisów Dekretu Naczelnika Państwa z 27 listopada 1918 roku o utworzeniu rad gminnych na obszarze byłego Królestwa Kongresowego³⁷. W gminie Andrzejewo 15 lute‑go 1919 roku przeprowadzono wybory rady gminnej w składzie 12 członków i 6 zastępców. Poinformowano o tym TROOS, ale żadna odpowiedź nie nadeszła. Być może z tego powodu rada nie zaczęła funkcjonować. W gminie Wólka 31 marca 1919 roku zgromadzenie gminne przez aklamację wybrało 12‑osobową radę oraz 6 zastępców jej członków. Na początku maja 1919 roku komisarz rządu uznał jednak tę radę za tymczasową, do chwili wyboru nowej na podstawie wspomnianego wyżej dekretu³⁸. Informacja ta musiała prawdopodobnie wzbudzić u mieszkańców, nie tylko gminy Wólka, wątpliwości co do sensu wyboru i funkcjonowania rady. W podobny sposób mógł zostać odebrany okólnik komisarza Wisłockiego z 15 marca 1919 roku (wcześniej wysłany do wszystkich gmin), w którym zaznaczono, „że nim Sejm Państwa Polskiego wyda nowe ustawy, gmina ma kierować się ustawą z roku 1864 i tymczasowymi przepisami o radach gminnych z dnia 5 grudnia 1918 roku”³⁹.

Sygnały wskazujące na tymczasowy i przejściowy charakter wprowadzanych przepisów oraz powoływanych zgodnie z nimi organów władzy samorządowej, jakimi miały być rady gminne, nie mogły sprzyjać wprowadzaniu nowych rozwiązań ustrojowych. W Filipowie 4 maja 1919 roku wójt gminy polecił, by wybrać w głosowaniu tajnym 12 członków rady gminnej. choć zgromadzeni gospodarze postanowili zająć się tym na następnym zebraniu (z powodu późnej pory), to ostatecznie w 1919 roku rady już nie wybrali. Wcześniej, bo 16 kwietnia, zebranie gminne gminy Czostków odmówiło wyboru rady „jako niepożądanej”. We wrześniu 1919 roku w gminie Lubowo zamierzano wybrać radę gminy, ale na zgromadzeniu, które odbyło się 14 września, sprawy tej chyba nie podjęto. Potwierdzono tylko wybór wójta Aleksandra Filipowicza, wybrano też dwóch pełnomocników gminnych, które to funkcje znosił dekret z listopada 1918 roku o utworzeniu rad gminnych. W takiej sytuacji najważniejszymi organami uchwałodawczymi w gminach pozostawały zgro- madzenia gminne, a zebrania rad (nawet jeżeli zostały wybrane) nie były w 1919 roku zwoływane⁴⁰.

Na początku 1920 roku, w celu ugruntowania władzy w terenie, pismem z 6 lutego Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zarządziło przeprowadzenie w powiecie suwalskim, w terminie możliwie najkrótszym, wyborów władz gminnych, wójtów i ich zastępców oraz po 12 członków rad gminnych i po 6 ich zastępców. Wybory miały być przeprowadzone ściśle na podstawie przepisów Dekretu o utworzeniu rad gminnych z 27 listopada 1918 roku oraz przepisów wykonawczych z grudnia 1918 roku. W związku z tym, że przewodniczącymi gminnych komisji wyborczych mieli być sędziowie pokoju, wcześniej, bo już 21 stycznia 1920 roku, prezes Sądu Okręgowego w Suwałkach wyznaczył do pełnienia tych funkcji: Józefa chełmińskiego, w gminach Huta, Kuków, Koniecbór i Jeleniewo sędziego pokoju okręgu II (wiejskiego) miasta Suwałk; Edmunda Rylskiego, sędziego pokoju w Filipowie – w gminach Filipów, Wólka, Czostków, Przerośl i Pawłówka; Zygmunta Lesiewicza, sędziego pokoju w Wiżajnach – w gminach Wiżajny, Kadaryszki, Wisztyniec i Lubowo oraz Augusta Sokolika, sędziego pokoju w Puńsku – w gminach Sejwy, Zaboryszki i Andrzejewo. gminne komisje wyborcze, którym przewodniczyli wymienieni sędziowie pokoju, określiły miejsca zebrań zgromadzeń wyborczych oraz terminy wyborów na trzecią dekadę lutego i początek marca 1920 roku⁴¹.

Problemy z przeprowadzeniem wyborów zaczęły się już w styczniu 1920 roku w gminie Sejwy, gdy wójt Jan Andrulewicz zakwestionował termin i miejsce ich przeprowadzenia. W wysłanym do starosty piśmie wskazał, że „do rady gminnej mogą wejść osoby zupełnie niepożądane i szkodliwe dla ogółu gminy”, czyli przedstawiciele Litwinów. Jego zdaniem mogło się tak stać, gdyż wieś Oszkinie, wyznaczona przez sędziego pokoju w Puńsku na miejsce wyborów, była położona wśród miejscowości litewskich i była dość odległa od wsi polskich. Dodał też, że wybrany dzień 28 lutego, z uwagi na to iż przypada w sobotę, jest nieodpowiedni, ponieważ „w gminie zamieszkuje znaczna ilość Żydów, którzy już mówią, że w sobotę im nie wolno wrzucać kartek do urny, z tego powodu tak samo mogą wyniknąć skargi na nieprawność wyborów”. Z tych powodów Andrulewicz zasugerował, aby wybory odbyły się 1 marca 1920 roku w Kaletniku. W reakcji na to starosta wystąpił do sędziego Sokolika o zmianę miejsca i terminu wyborów w gminie Sejwy⁴².

ciąg dalszy