Tadeusz Radziwonowicz

Staroobrzędowcy w dokumentach władz (1945–1970) 

W materiałach archiwalnych wytworzonych przez władze powiatów augustowskiego, sejneńskiego i suwalskiego w latach 1945–1975, znajdujących się w zbiorach Archiwum Państwowego w Suwałkach, można natrafić na interesujące źródła, dotyczące mniejszości narodowościowych oraz wyznaniowych. Jest to ślad wskazujący na zróżnicowanie narodowościowo-wyznaniowe ludności wymienionych powiatów. Trzeba zauważyć, że obecność na tym terenie mieszkańców innych narodowości niż polska oraz innych niż rzymskokatolickie wyznań, zwłaszcza w okresie do II wojny światowej, była dużo bardziej widoczna. Wśród nich swą odmiennością w sposób szczególny wyróżniali się obok Żydów, Rosjanie – staroobrzędowcy, którzy osiedlili się w okolicach Augustowa, Sejn i Suwałk w II połowie XVIII i w XIX wieku. Według spisu ludności z 1921 roku, w powiatach augustowskim, sejneńskim i suwalskim żyło 4637 staroobrzędowców ¹.

W czasie II wojny światowej na losach staroobrzędowców, zwłaszcza zamieszkałych na ziemi sejneńsko-suwalskiej, zaważyła represyjna, wręcz barbarzyńska polityka totalitarnych rządów III Rzeszy i ZSRR. 10 stycznia 1941 roku w Kownie Wilhelm Noeldeke, generalny konsul ministerstwa spraw zagranicznych III Rzeszy oraz Nikołaj Pozdniakow, reprezentujący rząd ZSRR, zawarli porozumienie o przesiedleniu obywateli niemieckich oraz osób narodowości niemieckiej z Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej do Niemiec, a osób narodowości litewskiej, rosyjskiej i białoruskiej z Niemiec (konkretnie z rejonu Kłajpedy oraz z okupowanej Suwalszczyzny) na Litwę. Porozumienie zostało zrealizowane wczesną wiosną 1941 roku, a więc na kilka miesięcy przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej. W wyniku tego niemal wszyscy staroobrzędowcy zostali przesiedleni z Suwalszczyzny i Sejneńszczyzny na Litwę. Po zakończeniu wojny tylko niewielu z nich wróciło do Polski; większość pozostała na Litwie i osiedliła się głównie w Kłajpedzie ².

Podobnie mogło się stać ze staroobrzędowcami mieszkającymi w powiecie augustowskim. Po wkroczeniu Armii Czerwonej, od jesieni 1944 roku władze polskie, w ścisłym porozumieniu i we współdziałaniu z czynnikami sowieckimi, a właściwie pod ich dyktando, podejmowały działania, których celem była ewakuacja na tereny ZSRR najpierw Białorusinów, potem obywateli Związku Radzieckiego przybyłych na teren powiatu w czasie wojny, wreszcie ludności rosyjskiej, białoruskiej, ukraińskiej i „rusińskiej” ³.

Ostatecznie, staroobrzędowcy w powiecie augustowskim pozostali, ale ich liczba w trzech wymienionych powiatach, w porównaniu z okresem międzywojennym, zmniejszyła się kilkakrotnie.

Według Eugeniusza Iwańca, który opierał się na danych władz powiatowych, przesłanych do Zakładu Słowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk w 1968 roku, w 14 miejscowościach powiatu suwalskiego żyło 220 staroobrzędowców, w 13 miejscowościach powiatu sejneńskiego 139, a najwięcej – 516, mieszkało w 5 miejscowościach powiatu augustowskiego, w tym 218 w Augustowie ⁴.

Wkrótce po zakończeniu wojny administracja państwowa dużo uwagi poświęcała sporządzeniu ewidencji gospodarstw pozostawionych przez staroobrzędowców. Zajmowała się przejęciem gruntów i ich zagospodarowaniem, wreszcie angażowała się w sprawy sądowe o przywrócenie im opuszczonego w czasie wojny majątku. Chociaż nieliczni staroobrzędowcy żyli wtedy w dużo większym niż do 1939 roku rozproszeniu (zwłaszcza w powiecie sejneńskim), izolując się przy tym od otoczenia (choć nie wszyscy), władze zajmowały się nimi przede wszystkim jako wspólnotą religijną i sprawowały nadzór nad istniejącymi parafiami w Wodziłkach i Gabowych Grądach. Interesowały się oczywiście ich nastawnikami, molennami, aktywnością poszczególnych wspólnot oraz osobami odgrywającymi w nich najważniejszą rolę. Nie zawsze uwzględniały przy tym fakt, że status prawny wyznania staroobrzędowego był uregulowany przedwojennymi aktami prawnymi, a Wschodni Kościół Staroobrzędowy został uznany przez państwo, Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 roku o stosunku Państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego nieposiadającego hierarchii duchownej, a także Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 1928 roku o uznaniu Statutu Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego nieposiadającego hierarchii duchownej. Uważano więc, że parafie staroobrzędowców w Gabowych Grądach i Wodziłkach nie są w zasadzie formalnie zarejestrowane, choć prowadzą działalność. W dodatku, w Polsce nie istniała wówczas, przewidziana wspomnianymi aktami prawnymi, Naczelna Rada Staroobrzędowców (taka rada działała po II wojnie światowej w Wilnie, czyli w granicach LSRR i jej kompetencje nie obejmowały terytorium Polski) ⁵. Dlatego dopiero w 1982 roku zostały zarejestrowane Gminy Wyznaniowe Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego w Gabowych Grądach, Wodziłkach, Suwałkach i w Wojnowie, a w 1983 roku Naczelna Rada Staroobrzędowców.

Administracja państwowa zainteresowała się staroobrzędowcami jako mniejszością narodowościową również w latach pięćdziesiątych, choć jeszcze w 1955 i 1956 roku, w materiałach Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku w sprawie realizacji polityki narodowościowej, przesyłanych do władz powiatowych, nie było mowy o Rosjanach (wymieniano w nich natomiast: Litwinów, Białorusinów, Ukraińców, autochtonów – ewangelików, uważanych za ludność pochodzenia niemieckiego lub wręcz za Niemców, Tatarów). Wspomniał o nich Józef Salamonowicz, kierownik Oddziału Społeczno-Administracyjnego Prezydium PRN w Augustowie, 29 września 1956 roku w Białymstoku, na naradzie kierowników takich oddziałów ⁶. W późniejszych informacjach o Rosjanach-staroobrzędowcach zwracano uwagę przede wszystkim na aktywność społeczno-polityczną, kulturalną, a także gospodarczą i zawodową tej grupy. Jednak nie wszędzie i nie zawsze przywiązywano większe znaczenie do gromadzenia i przekazywania władzom nadrzędnym informacji o staroobrzędowcach. Znacznie więcej uwagi poświęcano, ze zrozumiałych powodów, Litwinom, szczególnie w powiecie sejneńskim. Z kolei w powiecie suwalskim, próba zaktywizowania staroobrzędowców w kołach Rosyjskiego Towarzystwa Kulturalnego zakończyła się właściwie niepowodzeniem. Znacznie dłużej istniały kółka rolnicze w Gabowych Grądach i Borze oraz w Wodziłkach.

Opublikowane dokumenty ukazują działania i postępowanie władz terenowych w stosunku do staroobrzędowców, a poprzez to ilustrują w pewnym zakresie politykę i praktyczne działania władz wobec mniejszości narodowych i wyznaniowych w czasach PRL-u. Dlatego warto je udostępnić nie tylko badaczom – użytkownikom archiwów, ale też wszystkim zainteresowanym historią tej wyjątkowej społeczności, której wieloletnia obecność tak wyraźnie wzbogacała kulturowy krajobraz regionu.

1 

1945 marzec 3, Augustów – Pismo Starosty Powiatowego Augustowskiego do burmistrza Augustowa i zarządów gmin w powiecie w sprawie sporządzenia ewidencji osób, podlegających ewakuacji do ZSRR.

Archiwum Państwowe w Suwałkach [dalej: APS], Starostwo Powiatowe Augustowskie 1944–1950 [dalej: SPA], sygn. 28, k. 4, kopia, mps.

ªˉB.[ardzo] pilneˉª

W dniu dzisiejszym zgłosił się do tutejszego Starostwa Przedstawiciel Władz Sowieckich do spraw ewakuacji na tereny Rosji¹ ludności Rosyjskiej, Białoruskiej, Ukraińskiej i Rusińskiej². Wobec powyższego polecam natychmiast sporządzić spis wszystkich znajdujących się na terenie tamtejszej gminy osób narodowości Rosyjskiej, Białoruskiej, Ukraińskiej i Rusińskiej.

^bˉbez względu na to, kiedy przybyli^{ˉ b}

Komisja ewakuacyjna mieści się w Augustowie /Wydział Powiatowy/. Dane należy przedłożyć tut. Starostwu do dnia 29 marca rb. Za należyty spis i terminowe załatwienie czynię odpowiedzialnym wójta i sekretarza³.

Starosta Powiatowy⁴

[podpis nieczytelny]

ªˉ ˉª Podkreślone.

^{bˉ ˉ b} Dopisek odręczny.

¹ Właściwie na tereny Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

² Określenie to dotyczyło staroobrzędowców.

³ Ze spisów nadesłanych przez władze terenowe do starostwa w końcu marca i na początku kwietnia (wykaz z Augustowa został sporządzony w języku rosyjskim) wynikało, że w Augustowie przebywało wtedy 56 staroobrzędowców (głównie z Gabowych Grądów), w gminie Kolnica, we wsi Bór 60 i w Twardym Rogu 18, wreszcie w gminie Szczebro-Olszanka (głównie w Strękowiźnie, Pijawnem Ruskim i Ostrym Rogu) 23 staroobrzędowców oraz 2 staroobrzędowców, którzy przeszli na katolicyzm. APS, SPA, sygn. 28, k. 27–30, 34–36, 41–44.

⁴ Starostą powiatowym był wówczas por. Wacław Stańczykowski.

2

1945 kwiecień 9, Augustów – Pismo Starosty Powiatowego Augustowskiego do Zarządu Gminy Kolnica w sprawie dostarczenia podwód w celu przewiezienia repatriantów.

APS, SPA, sygn. 28, k. 50, kopia, mps.

Polecam na dzień 12 kwietnia rb. na godz. 4 po południu wyznaczyć 60ª podwód w celu przewiezienia repatriantów z Gabowych Grądów do st.[acji] kol.[ejowej] Dubasne¹ przez Augustów.

Podwody winne wraz z repatriantami stawić się w Augustowie przy ul. Młyńskiej nr 27 i winne być zaopatrzone w żywność dla koni i ludzi na przeciąg 1 doby, a może i dłużej. Oprócz wymienionych podwód należy wyznaczyć 4 podwody do przewiezienia 1 rodziny Sołowjewa z Kolnicy i 3 rodziny z Twardego Rogu – 10 podwód.

ªˉW wykonaniu powyższego czynię osobiście odpowiedzialnym wójta i sekretarza.ˉª

[podpis nieczytelny]

ª Nad liczbą 60 dopisana liczba 46. Do Gabowych Grądów zamierzano skierować 46 podwód, a 14 do Kolnicy i Twardego Rogu, łącznie 60 furmanek.

ªˉ ˉª Podkreślone.

¹ Dubaśno – obecnie wieś w powiecie sokólskim, położona w odległości około 50 km od Augustowa, na wschód od Dąbrowy Białostockiej, niedaleko granicy polsko-białoruskiej.

3

1945 kwiecień 12, Kolnica – Pismo Zarządu Gminy Kolnica do Starostwa Powiatowego w Augustowie w sprawie niewykonania polecenia starosty z 9 kwietnia 1945 roku.

APS, SPA, sygn. 28, k. 56, oryg., rkps.

W odpowiedzi na pismo z dnia 9. b.m. Nr AD. Pr. IV/4 donoszę, że z wyznaczonych 60 podwód w celu przewiezienia repatriantów z Gabowych Grądów do Augustowa, pomimo pomocy miejscowej Milicji Obywatelskiej, przybyło w dniu dzisiejszym 15 podwód, a tym samym wyjazd w dniu dzisiejszym został zahamowany¹. Wykazy, komu były wyznaczone furmanki, będą nadesłane Starostwu dodatkowo.

Wójt gminy [Franciszek] Zyskowski

¹ W reakcji na to, pismem z 13 kwietnia, starosta polecił wójtowi gminy Kolnica natychmiast dostarczyć 46 podwód do przewiezienia repatriantów z Gabowych Grądów. Sprawą zapewne zainteresował się też sowiecki doradca w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w Augustowie, bo 17 kwietnia starostwo, powołując się na rozkaz „Majora Bezp. Publicznego”, ponownie zobowiązało wójta do wyznaczenia na następny dzień 46 podwód, by przewieźć repatriantów z Gabowych Grądów do stacji Dubaśno. Wójtowi miał w tym pomóc i dopilnować, by repatrianci wyjechali, komendant posterunku Milicji Obywatelskiej w Kolnicy. APS, SPA, sygn. 28, k. 58–59.

4

1945 kwiecień 18, Kolnica – Pismo Zarządu Gminy Kolnica do Starostwa Powiatowego w Augustowie informujące o odmowie przez staroobrzędowców wyjazdu do ZSRR.

APS, SPA, sygn. 28, k. 47, oryg., rkps.

Zarząd Gminy komunikuje, iż wyznaczone na dz. 18 IV 45 r. furmanki po repatriantów ruskich na Gabowe Grądy wyjechały wraz z wójtem gminy i komendantem Posterunku Milicji Obywatelskiej w Kolnicy. Ze wsi Gabowe Grądy wyjechała tylko 1 rodzina na 2 podwodach. Pozostałe furmanki wróciły, gdyż mężczyźni wyszli na roboty, pozostałe kobiety z dziećmi oświadczyły wójtowi, że ze swego miejsca zamieszkania wyjeżdżać nie będą.

Wójt Gminy Zyskowski

5

1947 sierpień 1, Suwałki – Pismo Starosty Powiatowego Suwalskiego do Prokuratorii Generalnej Rzeczpospolitej Polskiej Oddziału w Gdańsku w sprawie przywracania posiadania gospodarstw Litwinom i staroobrzędowcom.

APS, Starostwo Powiatowe Suwalskie 1944–1950, sygn. 117, k. 18, kopia, mps.

Na obok przytoczone pismo w przedmiocie podania motywów sprzeciwu w sprawie przywrócenia posiadania Baulis Petroneli Starostwo Powiatowe komunikuje, jak niżej:

a) Wskutek rozgrywających się działań wojennych na terenie powiatu suwalskiego znaczna część gospodarstw rolnych została kompletnie zrujnowana i do dziś gospodarstwa te są nieczynne ze względu na ich zaminowanie przez nieprzyjaciela. Przeto rolnicy ci zostali osadzeni na gospodarstwach opuszczonych politewskich i pruskich. Przejęcie wyżej wymienionych opuszczonych gospodarstw przez tutejszy Referat Rolnictwa i Reform Rolnych oraz osadzenie na nich rolników nastąpiło na podstawie rozporządzenia Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 17 lutego 1945 r. Nr 263/ U.R./P/2, odpis którego załącza się¹.

b) Historia powstania gospodarstw opuszczonych jest następująca: w roku 1941 na mocy dobrowolnie zawartej umowy przez okupanta z ZSRR znaczna część obywateli polskich narodowości litewskiej oraz niemal wszyscy staroobrzędowcy wyjechali do Litwy, pozostawiając na terenie tut. powiatu gospodarstwa rolne. Na gospodarstwach tych w ten oto sposób opuszczonych okupant osiedlał rolników polskich, których gospodarstwa zalesił względnie przekazywał je volksdeutschom. Gospodarstwa te po usunięciu się okupanta w 1945 r. przejął tut. referat Rolnictwa i Reform Rolnych, dotychczas osiedlił na nich ponad 1200 rolników na zasadzie zawarcia z nimi umowy dzierżawnej².

c) Szczególnie w roku bieżącym pozostali na terenie tutejszego powiatu krewni – i to nieraz w trzecim stopniu – właścicieli gospodarstw opuszczonych w wyżej określony sposób składają do Sądu Grodzkiego podania o przywrócenie prawa posiadania opuszczonego majątku jako spadek po kuzynie. Między innymi w ten sposób dnia 14.VII.47 r. Sąd Grodzki na rozprawie sądowej przywrócił w posiadanie osadę rolną B A U L I S Petroneli, usuwając z niej dzierżawcę Izbickiego Władysława s. Aleksandra, odpis umowy dzierżawnej w załączeniu.

d) Wobec tego, że Sąd Grodzki uwzględnia wnioski powodów, następuje rugowanie z gospodarstw politewskich, czy też poruskich dzierżawców, obywateli polskich, osadzonych przez tutejsze Starostwo, wpływa to ujemnie nie tylko pod względem gospodarczym, lecz i politycznym na cały teren powiatu. Nadto podrywa autorytet czynników rządowych. W związku z tym Starostwo Powiatowe uprasza Prokuratorię Generalną³ o interwencję w tej sprawie.

Starosta Powiatowy⁴

[podpis nieczytelny]

Zał. 2: ^aˉa) odpis umowy dzierżawnej,

b) odpis zarządzenia M.R. i R.R. Nr 263/45^ˉa

ªˉ ˉª Dopisek odręczny.

¹ Rozporządzenie Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych między innymi zabraniało przywracania posiadania gruntów dawnym obywatelom polskim, którzy w 1940 roku przyjęli obywatelstwo (często zostali zmuszeni do przyjęcia obywatelstwa) ZSRR lub LSRR.

² W drugiej połowie lat czterdziestych ubiegłego stulecia Państwowy Fundusz Ziemi przejął w powiecie suwalskim (wraz z terenem późniejszego powiatu sejneńskiego) 1090 gospodarstw porosyjskich o łącznej powierzchni ponad 7200 ha, zaś w powiecie augustowskim 118 gospodarstw, o powierzchni ponad 950 ha. H. Majecki, Powstanie władzy ludowej i walka o jej utrwalenie na terenie powiatu suwalskiego (1944–1947), [w:] Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, Białystok 1965, s. 435; Tenże, Pierwsze lata władzy ludowej w powiecie augustowskim (jesień 1944 – styczeń 1947 r.), [w:] Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Białystok 1967, s. 616.

³ Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej – urząd państwowy powołany w 1919 roku do obrony prawnej i zastępstwa prawnego w sprawach dotyczących interesów majątkowych państwa i instytucji publicznych, istniejący po II wojnie światowej do 1951 roku.

⁴ Starostą powiatowym w Suwałkach był wówczas Henryk Matejczyk.

6

1951 wrzesień 14, Augustów – Pismo Referatu do Spraw Wyznań Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Augustowie do Referatu do Spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku o staroobrzędowcach na terenie powiatu augustowskiego.

APS, Urząd Wojewódzki w Suwałkach [1945–]1975–1998 [dalej: UWS], sygn. 34/III/4, k. 109, oryg., mps.

^aˉP O U F N E^ˉa

Prezydium Powiatowej Rady Narodowej Referat do Spraw Wyznań przedkłada dane, dotyczące Wschodniego Kościoła Staroobrzędowców¹ w gromadzie^{2  bˉ}Gabowe Grądy^ˉb i częściowo w gromadzie ^bˉBór^ˉb, gminy Kolnica, pow. augustowskiego. Wyznawców około 280 osób, trudnią się na roli i częściowo dorabiają na piłowaniu drzewa, tak zwanej „traczce”³. Obiektem religijnym jest cerkiew⁴ we wsi Gabowe Grądy. Gminy zorganizowanej nie ma⁵. Duchownym jest Herwin Harłapiejª.

W wyniku prześladowania przez rząd carski, część bezpopowców⁶ wyemigrowała na teren Polski, jeszcze w XVII wieku i zatrzymała się w powiecie augustowskim i suwalskim⁷. Początkowo była to zdyscyplinowana dość liczna grupa wyznawców, lecz z biegiem czasu, a ostatnio po wyzwoleniu stała się słabą i jako wierzący są tylko starzy, a młodzież jest zapatrywania obecnego i stopniowo odpływa do miasta do szkół.

Z.[ygmunt] Niedźwiecki

K i e r ow n i k

Referatu do Spraw Wyznań

ª Charłampiej.

ªˉ ˉª Odcisk tuszowy stempla.

^{bˉ ˉ b} Podkreślone odręcznie.

¹ Właściwa nazwa uchwalona na I Ogólnopolskim Zjeździe Staroobrzędowców-Bezpopowców w Wilnie w 1925 roku i obowiązująca po II wojnie światowej brzmiała „Wschodni Kościół Staroobrzędowy nie posiadający hierarchii duchownej”.

² We wsi Gabowe Grądy.

³ Cięcie umieszczonej na wysokich stojakach kłody drzewa na deski lub bale ręczną, specjalnie do tego wykonaną, długą piłą z odpowiednio umocowanymi uchwytami. W trakcie tej pracy jeden z traczy musiał stać wysoko na lub przy kłodzie, a drugi pod nią, na ziemi.

⁴ Świątynia staroobrzędowców – molenna.

⁵ Informacja ta nie jest ścisła. W województwie białostockim, istniejącym do 1975 roku, w oparciu o przepisy z okresu międzywojennego, funkcjonowały dwie gminy/parafie staroobrzędowców – w Gabowych Grądach i Wodziłkach. Urzędnicy powiatowi i wojewódzcy, zwłaszcza w odniesieniu do Gabowych Grądów, nie zawsze byli tego świadomi bądź nie chcieli dostrzegać w latach 50. i jeszcze chyba na początku 60. ubiegłego stulecia faktycznego i prawnego istnienia parafii/gminy staroobrzędowców w tej miejscowości.

⁶ Bezpopowcy – staroobrzędowcy niemający swej hierarchii duchownej, uznający, że po wymarciu duchownych, wyświęconych przed rozłamem w cerkwi prawosławnej, nie można wyświęcać nowych kapłanów. Ich funkcje pełnili i pełnią nastawnicy (przełożeni gminy wyznaniowej), wybierani, przygotowywani i pobłogosławieni, a więc wyznaczani przez swych poprzedników, ewentualnie wybierani, jeśli nastawnik nie ustanowił swego następcy, przez ogół gminy wyznaniowej, najczęściej najbardziej szanowani członkowie wspólnoty, pobłogosławieni przez tych nastawników, którzy sami doznali łaski błogosławieństwa.

⁷ Na tereny, które po II wojnie światowej należały do powiatów augustowskiego i suwalskiego (łącznie z funkcjonującym od 1956 roku sejneńskim), staroobrzędowcy przybyli w II połowie XVIII i w XIX wieku.

7

1951 wrzesień 27, Suwałki – Pismo Referatu do Spraw Wyznań Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Suwałkach do Referatu do Spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku o staroobrzędowcach w powiecie suwalskim.

APS, UWS, sygn. 34/III/4, k. 110, oryg., mps.

ªˉP o u f n eˉª

W odpowiedzi na pismo Nr S.W.XIV./1/51 z dnia 24.VIII.51 r. Referat do Spraw Wyznań Prezydium PRN w Suwałkach donosi, co następuje:

1. Wyznawców Wschodniego Kościoła Staroobrzędowców¹ na terenie powiatu Suwałki jest około 260 (dwieście sześćdziesiąt) osób, w tym na terenie:

2. W/w są zatrudnieni przy własnych gospodarstwach rolnych jako rolnicy.

3. Obiektów religijnych wyznania staroobrzędowców jest trzy, tj. ^bˉSuwałki^ˉb, wieś ^b_Wodziłki^{ˉ b} gmina Pawłówka i wieś ^bˉPogorzelec^{ˉ b} gm. Giby².

4. Gmina religijna jest zorganizowana we wsi ^bˉWodziłki^ˉb gminy Pawłówka, która to obejmuje wyznawców zamieszkałych na terenie gminy Pawłówka i Jeleniewo. Natomiast w Suwałkach i we wsi Pogorzelec gminy Giby oraz zamieszkała ludność w pobliżu korzyszcze³ z wykonywanego kultu religijnego jedynie wówczas, gdy przyjedzie duchowny z Wodziłek do Suwałk, a do wsi Pogorzelec z terenu pow. augustowskiego, lecz gmin zorganizowanych nie ma.

5.Duchownym wyznania staroobrzędowców na terenie pow. suwalskiego jest Nowiczenko Łazar, zamieszkały we wsi Wodziłki gminy Pawłówka pow. Suwałki.

6. Wyznanie to jest w zasadzie podobne do rzymskokatolickiego z tym, że święta są przestrzegane wg staro-rosyjskiego kalendarza⁴, uznawane są w pełni święte patrony. Chrzty i śluby są odprawiane w podobny sposób jak w kościele wyznania prawosławnego. Co zaś do ustroju danego wyznania, to każda z poszczególnych parafii (sojety)⁵ jest samodzielna, duchownego wybierają spośród siebie (musi być w wieku starszym), może być żonaty, który jest zależny od parafian. Utrzymuje się z pracy normalnej i częściowo z ofiar wyznawców. Za usługi duchowne ofiar nie pobiera, natomiast ofiary w dobrowolnej ilości są przyjmowane.

^cˉKierownik Referatu

do Spraw Wyznań^{ˉc 6}

[podpis nieczytelny]

ªˉ ˉª Klauzula odręczna i podkreślona.

^{bˉ ˉ b} Podkreślone odręcznie.

^{cˉ ˉc} Odcisk tuszowy pieczęci.

¹ Patrz przyp. 1. i 6. do tekstu 6.

² Budowę molenn w Suwałkach i Pogorzelcu zakończono w 1912 roku. Świątynia w Wodziłkach pochodzi z 1863 roku i została rozbudowana w 1928 roku. Szerzej patrz: E. Iwaniec, Z dziejów staroobrzędowców…, s. 165–166.

³ Korzysta.

⁴ Według kalendarza juliańskiego.

⁵ Pojęcie to odnosi się nie do całej parafii/gminy, lecz raczej do jej rady (z jęz. rosyjskiego „sovet”), która – według obowiązującego wtedy statutu kościoła staroobrzędowego z 1928 roku – wybierana była przez walne zgromadzenie członków gminy na 3 lata, liczyła nie mniej niż 5 osób i wraz ze zgromadzeniem zarządzała gminą. Na czele rady stał prezes, również wybierany przez zgromadzenie, który wraz z wybieranymi z grona rady wiceprezesem, sekretarzem i skarbnikiem tworzył jej prezydium.

⁶ Stanowisko to zajmował Józef Minarowski.

8

1953, Białystok – Pismo Samodzielnego Referatu do Spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie, dotyczące nastawnika Łazara Nowiczenki.

APS, UWS, sygn. 34/III/6, k. 1, kopia, mps.

ªˉKsiądz Nowiczenko Łazarˉª ¹

Nowiczenko Łazar ur. 14.VII.1883 r. zamieszkały Wodziłki gmina Pawłówka pow. Suwałki obsługuje parafię staroobrzędową w Wodziłkach w charakterze duchownego przełożonego wyznania staroobrzędowego, tytułu nie posiada.

W postępowaniu wyjaśniającym złożył następujące dokumenty: kartę meldunkową Nr M XII-47026 wydaną przez [Biuro] Ewidencji i Kontroli Ruchu Ludności w Pawłówce. Wyświęcony na duchownego przełożonego wyznania staroobrzędowego w 1945 r. przez duchownego parafii straroobrzędowej Łaszkowa Piotra w Wodziłkach.

ªˉDziałalność ks. Nowiczenki Łazaraˉª

W zakres administracyjnej działalności duchownego przełożonego parafii staroobrzędowej w Wodziłkach ks. Nowiczenki Łazara wchodzą miejscowości: Wodziłki gmina Pawłówka, Sokołowo i Aleksandrowo gmina Kuków, m. Suwałki, Ruska Buda², Żłobin i Romanowce gmina Krasnopol, m. Sejny, Lasanka i Sztabinki gmina Giby, Hołny gmina Berżniki, Przerośl gmina Przerośl. Zaleszczewo gmina Jeleniewo, Szury, Lipina gmina Szypliszki³.

ªˉW N I O S E Kˉª

Samodzielny Referat do Spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku po rozpatrzeniu sprawy ks. Nowiczenki Łazara, duchownego parafii staroobrzędowców w Wodziłkach gminy Pawłówka pow. suwalskiego stawia wniosek przychylny o wydanie zaświadczenia rejestracyjnego.

^bˉKierownik Sam.[odzielnego] Referatu

do Spraw Wyznań^{ˉ b}

[podpis nieczytelny]

ªˉ ˉ ª Podkreślone.

^{bˉ ˉ b} Odcisk tuszowy pieczęci.

¹ Informacja dotyczy oczywiście nastawnika (Patrz przyp. 6. do tekstu 6.). Łazar Nowiczenko urodził się w Sokołowie jako syn rolnika, właściciela 10-hektarowego gospodarstwa. Ukończył 3 oddziały szkoły elementarnej. Od 1925 roku mieszkał w Wodziłkach i był w tej wsi gospodarzem, posiadającym 8 ha ziemi. Miał żonę i kilkoro dzieci. W czasie okupacji nie wyrzekł się obywatelstwa polskiego, nie wpisał się na listę osób uprzywilejowanych przez Niemców, przebywał na robotach przymusowych. W lutym 1945 roku został „pobłogosławiony” przez umierającego nastawnika Piotra Łaszkowa na jego następcę. Jak stwierdzał w życiorysie z 1953 roku, był obywatelem polskim narodowości rosyjskiej, sądownie nie karanym, ani podejrzanym, zawsze lojalnym wobec Polski, także w stosunku „do zarządzeń Rządu Polski Ludowej” był „lojalnym i wykonawczym”. Charakteryzując jego stosunek do powojennej rzeczywistości stwierdzono, że „jest bierny, żadnego życia społecznego nie przejawia”. APS, UWS, sygn. 34/III/6, k. 2–5.

² Buda Ruska.

³ Według informacji przekazanej przez Ł. Nowiczenkę do Prezydium PRN w Suwałkach około 1950 roku, do parafii staroobrzędowej w Wodziłkach należeli wierni zamieszkali w: Wodziłkach (20 rodzin, 60 osób), Hołnach Wolmera (2 rodziny, 10 osób), Sokołowie (1 rodzina, 4 osoby), Aleksandrowie (2 rodziny, 8 osób), Budzie Ruskiej (2 rodziny, 13 osób), Żłobinie (2 rodziny, 7 osób), Romanowcach (2 rodziny, 8 osób), Lasance (1 rodzina, 6 osób), Sztabinkach (2 rodziny, 8 osób), Przerośli (1 rodzina, 3 osoby), Zaleszczewie (2 rodziny, 8 osób), Szurach (2 rodziny, 8 osób), Lipinie (1 rodzina, 4 osoby), Sejnach (2 rodziny, 5 osób), Suwałkach (6 rodzin, 15 osób), łącznie 48 rodzin, które liczyły 167 osób. APS, UWS, sygn. 34/III/7, k. 16.

9

1955 lipiec 26, Białystok – Pismo Wydziału do Spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie w sprawie przydziału eternitu na pokrycie dachu molenny w Wodziłkach.

APS, UWS, sygn. 34/III/7, k. 13, kopia, mps.

ªˉP O U F N Eˉª

Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Wydział do Spraw Wyznań przesyła w załączeniu podanie proboszcza² parafii staroobrzędowej w Wodziłkach pow. suwalskiego Nowiczenki Łazarza w sprawie przydzielenia eternitu na pokrycie dachu cerkwi.

Cerkiew w Wodziłkach, w której są odprawiane co niedziela nabożeństwa /w Suwałkach i Pogorzelcu od czasu do czasu/ wymaga naprawy dachu. Istniejący dach jest tak dalece zniszczony, że nie zabezpiecza świątyni przed opadami atmosferycznymi.

Proboszcz parafii Nowiczenko Łazarz, jak również i wierni parafii staroobrzędowej nie budzą żadnych zastrzeżeń.

Biorąc powyższe pod uwagę Prezydium WRN Wydział do Spraw Wyznań stawia wniosek o przydzielenie 220 arkuszy /dużych/ eternitu na pokrycie 160 m² dachu³.

^bˉZał. 1^{ˉ b}

^cˉKierownik Wydziału

do Spraw Wyznań Aleksy Kozioł^{ˉ c}

[podpis nieczytelny]

ªˉ ˉ ª Odcisk tuszowy stempla.

^{bˉ ˉ b} Podkreślone.

^{cˉ ˉ c} Odcisk tuszowy pieczęci.

¹ Podanie nastawnika parafii staroobrzędowej w Wodziłkach Ł. Nowiczenki o eternit na pokrycie dachu molenny zostało najpierw skierowane do Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Suwałkach, a stąd z pismem z dn. 25 czerwca 1955 roku, popierającym starania, do władz wojewódzkich. APS, UWS, sygn. 34/III/7, k. 14.

² Patrz przyp. 1. do tekstu 8.

³ Urząd do Spraw Wyznań podjął decyzję pozytywną i pismem z dnia 31 sierpnia 1955 roku zwrócił się do Biura Sprzedaży Artykułów Różnych Centrali Handlowej Materiałów Budowlanych w Warszawie o sprzedaż parafii staroobrzędowej w Wodziłkach potrzebnej ilości eternitu. APS, UWS, sygn. 34/III/7, k. 12.

10

1956 wrzesień 29, Białystok – Fragment protokołu z narady kierowników oddziałów społeczno-administracyjnych prezydiów powiatowych rad narodowych województwa białostockiego.

APS, UWS, sygn. 34/III/7, k. 13, kopia, mps.

[- -]

Kierownik Oddziału Społeczno-Administracyjnego [Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Augustowie] towarzysz [Józef] Salamonowicz.

Na terenie powiatu augustowskiego są dwie grupy narodowościowe, Rosjanie i Cyganie. Rosjan jest 60 do 70 rodzin, zamieszkują w dwóch wsiach. Jedna wieś jest całkowicie zamieszkała przez ludność rosyjską, a druga częściowo¹. Ludność ta w życiu społecznym powiatu bierze czynny udział, jest kilku przewodniczących gromadzkich rad narodowych, kilku jest członkami prezydium [gromadzkich rad narodowych], niektórzy z nich pracują w Milicji Obywatelskiej, w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego itd.². Życie tej grupy toczy się normalnym trybem.

[- -]

¹ Pierwszą wsią były Gabowe Grądy, a drugą Bór.

² W niektórych szczegółach urzędnik ten przesadził, bowiem w 1956 roku staroobrzędowiec był tylko przewodniczącym Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Netcie (Maciej Batus). Po jednym radnym w GRN w Białobrzegach miały wsie Gabowe Grądy i Bór. We władzach powiatowych w Augustowie dość ważne stanowiska urzędnicze, bo kierowników referatu kadr i szkolenia oraz referatu wojskowego Prezydium PRN zajmowali Timofiej Filipow oraz Aleksander Krupadziorow. W tym czasie na czele Zarządu Powiatowego Związku Samopomocy Chłopskiej stali Antoni Batus i Arsenii Iwanow. Staroobrzędowcy byli również urzędnikami niższych szczebli. Sprawdzenia wymaga informacja o pracy staroobrzędowców w Milicji Obywatelskiej i Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego.

11

[1957 styczeń lub luty, Sejny] – Sprawozdanie z działalności administracji państwowej wśród grup narodowościowych powiatu sejneńskiego za rok 1956.

APS, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Sejnach 1955–1975, sygn. 959, k. 1–12, kopia, mps.

W okresie sprawozdawczym na terenie powiatu sejneńskiego zamieszkuje ogółem 20 tysięcy ludności, w tym 6 tysięcy narodowości litewskiej, 200 osób narodowości rosyjskiej, lecz te cyfry nie są jeszcze właściwe dlatego, że obecnie dużo osób przyjeżdża ze Związku Radzieckiego¹ i od ostatniego sprawozdania kilka rodzin przyjechało, oraz zostali wykryci ci, którzy do chwili obecnej figurowali jako Polacy.

Ludność litewska zamieszkuje w przeważnej części w takich gromadach jak: Puńsk, Widugiery, Jodeliszki, Smolany, Klejwy, Ogrodniki i miasto Sejny. Ludność rosyjska zamieszkuje gromady takie jak: Ogrodniki, Pogorzelec, Maćkowa Ruda, Skustele i miasto Sejny.

Jeśli chodzi o udział ludności litewskiej i rosyjskiej, to w pracy społecznej wykazała wiele chęci i pomocy dla państwa ludowego oraz pomocy w budownictwie socjalizmu w Polsce².

[- -]

Na terenie Gromadzkiej Rady Narodowej ^aˉOgrodniki^ˉa  istnieje zespół artystyczny skupiający młodzież polską, litewską i rosyjską, zespół ten cieszy się szerokim zaufaniem wśród społeczeństwa. Zespół ten [ma] w swym programie pieśni, wiersze i tańce różnej narodowości, polskie, litewski, rosyjskie.

[- -]

Gromadzka Rada Narodowa Ogrodniki udzieliła pożyczki długo i krótkoterminowej na ogólną sumę 30 tys. zł dla rolników różnej narodowości, polskiej, litewskiej i rosyjskiej.

[- -]

Gromadzka Rada Narodowa Maćkowa Ruda udzieliła pożyczek na sumę 25 tys. zł dla rolników polskich i rosyjskich.

[- -]

Pożyczki powyższe były przyznawane dla rolników na budowę domów mieszkalnych oraz budynków gospodarczych, [na zakup] różnego rodzaju inwentarza żywego i martwego. W poszczególnych gromadach nie pomijano mniejszości narodowościowych, pożyczki były udzielane obywatelom litewskim, polskim i rosyjskim.

[- -]

^{aˉ ˉ a} Podkreślone odręcznie.

¹ W ramach tak zwanej drugiej repatriacji w latach 1955–1959 do Polski mogły przybyć z ZSRR osoby posiadające obywatelstwo polskie przed 17 września 1939 roku, ich dzieci i współmałżonkowie. Z takiej możliwości skorzystali nie tylko Polacy (głównie z kresów wschodnich), ale też część Litwinów i staroobrzędowców, którzy na mocy porozumienia między rządami III Rzeszy i ZSRR opuścili Suwalszczyznę i Sejneńszczyznę w 1941 roku, i zostali osiedleni na Litwie.

² Opinia ta w stosunku do staroobrzędowców była zdecydowanie przesadzona. W zestawieniach ilustrujących skład narodowościowy różnych organów władz, instytucji i organizacji w powiecie, wymieniono jednego Rosjanina w gromadzie Ogrodniki jako: gromadzkiego delegata ministerstwa skupu, członka gromadzkiego komitetu Frontu Narodowego, członka obwodowej komisji wyborczej, członka Komisji Budżetowo-Finansowej Gromadzkiej Rady Narodowej.

12

1964 lipiec 3 – Fragment sprawozdania opisowego Wydziału Spraw Wewnętrznych Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Suwałkach, dotyczącego działalności stowarzyszeń w powiecie suwalskim za I półrocze 1964 roku.

APS, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej i Urząd Powiatowy w Suwałkach [1948– 1949] 1950–1975 [dalej: PPRNiUPS], sygn. 2431, k. 34, kopia, mps.

[- -]

e/ [--] Natomiast jeżeli chodzi o Rosyjskie Stowarzyszenie Kulturalne Koła w Suwałkach i Wodziłkach¹, więc zdaniem tutejszego Wydziału Spraw Wewnętrznych stowarzyszenia te nie mają racji bytu, tendencji co do rozwoju ich nie ma żadnych. Członkowie w/w stowarzyszenia są to ludzie starzy, pracujący na gospodarstwach i najczęściej nie mający czasu na prace społeczne, młodzież natomiast tej narodowości wyjeżdża do większych miast w poszukiwaniu pracy. [- -]

^aˉKierownik

Wydziału Spraw Wewnętrznych

[podpis nieczytelny]

(Eugeniusz Skrodzki)ˉª

Sporządzono dn. 3 VII 64 r.

przez Zdaniuk Helenę

Starszą Referent Referatu Społeczno-Administracyjnego

[Podpis:] H. Zdaniuk

^{aˉ ˉ a} Odcisk tuszowy pieczęci.

¹ W Wodziłkach, koło Stowarzyszenia Kulturalnego „Zwienija” (przemianowanego później na Rosyjskie Stowarzyszenie Kulturalne z siedzibą Zarządu Głównego w Łodzi) zostało powołane podczas zebrania organizacyjnego 27 sierpnia 1961 roku. Początkowo tworzyło je 11 osób, a na jego czele stanęli: przewodniczący Fiodor Fiodorow, sekretarz Jemieljan Jefiszow, skarbnik Aleksander Markow (w 1962 roku przewodniczącym został Fiedosiej Nowiczenko, zaś w 1963 roku skarbnikiem Sawieli Siwirykow). Do połowy 1963 roku liczebność koła zwiększyła się do 15 osób. W 1964 roku z ponoć nieznanych władzom powiatowym powodów, po 3 latach jako takiej aktywności, Koło RSK w Wodziłkach przestało istnieć. W Suwałkach zebranie odbyło się 21 kwietnia 1963 roku. Wybrano wówczas zarząd koła w składzie: przewodniczący Piotr Bondarow, sekretarz Szymon Baszłaminow, skarbnik Fiekcist Jermołajew. Suwalskie koło zostało zarejestrowane w Zarządzie Głównym RSK 22 kwietnia 1963 roku, ale nie rozwinęło żadnej działalności. Zdołano wprawdzie jeszcze zebrać od 23 członków i przekazać do Zarządu Głównego RSK składki oraz zaprenumerować czasopisma „Sowietskaja Rosija” i „Ogoniok”, ale do listopada 1963 roku ani koło, ani zarząd nie odbyły żadnego spotkania. Jako powód podawano brak lokalu (zarząd miał siedzibę w mieszkaniu prywatnym sekretarza F. Jermołajewa przy ul. Armii Czerwonej 30). W następnych miesiącach zwracano się do władz powiatowych, w tym osobiście do przewodniczącego Prezydium PRN w Suwałkach Jana Sawickiego, o przydzielenie lokalu na potrzeby koła. Prośby te przez niemal 2 lata pozostawały bez echa i dlatego w styczniu 1965 roku przewodniczący koła poinformował Wydział Spraw Wewnętrznych Prezydium PRN w Suwałkach, a wcześniej Zarząd Główny RSK, o zaprzestaniu działalności koła na terenie Suwałk i praktycznie jego samorozwiązaniu.

13

[1965] styczeń 10 – Fragmenty sprawozdania opisowego Referatu Społeczno-Administracyjnego Wydziału Spraw Wewnętrznych Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Suwałkach z zakresu spraw narodowościowych.

APS, PPRNiUPS, sygn. 2431, k. 17–21, kopia, mps.

Sprawozdanie opisowe z zakresu spraw narodowościowych za rok 1964 Prezydium Powiatowej Rady Narodowej Wydział Spraw Wewnętrznych – Referat Społeczno-Administracyjny.

Zagadnienia narodowościowe na terenie powiatu suwalskiego nie przedstawiają większego problemu, ponieważ na naszym terenie występuje prawie i wyłącznie ludność narodowości polskiej.

Na stan ogółem zamieszkałych 67282 osób, zamieszkuje około 74 Litwinów, 191 staroobrzędowców /narodowości rosyjskiej/, 52 Rosjan, 20 Cyganów, 9 Żydów tylko w m. Suwałki, 9 autochtonów – mazurów, 2 Ukrainki, 2 Białorusinów, 1 Grek i 1 Czeszka. Większe skupiska ludności niepolskiej znajdują się na terenie G.[romadzkiej] r.[ady] N.[arodowej] Szypliszki – ogółem ludn.[ości] 3138, w tym Litwinów 24 i 17 staroob.[rzędowców], G.R.N. Pawłówka ogółem ludności 2289, w tym staroobrzędowców 95, G.R.N. Filipów ogółem ludności 4483 w tym 9 autochtonów, m. Suwałki – 21177, w tym 50 Litwinów, staroobrzędowców 40, Rosjan 31, Cyganów 20, Żydów 9, Ukrańców 1, Białorusinów 2, Grek 1 i 1 Czeszka. W GRN Chmielówka Stara, Jeleniewo, Nowa Wieś, Przerośl, Smolniki, Sobolewo, Wychodne i Żubryn zamieszkują pojedyncze rodziny staroobrzędowców i Rosjan w ilości ogółem 61. W miejscowości Wodziłki gr.[omada] Pawłówka Nowa występuje większe skupisko staroobrzędowców, jest to ludność trudniąca się rolnictwem, przodkowie której przybyli z carskiej Rosji na ziemie polskie na skutek nietolerancji religijnej i ich potomkowie nadal uprawiają swój kult religijny, a w domu posługują się językiem rosyjskim.

Na terenie powiatu istnieją i działają 3 stowarzyszenia narodowościowe: Rosyjskie Stowarzyszenie Kulturalne w Wodziłkach¹, Rosyjskie Stowarzyszenie Kulturalne w m. Suwałki² ul. Armii Czerwonej³ 30 i Litewskie Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne przy ul. Kolejowej. W/w stowarzyszenia w ramach nadzoru są kontrolowane dwa razy do roku przez tut.[ejszy] Wydział. Kontrola obejmuje działalność statutową i finansową. Kontrole pośrednie polegają na przesyłaniu przez zarządy stowarzyszeń sprawozdań z działalności przeważnie raz do roku i protokoły z walnych zgromadzeń. W wyniku przeprowadzonych kontroli nie stwierdzono, by działalność ww. stowarzyszeń narodowościowych wykraczała poza ramy działalności statutowej, zgodna jest z przepisami wynikającymi ze statutów tych towarzystw i prawa o stowarzyszeniach.

W okresie sprawozdawczym przeprowadzono trzy kontrole bezpośrednie w następujących kołach towarzystw:

[…]

– Skontrolowano nowopowstałe Koło Rosyjskiego Stowarzyszenia Kulturalnego w Suwałkach przy ul. Armii Czerwonej 30 – w wyniku kontroli stwierdzono, że koło to dotychczas większej działalności nie przejawiało ze względu na krótki okres działania. Celem uaktywnienia działalności polecono zgodnie ze statutem zwołanie posiedzenia zarządu do wytyczenia planu działania na przyszłość. Nie stwierdzono, by dotychczasowa działalność wykraczała poza ramy statutu.

– W Wodziłkach działa Koło Rosyjskiego Stowarzyszenia Kulturalnego, zrzesza ono obecnie 14 członków, składka członkowska wynosi 12 zł rocznie. Ogólna suma składek przekazywana jest zarządowi głównemu stowarzyszenia w Łodzi. Praca koła koncentruje się w świetlicy prowadzonej społecznie przez sekretarza koła J.[emieliana] Jefiszowa. Świetlica posiada radio, patefon, gry towarzyskie, urządzane są zabawy. Przy świetlicy tegoż stowarzyszenia istnieje punkt wypożyczeń książek, liczy 129 książek w jęz. polskim i 111 w jęz. rosyjskim. Korzysta z niego 15 czytelników. Poza tym świetlica ta otrzymuje prasę w języku rosyjskim: „Ogoniok”, „Sowietskaja Rosija”, „Sielskaja Żizń”, w języku polskim „Kraj Rad”, „Gazeta Białostocka” i „Gospodyni Wiejska”. W m-cu czerwcu 1963 r. staraniem stowarzyszenia odbył się kurs z zakresu znajomości przepisów, dotyczących prowadzenia furmanek, jazdy na rowerze i motorowerze, który ukończyło 30 osób, otrzymując zaświadczenia o ukończeniu takiego kursu. W m-cu październiku nauczyciel z Błaskowizny wygłosił odczyt na temat „700-lecie urodzin Aleksandra Newskiego”⁴.

Udział w pracy rad narodowych – ludności litewskiej i staroobrzędowców Radnych P[owiatowej] R[ady] N[arodowej] 60, [w tym Litwinów] 1, [staroobrzędowców] –

Członków komisji PRN 83, [w tym Litwinów] 1, [staroobrzędowców] –

Członków komisji G[romadzkich] R[ad] N[arodowych] 526, [w tym Litwinów] 1, staroobrzędowców 1⁵.

[…]

Grupa staroobrzędowców zamieszkująca wieś Wodziłki GRN Pawłówka Nowa również założyła w 1963 r. kółko rolnicze. Rolnicy z grup narodowościowych zamieszkujący poszczególne wsie dosyć aktywnie włączają się do procesu przebudowy wsi, są pozytywnie ustosunkowani do polityki agrarnej Państwa, są przeważnie członkami istniejących kółek rolniczych.

[…]

W Ośrodku Zdrowia w Suwałkach pracuje lekarz – Rosjanka. W Powiatowej Stacji Sanit. [arno]-Epidemiologicznej pracuje laborantka Rapiejko Anastazja – Rosjanka.

Służba zdrowia otacza jednakowo opieką wszystkich bez względu na narodowość.

Na terenie tut.[ejszego] powiatu nie notuje się zjawisk wrogiej działalności wśród grup mniejszości narodowych.

[…]

Sporządzono dn. 10 I 65⁶ r.

Przez Ob. Zdaniuk Helenę

[podpis] H. Zdaniuk

^aˉKierownik

Wydziału Spraw Wewnętrznych

(Eugeniusz Skrodzki)^{ˉ a}

[podpis nieczytelny]

^{aˉ ˉ a} Odcisk tuszowy pieczęci.

¹ Koło Rosyjskiego Stowarzyszenia Kulturalnego w Wodziłkach.

² Koło Rosyjskiego Stowarzyszenia Kulturalnego w Suwałkach.

³ Obecnie ulica Sejneńska.

⁴ Aleksander Newski (ok. 1220–1263) – święty prawosławny, protoplasta dynastii książąt moskiewskich, książę ruski, władca Nowogrodu Wielkiego. W 1240 roku pokonał Szwedów nad Newą (stąd przydomek) i w 1242 roku rycerzy zakonu inflanckiego na zamarzniętym jeziorze Pejpus. Uznał zwierzchność Mongołów nad Rusią. Od 1249 roku wielki książę kijowski i od 1252 roku książę włodzimiersko-suzdalski.

⁵ Na 1347 członków władz powiatowych, miejskich i gromadzkich (rad narodowych, ich komisji i prezydiów) w zestawieniu wykazano tylko dwóch Litwinów i jednego staroobrzędowca.

⁶ W oryginale 64.

14

1967 maj [3 lub po 3 maja, prawdopodobnie Białystok] – Notatka służbowa inspektora Wydziału do Spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku z pobytu w Gabowych Grądach.

APS, UWS, sygn. 34/III/4, k. 78, oryg., rkps.

W związku z przyjazdem pracowników naukowych Uniwersytetu Warszawskiego w dniu 3 maja 1967 r. zorganizowano wspólny wyjazd do Gminy Staroobrzędowców w Gabowych Grądach¹ pow. Augustów.

Rozmowę przeprowadzono z przełożonym² gminy – Bartłomiejem Filipowem, w wyniku której ustalono:

Gmina w Gabowych Grądach obejmuje ok. 100 rodzin zamieszkałych w Gabowych Grądach i wsi Bród³ oraz 47 wyznawców zamieszkałych w Augustowie. Grupa ta przybyła do Polski ok. 200 lat temu z guberni archangielskiej⁴. Na terenie pow. Suwałki – wieś Wodziłki – jest jeszcze druga samodzielna gmina staroobrzędowców. Staroobrzędowcy zachowali odrębność do chwili obecnej, izolują się od pozostałej ludności. Gmina posiada swój kościół (niewielki, drewniany) i cmentarz. Przełożonego („popa”⁵) wybierają spośród siebie.

Ob. Filipow z aprobatą przyjął wiadomość o ewentualnym przyjeździe ekipy lekarskiej i obiecał swą pomoc w zapewnieniu frekwencji na badaniach.

Inspektor Wydziału ds. Wyznań

[podpis nieczytelny]

(Zuzanna Łucyk-Szubzda)

¹ W maju 1967 roku w województwie białostockim, w tym w Gabowych Grądach, przebywali naukowcy z Pracowni Antropologicznej przy Katedrze Archeologii Pierwotnej i Wczesnośredniowiecznej Uniwersytetu Warszawskiego, którzy podjęli badania wśród ludności muzułmańskiej (Tatarów w Bohonikach) i prawosławnej (staroobrzędowców). Wizyta ta (zgodę na nią wyraził Urząd do Spraw Wyznań w Warszawie na wniosek złożony 2 maja 1967 roku przez dr. Andrzeja Wiercińskiego, starszego wykładowcę UW) poprzedzała, planowaną na sierpień 1967 roku, wspólną polsko-czechosłowacką ekspedycję antropologiczną. Jej celem miało być przeprowadzenie badań antropologiczno-medycznych nad „izolatami ludzkimi” przez naukowców z UW i uniwersytetu w Bratysławie, na podstawie umowy podpisanej 6 maja 1965 roku między przedstawicielami obu uczelni (dr. A. Wiercińskim i prof. dr. Jindžichem A. Valsikiem). APS, UWS, sygn. 34/III/4, k. 79.

² Z nastawnikiem (Patrz przyp. 6. do tekstu 6.).

³ Bór.

⁴ Informacja ta wymaga wyjaśnienia. Eugeniusz Iwaniec twierdzi, iż przodkowie staroobrzędowców zamieszkałych w Gabowych Grądach i Borze przybyli na teren powiatu augustowskiego z okolic Góry Kalwarii, ze wsi Pilczyn zaraz po powstaniu styczniowym. Autor powołuje się też na głoszone przez niektórych staroobrzędowców przekazy. Według nich, grupa ta wcześniej przybyła na tereny dawnej Rzeczypospolitej z północnej Rosji, a więc, być może, z terenów byłej guberni archangielskiej.

⁵ Chodzi o nastawnika.

15

1967 wrzesień 23, Białystok – Notatka służbowa w sprawie postępowania wywłaszczeniowego dotyczącego działki gruntu w Suwałkach, należącej do staro- obrzędowców.

APS, UWS, sygn. 34/III/7, k. 12, oryg., rkps.

W związku ze wszczętym postępowaniem wywłaszczeniowym dotyczącym działki gruntu, położonej w Suwałkach, a będącej własnością gminy staroobrzędowców, wezwano do Wydziału [do Spraw Wyznań Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku] ob. Jerofieja Moskalowa, który w imieniu gminy odmówił dobrowolnej sprzedaży.

Ob. Moskalow wyjaśnił, że nieruchomość ta należy do gminy w Wodziłkach pow. Suwałki, której przełożonym jest ob. Łazar Nowiczenko. On, tj. Moskalow pełni jedynie obowiązki administratora tej nieruchomości, w skład której wchodzi prócz działki gruntu – cerkiew i dom mieszkalny. Ponadto gmina posiada w miejscowości Pogorzelec pow. Sejny działkę i cerkiew, które nie są użytkowane ze względu na to, że nikt z wyznawców tam nie zamieszkuje. (Ob. Moskalow prosił przy tym o interwencję u władz miejscowych, by zwrócono większą uwagę na mieszkańców, a przede wszystkim dzieci i młodzież, która dopuszcza się dewastacji obiektu. O powyższym poinformowano dn. 23.IX.67 przewodniczącego Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Sejnach¹). W m. Suwałki gminy nie było i nie ma, a wyznawcy (kilka rodzin) należą do Wodziłek. W skład tej gminy wchodzą również 3 rodziny (16 osób) zamieszkałe w Sztabinkach i 4 rodziny zamieszkałe w Głuszynie pow. Sejny.

Na tym rozmowę z Ob. Moskalowem zakończono. Koszta podróży zostały wypłacone.

Następnie skontaktowałam się z przewodniczącym Prezydium PRN w Suwałkach², który w porozumieniu z władzami budowlanymi i innymi właściwymi czynnikami poinformował, że:

1. lokalizacja zakładu usługowego dla Spółdzielni Pracy Elektrotechniczno-Metalowej jest zgodna z planem rozbudowy miasta – przewidziana tam jest dzielnica przemysłowo-składowa z całym kompleksem obiektów przemysłowych;

2. brak możliwości innego rozwiązania – o zmianie lokalizacji nie może być mowy ze względu na brak innego właściwego terenu oraz niezgodność z planem zagospodarowania przestrzennego, zamiana działek również nie jest realna.

Inspektor Wydziału ds. Wyznań

[podpis nieczytelny]

(Zuzanna Łucyk-Szubzda)

¹ Przewodniczącym Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Sejnach był wówczas Eugeniusz Lubowicki.

² Przewodniczącym Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Suwałkach był wtedy Eugeniusz Złotorzyński.

16

1970 luty 6, Suwałki – Fragmenty pisma Wydziału Spraw Wewnętrznych Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Suwałkach do Urzędu Spraw Wewnętrznych Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku.

APS, PPRNiUPS, sygn. rob. 2437, k. 6–9, kopia, mps.

Wydział Spraw Wewnętrznych Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Suwałkach niniejszym komunikuje o sposobie realizacji uchwały Nr 62/503/66 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w sprawie ustalenia kierunków działania organów administracji państwowej w zakresie pomocy dla ludności mniejszości narodowościowych.

Na terenie tutejszego powiatu liczba ludności mniejszości narodowościowych stanowi niewielki procent w stosunku do ogółu mieszkańców, dlatego też i realizacja uchwały w niektórych wypadkach nie ma zastosowania.

– Sprawy narodowościowe rozpatrywane są na posiedzeniu Prezydium PRN raz do roku w związku z ogólnym składaniem sprawozdań z działalności Wydziału [Spraw Wewnętrznych] i wówczas składana jest krótka informacja dot. spraw narodowościowych na terenie powiatu. W ten sam sposób składana jest raz do roku informacja na posiedzeniu Komisji Bezpieczeństwa i Porządku Publicznego Powiatowej Rady Narodowej. Instancje partyjne spraw narodowościowych nie rozpatrywały.

– Nie została podjęta uchwała przez tut. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej dotycząca problemu narodowościowego, ponieważ na naszym terenie nie zachodzi tego rodzaju potrzeba z uwagi na znikomy procent ludności mniejszości narodowościowych oraz, że na terenie m. Suwałk istnieje jedno koło Litewskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego i na terenie gromady Szypliszki 3 koła LTSK zrzeszające niewielką ilość członków.

– Nadzór nad ludnością mniejszości narodowościowych sprawowany jest poprzez kontrole bezpośrednie kół LTSK, poprzez wywiady w terenie, w Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Szypliszkach tam, gdzie są większe skupiska ludności mniejszości narodowościowej tj. litewskiej, rosyjskiej /staroobrzędowców/.

[- -]

Ocena społeczno-polityczna środowisk mniejszości narodowościowych przedstawia się następująco:

a/ Na terenie wsi Wodziłki zamieszkałej przez ludność narodowości rosyjskiej nie ma członków należących do organizacji partyjnych: Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego.

W Gromadzkiej Radzie Narodowej Szypliszki ludność rosyjska i litewska ma swoich reprezentantów w instancjach partyjnych, jest to jednak znikoma część procenta w stosunku do zamieszkałej ludności na terenie GRN. Do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Szypliszkach należy 4 Litwinów i 2 Rosjan, do Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego – 1 członek narodowości rosyjskiej. W Suwałkach również znikoma część ludności mniejszości narodowościowych należy do organizacji partyjnych.

b/ Znikomy jest udział ludności litewskiej w instancjach partyjnych. Sekretarzem Powiatowego Zarządu Związku Młodzieży Wiejskiej jest Litwin. W Gromadzkiej Radzie Narodowej Pawłówka radnym jest Rosjanin /staroobrzędowiec/ oraz 1 Rosjanin w komisji radzieckiej, w Gromadzkiej Radzie Narodowej Szypliszki radnymi są 2 Litwini i 1 Rosjanin.

[- -]

d/ Postawę i nastroje grup narodowościowych, zamieszkałych na terenie tut. powiatu w powiązaniu z wydarzeniami międzynarodowymi wewnątrz kraju z uwzględnieniem włączenia do realizacji obchodów 25-lecia PRL i kampanii wyborczej do Sejmu PRL i rad narodowych ocenić należy jako dobrą, ponieważ nie ujawniono jakichkolwiek wrogich nastrojów.

e/ [- -] We wsi Wodziłki 24 Rosjan wykonało czyn społeczny przy budowie drogi we wsi o wartości 45 tys. zł. [- -]

f/ Udział ludności mniejszości narodowościowych w realizacji uchwały IX Plenum Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w sprawie rozwoju rolnictwa należy ocenić jako dobry, ponieważ ludność ta realizuje uchwały na równi z innymi mieszkańcami narodowości polskiej. [- -]

– Ocena pracy statutowej towarzystw narodowościowych:

[- -]

f/ Amatorskich zespołów artystycznych rekrutujących się ze środowisk narodowościowych nie ma. [- -]

– Współpraca Wydziału Spraw Wewnętrznych z innymi wydziałami w zakresie realizacji uchwały Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej Nr 62/503/66 jest znikoma z uwagi na niewielkie skupiska ludności narodowości litewskiej i rosyjskiej, pomieszanej z ludnością polską pod względem miejsca zamieszkania, jak również i węzłów pokrewieństwa, dot. to szczególnie ludności litewskiej, gdyż coraz częściej zdarzają się wypadki zakładania rodzin mieszanych litewsko-polskich. Ludność mniejszości narodowościowych stopniowo asymiluje się z ludnością polską i są wypadki, że nie chcą ujawnić swej odrębności narodowej. W związku z tym wykazanie konkretnych form i metod pracy z ludnością mniejszości narodowościowych sprawia wiele trudności.

W związku z powyższym nie zachodzi potrzeba przekonsultowania opracowanej informacji z Komendą Powiatową Milicji Obywatelskiej i Komitetem Powiatowym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

ªˉKierownik

Wydziału Spraw Wewnętrznych

(Eugeniusz Skrodzki)ˉª

[podpis nieczytelny]

ªˉ ˉª Pieczęć imienna.