|
AUGUSTOWSKO-SUWALSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE
Proszę chwilę zaczekać, ładuję stronę... |
|
AUGUSTOWSKO-SUWALSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE
Proszę chwilę zaczekać, ładuję stronę... |
|
Sławomir Filipowicz
Zespół archiwalny Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego w Suwałkach 1919-1939 - stan zachowania, możliwości udostępniania, zawartość
Piękna tradycja Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego w Suwałkach, działalność i znaczenie jego uczniów, absolwentów dla regionu i Polski, czyni z jego spuścizny dokumentacyjnej ciekawy obiekt badawczy, jak również środek sentymentalnych powrotów tychże uczniów i absolwentów w czasy młodości. Niniejszy komunikat wychodzi naprzeciw tym potrzebom i ma za zadanie przedstawienie zarysu dziejów zespołu archiwalnego, problemów ze stanem zachowania, możliwości udostępniania, a także charakterystyki zawartości oraz przydatności do badań historycznych na tle innych zachowanych źródeł. Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego w Suwałkach ma długą tradycję sięgającą pierwszej połowy XIX. Już od 1846 r. gimnazjum uzyskało własny gmach, który służy spadkobiercy jego tradycji – I Liceum Ogólnokształcącemu im. Marii Konopnickiej do dzisiaj. I wojna światowa przyniosła poważne perturbacje – ewakuację i tułaczkę gimnazjum. W 1917 r. jej siedzibą stał się Rostów nad Donem. Jeszcze pod okupacją, w 1918 r., Tymczasowa Rada Obywatelska Okręgu Suwalskiego powołała gimnazjum koedukacyjne, które w 1919 r. zostało upaństwowione i podzielone na męskie – im. Karola Brzostowskiego i żeńskie – im. Marii Konopnickiej. Oba gimnazja przejęły też majątek i zobowiązania finansowe po zlikwidowanej Szkole Handlowej w Suwałkach 1. Nic jednak nie wiadomo, czy jednocześnie któreś z nich przejęło spuściznę dokumentacyjną tej szkoły. Brakuje też informacji o losach dokumentacji z okresu XIX w. po gimnazjach męskim i żeńskim. W dokumentach pojawia się wzmianka, że w wyniku ewakuacji gimnazjum żeńskiego do Połtawy, pozostała tam cała (!) dokumentacja tej szkoły 2. W przypadku gimnazjum męskiego nie wiemy jakie straty w aktach ono poniosło. Z pewnością przynajmniej cześć ewakuowano wraz ze szkołą i te pozostały na terenie Rosji, w każdym razie dzisiaj nie mamy, poza szczątkami, żadnych akt od założenia szkoły do I wojny światowej. W związku z działalnością Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego w Suwałkach w okresie dwudziestolecia międzywojennego narastała oczywiście nowa wymagana dokumentacja: zarówno specyficzna toku nauczania, jak i typowa z zakresu organizacji, zarządzania, obsługi szkoły. Nie wiemy czy zorganizowano jakieś archiwum zakładowe, czy też dokumenty pozostawały w sekretariacie. Kolejne straty spowodowała II wojna światowa. Aby zabezpieczyć przynajmniej najistotniejsze wówczas akta, w 1939 r. dyrektor Wincenty Burakiewicz polecił woźnym: Wojciechowskiemu, Olszewskiemu i Jarząbskiemu zakopać w piwnicach cześć archiwum szkolnego 3. Wyselekcjonowano najważniejsze pod względem prawnym dokumenty z okresu międzywojennego, głównie dokumentację i świadectwa egzaminów dojrzałości. Nie znamy sposobu ich zabezpieczenia, ale na pewno nie był wystarczający. Z pewnością dyr. W. Burakiewicz i woźni nie spodziewali się, że tak długo akta będą musiały pozostać w ukryciu. Zostały odkopane dopiero kilka lat po wojnie i były nadal przechowywane w budynku gimnazjum przez mieszczące się tam Liceum Ogólnokształcące im. Marii Konopnickiej. Jest to, poza nielicznymi innymi materiałami, jedyna część zespołu archiwalnego Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego w Suwałkach, która przetrwała do naszych czasów. Reszta została prawdopodobnie zniszczona przez okupanta. W trosce o zachowanie tej dokumentacji, pozostającej w bardzo złym stanie, kierownictwo Liceum Ogólnokształcącego im. M. Konopnickiej zaproponowało Archiwum Państwowemu w Suwałkach jej przejęcie i w ten sposób w 1992 r. została ona włączona do zasobu Archiwum. Stan archiwaliów był taki, że uniemożliwiał nawet przeprowadzenie odpowiedniego opracowania zespołu przed przejęciem. Sporządzono tylko prowizoryczną, niedoskonałą ewidencję, według której liczył on 36 j.a. i zajmował na półce 0,6 mb. Ówczesne możliwości finansowe, techniczne i kadrowe powodowały, że jedyne co można było zrobić, to zapewnić w Archiwum Państwowym w Suwałkach lepsze warunki przechowywania. Ciągle poszukiwano możliwości bardziej aktywnych działań, koncentrując się na dwóch kierunkach:
Papier stosowany od II połowy XIX w., w tym i ten, który użyty został w omawianym zespole, nie jest zbyt trwały. Technologia stosowana przy jego produkcji wprowadza substancje kwasowe, co w połączeniu z wodą (nawet w postaci wilgoci w powietrzu) prowadzi do kwasowej hydrolizy. W wyniku tego następują negatywne zmiany w strukturze łańcuchów celulozy, głównego składnika papieru, odpowiedzialnego za jego trwałość. Papier staje się podatny na rozrywanie i łamliwy. Część tych zmian jest nieodwracalnych, niektóre daje się usunąć poprzez zabiegi konserwatorskie polegające na kontrolowanych kąpielach wodnych. Inną widoczną zmianą, aczkolwiek nie tak destrukcyjną jak opisane powyżej, jest żółknięcie spowodowane utlenianiem. Środowisko wilgotne prowadzi zwykle również do oddziaływania czynników mikrobiologicznych – rozwoju różnego rodzaju szczepów grzybów, dla których pożywką są stosowane w procesie produkcji papieru substancje. W przypadku omawianego zespołu te wszystkie czynniki oddziaływały w stopniu bardzo silnym. Dołączyło się do tego nasycenie papieru różnego rodzaju substancji chemicznymi, zwłaszcza solami, co spowodowało w przypadku niektórych jednostek wręcz zbrylenie. Nie przysłużyło się też dobrze przeniesienie, co prawda na dość krótki czas, do niezwykle suchych i zbyt ciepłych pomieszczeń tymczasowego lokum Liceum im. M. Konopnickiej w budynku b. Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Suwałkach przy ul. Noniewicza. Doprowadziło to do szczególnie niewskazanego w tym stanie akt przesuszenia i dodatkowego zwiększenia kruchości. W konsekwencji, poza nielicznymi jednostkami archiwalnymi, zespół nie nadawał się do udostępniania. Niestety, konserwacja tak młodych materiałów archiwalnych nie mogła być wówczas wykonana, natomiast akt w takim stanie żadna pracownia mikrofilmowa nie mogła przyjąć. Inna ówczesna technika kopiowania przy pomocy ksero, ze względu na stan zachowania, również nie mogła być zastosowana. Problem wydawał się nierozwiązywalny. W sukurs przyszedł jednak postęp techniczny w zakresie systemów informatycznych, umożliwiający tworzenie kopii cyfrowych, ich przechowywanie na dyskach twardych komputerów i zarządzanie pokaźnymi zbiorami plików. Jednak dygityzacja 4 wyłącznie przy użyciu dostępnych wówczas skanerów płaskich (rolkowe zupełnie się do tego nie nadawały), ze względu na stan zachowania, była nieodpowiednia. Skaner płaski mógł jedynie wspomagać kopiowanie w przypadkach lepiej zachowanych i luźnych dokumentów 5. Dopiero, jak stały się dostępne aparaty cyfrowe o dostatecznych parametrach technicznych dla celów kopiowania dokumentów w formacie zbliżonym do A4, można było rozważyć problem praktycznego zastosowania techniki dygityzacji. Archiwum Państwowe w Suwałkach, zachęcone sprzyjającą atmosferą, wystąpiło do Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych o przeznaczenie środków na aparat cyfrowy i środki te otrzymano. Można było za nie zakupić jedynie sprzęt klasy amatorskiej i to bez odpowiednio pojemnej pamięci. Jednak parametry techniczne aparatu były obiecujące: przetwornik obrazu kolorowy CCD typu 1/1.8, 8,93 mm, wielkości 3,3 Mpikseli, co dawało w rezultacie pliki graficzne o maksymalnej rozdzielczości 2048x1536 pikseli. Aparat ten miał też możliwość zapisu plików w formacie bez kompresji „tif”, co było warunkiem stosowania w archiwum. Ze względu na ograniczone możliwości finansowe, zakupiono nie wskazany profesjonalny fotograficzny stół reprodukcyjny, lecz statyw umożliwiający ustawienie głowicy w dół w płaszczyźnie poziomej. Archiwalia były kładzione po prostu pod statywem, a zdjęcia wykonywano z góry. Użyto również improwizowanego oświetlenia. Dużym mankamentem była konieczność częstego podłączania aparatu do komputera i przerzucania plików z karty pamięci aparatu na dysk twardy komputera. Wszystko to dalekie było od zasad ergonomii i znacznie przedłużało cały proces dygityzacji, ale wreszcie dawało możliwość sporządzenia kopii dokumentów zespołu. Zanim przystąpiono do pracy należało jeszcze opracować normy i procedury. Jak wspomniano, jedynym możliwym do przyjęcia formatem zapisu plików był „tif”. Zastosowano maksymalną dostępną w tym aparacie rozdzielczość 2048x1536 pikseli. Wahano się odnośnie zapisu w kolorze, czy w wersji czarno-białej. Kolor daje oczywiście bogatsze informacje, a przede wszystkim użytkownik w kontakcie z kolorowymi kopiami odnosi wrażenie bliższe korzystaniu z oryginału. Negatywną stroną są jednak znacznie większe rozmiary plików, co zwiększa koszty przechowywania oraz stawia większe wymagania wobec komputerów i programów do przetwarzania i zarządzania takimi plikami. W przypadku kopii czarno-białych pozytywną stroną jest redukcja wielkości plików, a negatywną utrata części informacji dotyczących strony wizualnej oryginałów. Po testach okazało się jednak, że pliki mają zbliżone wielkości w kolorze i czerni-bieli, stąd wybór padł na wersję w kolorze. W rezultacie tych decyzji pojedyncze pliki miały rozmiary po ok. 9 Mb. W założeniu wyeliminowano obróbkę graficzną uzyskanych plików, by uniknąć wprowadzania podczas tego procesu zniekształceń - pliki miały być zapisane w takiej postaci, w jakiej zostały zdygityzowane. W praktyce jednak nie zawsze było możliwe trzymanie się tej zasady, zwłaszcza w odniesieniu do kadrowania. Następnie trzeba było rozwiązać problem zarządzania sporządzonymi plikami. Ze względu na koszty nie wchodził w grę zakup gotowego profesjonalnego systemu informatycznego do tego celu. Również poza zasięgiem możliwości archiwum był zakup specjalistycznego oprogramowania. Postanowiono zastosować tu metodę sprawdzoną w przedsięwzięciu „KOMINTERN” 6. Mimo wysokich funduszy, zastosowano w nim na wstępnym, roboczym etapie bardzo prostą i nie pociągająca dodatkowych kosztów zasadę: przechowywanie plików w drzewie katalogów, odpowiadającej strukturze uporządkowania dokumentów. W przypadku zespołu gimnazjum struktura była bardzo nieskomplikowana: 1. zespół (katalog I rzędu) 2. kolejna jednostka archiwalna (katalog II rzędu) 3. kolejna strona wewnątrz danej jednostki (pojedynczy plik). Oznaczenie jednostek – katalogów odpowiada sygnaturze archiwalnej (liczba kolejna), oznaczenie stron – plików to również liczba kolejna, z wyjątkiem obwolut (zawierających tytuł i innych ciekawszych), które uzyskały przed cyfrą „1” jedno, lub odpowiednio kilka zer. Mankamentem przyjętego rozwiązania było nie uwzględnienie metainformacji o pliku (zapisu danych identyfikujących oryginał we właściwościach pliku). W razie choćby przypadkowego przemieszczenia pliku do innego katalogu lub zmiany nazwy giną możliwości jego właściwej identyfikacji. Konieczne jest naprawienie tego błędu i uzupeł- nienie metadanych plików, co już zostało rozpoczęte. Kolejnym problemem było tworzenie kopii bezpieczeństwa danych oraz określenie zasad przechowywania plików po zakończeniu dygityzacji. Dysk twardy komputera roboczego, który był używany w tym procesie oraz dyski serwera były zbyt małe na przechowywanie takiej ilości danych. Stąd konieczne stało się zarówno tworzenie bieżących kopii bezpieczeństwa, jak i przechowanie plików w dłuższym okresie na CD-R. Sporządzono dwa komplety kopii do dłuższego przechowywania, by zminimalizować ryzyko utraty danych. Był to chyba pierwszy w polskich archiwach państwowych eksperyment zastosowania tej techniki do tak dużego przedsięwzięcia. Po okresie eksperymentów, wdrażania, dygityzacja zespołu ruszyła na większą skalę w 2002 r. i została zakończona w połowie 2004 r. Cyfrowe obrazy dokumentów pod względem technicznym nie były idealne (lekko rozmyte, przy dużych powiększeniach widoczny raster, dość wyraźna mora, nierównomiernie oświetlone), to jednak przy wielkości porównywalnej z oryginałem wystarczająco czytelne, a to było najważniejsze. Zbiór kopii cyfrowych liczy ponad 5.500 plików. Sporządzono kopie wszystkich dokumentów, dla których było to możliwego. Część teczek zespołu, jak już wspomniano, uległo zbryleniu i informacje w nich zawarte zostały utracone bezpowrotnie. Równolegle z dygityzacją prowadzono czynności mające na celu pełne opracowanie zespołu. W chwili obecnej jest gotowa wstępna inwentaryzacja, podczas której dokonano dokładną segregację na jednostki archiwalne – obecnie zespół liczy 65 takich jednostek. Nie zaniedbywano także poszukiwania możliwości przeprowadzenia konserwacji właściwej zespołu. Wraz z całym zasobem przeprowadzono dezynfekcję zespołu w komorze próżniowej, co daje dużą pewność, że znajdujące się w aktach zarodniki grzybów stały się nieaktywne. Ponieważ Archiwum Państwowe w Suwałkach nie dysponuje odpowiednio wyposażoną pracownią konserwacji, nawiązano współpracę z pracownią konserwacji w Archiwum Państwowym w Olsztynie. Wykonano z powodzeniem próbkę konserwacji 11 dokumentów (czyszczenie, zabezpieczanie atramentów rozpuszczalnych, kąpiele wodne czyszcząco-odkwaszające, uzupełnianie ubytków ręczne i przy użyciu maszyny, wzmacnianie struktury papieru bibułką japońską i metylocelulozą). Jednak po oszacowaniu kosztów przeprowadzenia pełnej konserwacji zespołu okazało się, że są one zbyt wysokie by realizować takie przedsięwzięcie, nawet po kosztach własnych. Prawdopodobnie dokonana zostanie ścisła selekcja niewielkiej części zespołu, która zostanie poddana pełnym zabiegom konserwatorskim. Wykonane kopie cyfrowe pozostaną więc głównym sposobem zabezpieczenia zespołu oraz jego udostępniania. Konieczne jest jeszcze lepsze przygotowanie obrazów cyfrowych do udostępniania. Należy zakończyć opracowanie archiwalne zespołu, którego zwieńczeniem jest książkowy inwentarz archiwalny oraz jego wersja elektroniczna umieszczona w Internecie. Planowane jest udostępnienie cyfrowych obrazów dokumentów zespołu w sieci lokalnej; możliwa jest także realizacja zamówień na kopiowanie i prze- syłanie plików graficznych na CD-R i poprzez pocztę elektroniczną. W przyszłości być może uda się udostępnić w pełni zespół w postaci kopii cyfrowych poprzez Internet. Dzięki pracom nad zespołem oraz szerszym poszukiwaniom źródłoznawczym możemy dziś lepiej ocenić jego zawartość. Zespół Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego w Suwał- kach 1919-1939 jest daleki od kompletności; zachowane są zaledwie jego fragmenty:
Jak widać z powyższego zestawienia, w zespole zdecydowanie przeważa dokumentacja formalna - egzaminów dojrzałości (uczących się w normalnym trybie i eksternów) oraz egzaminów z zakresu 6-ciu klas mająca niegdyś dużą wartość praktyczną (dowodową). Obecnie tej wartości praktycznej już nie posiada, a jej wartość historyczna jest dość ograniczona, gdyż dotyczy poszczególnych, konkretnych osób. Może służyć do badań biograficznych, genealogicznych, daje też podstawy do szczegółowej analizy toku i wyników egzaminów. Świadectwa z innych szkół miały również charakter przede wszystkim dowodowy, a jako źródło historyczne mają podobnie ograniczone znaczenie. Księgi przyjęć uczniów czy spisy uczniów są źródłem historycznym innej kategorii, gdyż zbierają wiele informacji o charakterze bardziej syntetycznym. Znakomicie nadają się do ustalenia podstawowych danych dotyczących uczniów, badań socjologicznych w tym zakresie. Szczątek kroniki jest ciekawy jako przejaw aktywności uczniów oraz informacja o życiu szkoły. Również teczka dotycząca rozliczenia z biblioteką, bursą przynosi informacje o życiu szkoły. Są to jednak pojedyncze przykłady. Zasób Archiwum Państwowego w Suwałkach zawiera bardzo niewiele materiałów uzupełniających dla dziejów Gimnazjum im. K. Brzostowskiego w Suwałkach. Okres wcześniejszy gimnazjum męskiego, do I wojny światowej, jest tu lepiej reprezentowany. Znacznie bogatsze pod względem źródeł z okresu międzywojennego jest Litewskie Centralne Archiwum Państwowe w Wilnie (Lietuvos centrinis valstybės archyvas). Szkolnictwo suwalskie od 1932 r. podlegało Okręgowi Szkolnemu Wileńskiemu, stąd przechowywany w tym archiwum zespół nr 172 Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego 1919-1939 zawiera również dokumentację dotyczącą Gimnazjum im. K. Brzostowskiego w Suwałkach. Przy tym zakres chronologiczny tej dokumentacji nie ogranicza się do lat 1932-1939, ale obejmuje cały okres międzywojenny, gdyż Kuratorium Wileńskie odziedziczyło akta po wcześniej rozciągających swe kompetencje na obszar Suwałk kuratoria w Białymstoku i Warszawie. W zespole Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego występuje szerokie spektrum zagadnień: sprawy organizacyjne, finansowe, personalne, tok kształcenia, w tym materiały syntetyczne w postaci sprawozdań, kontrole zewnętrzne i wewnętrzne poziomu nauczania, sprawy socjalne, życie uczniowskie (kółka zainteresowań, klub sportowy, harcerstwo, organizacje samopomocowe itp.) 7. Podsumowując, to co napisano powyżej, zespół archiwalny Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego w Suwałkach 1919-1939 przechowywany w zasobie Archiwum Państwowego w Suwałkach może być obecnie udostępniany niemal w całości głównie w postaci kopii elektronicznych. Niektórych, najbardziej zniszczonych jednostek archiwalnych nie można już jednak uratować ani fizycznie, ani zawartych w nich informacji. Forma kopii elektronicznych niesie ze sobą duże możliwości udostępniania w przyszłości, np. w Internecie. Jednocześnie są czynione starania o fizyczne uratowanie jak największej ilości dokumentów z tego zespołu poprzez konserwację właściwą. W chwili przejęcia zespół wydawał się bezcenny, jednak z perspektywy dzisiejszej, w związku z bliższym poznaniem zasobu archiwów za naszą wschodnią granicą, w tym przypadku zwłaszcza zawartości zespołu Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego w zasobie Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego w Wilnie, ta ocena uległa przewartościowaniu. Oba zespoły w kwestii dokumentowania dziejów Gimnazjum im. Karola Brzostowskiego w Suwałkach są wzajemnie komplementarne, choć materiały zawarte w spuściźnie Kuratorium Wileńskiego są znacznie bogatsze i dają lepszą podstawę źródłową do badań w tym zakresie.
|
