Artur Ochał

Plany mobilizacji Pułku Korpusu Ochrony Pogranicza „Suwałki” w świetle dokumentów KOP z lat 1928 – 1931.

Pod koniec lat dwudziestych sytuacja na odcinku granicy polsko – litewskiej stopniowo normalizowała się, głównie dzięki obsadzeniu jej przez bataliony 6 Wileńskiej Brygady Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP). Duże znaczenie dla sytuacji politycznej miało również wymuszone przez Marszałka Józefa Piłsudskiego, oświadczenie władz litewskich, że Litwa nie jest w stanie wojny z Polską ¹. Mimo to na granicy tej nadal miały miejsce incydenty graniczne i akty litewskiej wrogości, oraz popierany przez Litwinów masowy przemyt towarów do Polski. Mimo to, Sztab Główny ² oraz Dowództwo Korpusu Ochrony Pogranicza, uznając militarne zagrożenie litewskie za mniej znaczące, przystąpiły do opracowania planów mobilizacyjnych wielkich jednostek na bazie oddziałów KOP podczas ewentualnego konfliktu zbrojnego na Wschodzie. Wstępne projekty prowadzone były przez Oddział I (Organizacyjno-Mobilizacyjny) Sztabu Głównego, dowodzony przez płk Józefa Kordiana Zamorskiego. Kierowany przez niego zespół oficerów, w oparciu o wytyczne Marszałka Józefa Piłsudskiego, w 1927 roku rozpoczął prace nad opracowaniem nowego planu mobilizacji „N” ³. Plan ten miał obejmować m.in. utworzenie z jednostek KOP pięciu rezerwowych dywizji piechoty: „Grodno”, „Lida” (Wilno), „Słonim”, „Polesie”, „Czortków” ⁴.

Z Korpusu Ochrony Pogranicza do prowadzenia studiów w tym zakresie, został wyznaczony płk dypl. Mikołaj Bołtuć, ówczesny dowódca 6 Półbrygady KOP (m.p. Grodno), a od lipca 1929 roku Brygady KOP „Grodno” ⁵. Jednym z pierwszych zadań, które postawiono temu doświadczonemu i ambitnemu oficerowi sztabowemu (przed przeniesieniem do KOP, był on oficerem Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych), było przeprowadzenie studiów nad mobilizacją dywizji piechoty KOP „Grodno”, na bazie batalionów KOP z granicy litewskiej, łotewskiej i pruskiej. W skład planowanej dywizji miał wejść m.in. 1 Pułk KOP „Suwałki” sformowany na bazie dwóch batalionów KOP stacjonujących na Suwalszczyźnie. Na podstawie materiałów archiwalnych zachowanych w zasobach w zespole Dowództwa KOP, Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie, można odtworzyć główne założenia planowanej mobilizacji suwalskiego pułku KOP.

Studia prowadzone w tym zakresie miały wykazać możliwość wykorzystania oddziałów KOP do mobilizacji jednostek drugiego rzutu. Kolejne plany mobilizacyjne oparte zostały o założenie, że bataliony KOP w przypadku działań wojennych będą prowadziły działania osłonowe, mobilizacji jednostek armii prowadzonej w głębi kraju. W trakcie osłony, jednostki KOP miały wzmocnić swoje stany i po wycofaniu się do rejonów koncentracji, zostałyby sformowane w pułki a następnie dywizje rezerwowe. Obliczano, że formowanie dywizji KOP mogło zostać przeprowadzone po 16-20 dniach od ogłoszenia mobilizacji. Jedną z pierwszych zmobilizowanych jednostek KOP, mogła być dywizja KOP „Grodno”, utworzona na mniej zagrożonym odcinku granicy. Oceniano, że jej formowanie mogło zostać przeprowadzone w oparciu o jednostki KOP z granic polsko-litewskiej, polsko-łotewskiej oraz odcinka granicy z Prusami Wschodnimi ⁶. Do opracowania planów mobilizacji grodzieńskiej dywizji KOP, zostały wykorzystane wcześniejsze referaty Oddziału I Sztabu Głównego dotyczące m.in. zasad wzmocnienia stanów i organizacji batalionów KOP w wypadku mobilizacji. Podstawą tych planów były „Zasady wzmocnienia stanów KOP” ⁷, które zostały opracowane i przedstawione Oddziałowi I Sztabu Generalnego przez Dowództwo KOP ⁸. Proponowano w nich między innymi, aby jednostki KOP otrzymały jako rejony uzupełnień rezerwistów, powiaty przygraniczne w których stacjonowały (lub im pobliskie). Rejony te w miarę możliwości miały być wyłączone z uzupełnień dla jednostek armii i zostałyby równocześnie rejonami Przysposobienia Wojskowego (P.W.) poszczególnych batalionów KOP. Uzupełnienie dla KOP miało składać się z głównie z Polaków oraz lojalnych rezerwistów z mniejszości narodowych, mających możliwość stawiennictwa w alarmie. Bataliony KOP w okresie działań osłonowych miały składać się z: drużyny dowódcy, 3 kompanii strzeleckich (a’182 szeregowych), kompani c.k.m. (a’ 12 c.k.m, lub w zależności od uzbrojenia), plutonu łączności i drużyny pionierów. Stan wojenny batalionu KOP miał wynosić 24 oficerów, 1 oficer administracji, 918 podoficerów i szeregowych. Stany pododdziałów miały wynosić: drużyna dowódcy – 7 oficerów, 1 oficer administracji, 98 podoficerów i szeregowych; pluton łączności – 2 oficerów, 40 podoficerów i szeregowych; pionierzy - 14 podoficerów i szeregowych; kompania k.m. - 2 oficerów, 38 podoficerów i szeregowych; 1-3 kompanie - 15 oficerów, 738 podoficerów i szeregowych ⁹. Kompanie szkolne batalionów z etatów pokojowych, miały podczas mobilizacji zasilić kompanie strzeleckie lub rozwinąć się w czwarte kompanie.

W oparciu o te założenia w październiku 1928 roku Oddział I Sztabu Głównego opracował referat„Organizacja wielkich jednostek KOP na wypadek mobilizacji” (ldz. 4557/Og.Mob./28)¹⁰. W planie tym dywizja KOP w Grodnie miała zostać sformowana na bazie sześciu batalionów KOP. Bataliony miały być zgrupowane po dwa, jako zaczątki trzech pułków piechoty KOP. Pułk KOP „Suwałki” miał być utworzony przez bataliony KOP: 24 „Sejny” i 29 odwodowy „Suwałki”, oraz batalion zapasowy 41 Suwalskiego Pułku Piechoty. Ponadto batalion zapasowy 41 pp, miał zmobilizować: batalion piechoty w składzie 3 kompanii strzeleckich, 1 kompanii c.k.m. oraz dowództwo batalionu z drużyną dowódcy.

Pozostałe dwa pułki KOP: „Grodno” i „Wilno” miał powstać z pozostałych batalionów KOP z odcinka litewskiego: 23 „Druskieniki”, 22 „Troki”, 21 „Niemenczyn”, 20 „Nowe Święciany”. Trzecie bataliony tych pułków KOP miały zostać zmobilizowane w Grodnie przez bataliony zapasowe 76 pp i 81 pp. Po uzupełnieniu stanów i sformowaniu trzecich batalionów, pułki miały wejść w skład dywizji.

Dowództwo pułku KOP „Suwałki” oraz pozostałych pułków i dywizji miały, powstać w oparciu o pokojowe dowództwa 6 Brygady KOP i 6 Półbrygady KOP w Grodnie. Pewne trudności przewidywano jedynie w uzbrojeniu formowanych pododdziałów c.k.m., dlatego planowano przesunięcie do jednostek dywizji KOP, sprzętu przewidzianego wcześniej dla redukowanej w planach mobilizacyjnych 32 rezerwowej DP. Również z tej dywizji miały być przesunięte planowane dla niej szefostwa i służby dywizyjne.

Kolejny referat mobilizacyjny ”W sprawie formowania dywizji KOP w Grodnie” (l.dz. 3091/29/Og.Mob), został opracowany w Oddziale I Sztabu Głównego w lipcu 1929 roku, pod kierunkiem mjr Rychtera¹¹. Oparto go o wcześniejsze studium„Wzmocnienie baonów KOP na odcinku litewskim” (ldz. 2750/29/Og.Mob.), sporządzone z polecenia Szefa Oddziału I dla Szefa Sztabu Głównego gen. dyw. Tadeusz Piskora¹².

Odwołania w treści referatu 3091/29 świadczą o tym, że został on sporządzony w oparciu o wcześniejsze założenia opracowane przez płk M. Bołtucia. Projekt zakładał, że mobilizacja dywizji mogła być prowadzona w warunkach neutralności Litwy lub przy jej zaangażowaniu w konflikt wojskowy. Zaangażowanie litewskie mogło wpływać na sposób mobilizacji i termin gotowości piechoty oraz kawalerii dywizyjnej, formowanej w strefie przygranicznej¹³. W tym wypadku bataliony i szwadrony KOP zostałyby użyte na linii granicy, stąd ewentualne formowanie dywizji miałoby charakter improwizacji. Pozostałe służby i szefostwa dywizji, mobilizowane miały być w rejonie koncentracji Grodno – Suwałki, albo w głębi kraju pozostając w dyspozycji Naczelnego Wodza. W warunkach neutralności Litwy, spodziewano się, że formowanie pułków i dywizji KOP odbędzie się wkrótce po ogłoszeniu mobilizacji co dałoby możliwości odpowiedniego jej przygotowania.

Formowanie oddziałów piechoty dla dywizji KOP miało odbywać się w dwóch fazach. W fazie pierwszej w okresie osłony, bataliony KOP miały poprzez powołanie rezerwistów z gmin przygranicznych, wzmocnić obsadę do stanów samodzielnych batalionów piechoty. W oparciu o kadry kompanii szkolnych miały zostać utworzone czwarte, pełnoetatowe kompanie strzeleckie. Wyjątkiem był 29 odwodowy Batalionu KOP „Suwałki”, w etacie którego nie było kadry kompanii szkolnej¹⁴. Ponadto w oparciu o plutony c.k.m., po wcieleniu rezerwistów, wykorzystując zdeponowane uzbrojenie zostałyby utworzone kompanie c.k.m.¹⁵.

W trakcie prowadzenia działań osłonowych przez bataliony KOP, 41 Suwalski Pułk Piechoty miał wystawić dowództwo dla mobilizowanego pułku KOP „Suwałki”. Alternatywnie zawiązki dowództwa miały zostać utworzone przez 24 Batalion KOP „Sejny” i 29 Batalion KOP „Suwałki”. Dowództwa pozostałych dwóch pułków miały być utworzone w Grodnie na bazie miejscowych pułków lub przez 23 Batalion KOP „Druskieniki”.

W drugiej fazie formowania jednostek piechoty, po wyjaśnieniu sytuacji politycznej miała nastąpić koncentracja batalionów KOP w ośrodkach mobilizacyjnych Suwałki i Grodno. W Suwałkach miał zostać zorganizowany 1 Pułk Piechoty KOP „Suwałki”, w składzie 3 batalionów strzeleckich (9 kompanii strzeleckich i 3 kompanie c.k.m.). Pułk miał zostać sformowany z pododdziałów:

24 Batalion KOP „Sejny” – 4 kompanie strzeleckie, 1 kompania c.k.m.,

29 Batalion KOP „Suwałki”- 3 kompanie strzeleckie, 1 kompania c.k.m.,

Razem = 7 kompanii strzeleckich, 2 kompanie c.k.m.

Brakujące 2 kompanie strzeleckie i kompanię c.k.m. planowano utworzyć z nadwyżek zebranych w Grodnie oraz uzbrojenia dla kompanii c.k.m. zdeponowanego w suwalskich magazynach 29 batalionu KOP. Kompanie strzeleckie z Grodna planowano przerzucić do Suwałk transportem kolejowym. Gotowość mobilizowanego 1 Pułku KOP „Suwałki” obliczano na 8 lub 9 dzień, od dnia wydania rozkazu do koncentracji dywizji.

W powyższym referacie zostały również przedstawione wnioski zgłoszone przez KOP. Dla ułatwienia mobilizacji jednostek dywizji KOP „Grodno”, płk M. Bołtuć postulował m.in.. wyposażyć bataliony KOP w 12 c.k.m. i przygotować sprzęt niezbędny do formowania dwóch kompanii c.k.m.. Przy kompaniach szkolnych proponował utworzyć plutony c.k.m., jako ośrodki szkolenia oraz zawiązki dla mobilizowanych kompanii c.k.m. W 29 Batalionie KOP „Suwałki”, w którym nie było w tym czasie kompanii szkolnej, należało wg niego kosztem kompanii granicznej i odwodu, utworzyć przy dowództwie jednostki, pluton c.k.m.. Płk Bołtuć oceniał, że w tym czasie niemożliwe było stworzenie w batalionach KOP etatów kompanii c.k.m. Przy braku możliwości zwiększenia kontyngentu szeregowych dla KOP, konieczne byłoby zmniejszenie do minimum kompanii szkolnych, co mogło zakłócić dotychczasowy tok szkolenia żołnierzy KOP. Ponadto, proponował zapewnić Brygadzie KOP „Grodno” (utworzonej w VII.1929 r.), odpowiednią ilość oficerów i stworzyć w niektórych batalionach etaty zastępców dowódców, co pozwoliłoby na samodzielne obsadzenie mobilizowanych dowództw. Proponował również rozważyć możliwość utworzenia w czasach pokojowych trzech dowództw pułków KOP m.in. w Suwałkach dla batalionów 24 i 29. W jego ocenie utworzenie dowództw pułków mogło z powodzeniem zostać przeprowadzone poprzez zredukowanie dotychczasowych, szerokich etatów pokojowych korpusu. Oceniał, że tworzenie dowództw pułków w trakcie wzmocnienia mogło być utrudnione warunkami komunikacyjnymi w trakcie działań wojennych.

Dalsza cześć referatu 3091/Og.Mob. została poświecona formowaniu kawalerii dywizyjnej i służb, które miały być formowane m.in. przez 3 Pułk Saperów z Brześcia n. Bugiem, 1 Pułk Radiotelegraficzny w Warszawy, pułk manewrowy artylerii z Torunia i 3 szwadron taborów z Sokółki. Większość w/w jednostek we wcześniejszych planach mobilizacyjnych obciążona była na rzecz przewidzianej wcześniej 59 rezerwowej DP.

W oparciu o materiał zawarty w referacie, sporządzono jego streszczenie w postaci „Notatki dla Pana Szefa Sztabu Głównego w sprawie mobilizacji dywizji KOP „Grodno” z baonów KOP nr 19, 20,21,22.23.24 i 29”. W dwustronicowej notatce w zwięzły sposób przedstawione zostały dwa warianty formowania piechoty dla mobilizowanej dywizji.

Wariant I. Bataliony KOP miały wzmocnić się do stanów samodzielnych batalionów piechoty, zasadniczo po 3 kompanie i 1 kompanię c.k.m.. Nadwyżki zostałyby skierowane do kompanii szkolnych, które stałyby się nieetatowymi kompaniami odwodowymi w sile około 100 szeregowych. Koncentracja w Suwałkach – 6 kompanii strzeleckich, 2 kompanie c.k.m., 2 nieetatowe odwody; Grodno – 17 (lub 18) kompanii strzeleckich, 5 (lub 6) kompanii c.k.m., 7 (lub 6) nieetatowych odwodów. W obu ośrodkach miało być razem: 23 (lub 24) kompanie piechoty, 7 (lub 8) kompanii c.k.m., 7 (lub 6) nieetatowych odwodów. Braki do sformowania dywizji: 3 dowództwa pułków, 2 (lub 1) dowództwa batalionów, 4 (lub 3) kompanie piechoty, 2 (lub 1) kompania c.k.m.. Nadwyżki: 7 (lub 6) nieetatowych kompanii odwodowych. Pokrycie personalne możliwe było do osiągnięcia bez trudności; bez powoływania oficerów rezerwy; zapotrzebowanie szeregowych rezerwy piechoty z Polaków (bez kart powołania) z roczników 1890-1905. Wykorzystanie stanu czynnego jednostek sięgałoby 70%. Dzięki temu, cały stan służby czynnej skierowany zostałby na stanowiska bojowe¹⁶.

Wariant II. Bataliony KOP wzmacniają się do stanów przewidzianych etatami samodzielnych batalionów piechoty. Kompanie szkolne zostałyby rozwinięte w czwarte kompanie strzeleckie o pełnych etatach. Razem w obu ośrodkach skoncentrowano by 30 kompanii piechoty i 7(lub 8) kompanii c.k.m.. Braki: 3 dowództwa pułków, 2 (lub 1) dowództwa batalionów, 2 (lub 1) kompania c.k.m.. Nadwyżka: 3 kompanie piechoty. Pokrycie personalne było trudniejsze do przeprowadzenia i wymagałoby większej ilości rezerwistów, w tym innych broni i specjalistów. Wariant ten wymagał m.in. powołania 5-8 oficerów rezerwy na każdy batalion. Wykorzystanie stanu czynnego obniżało się do 55%.

W wariancie I szacowano czas wzmocnienia batalionów na 24 godziny, w wariancie II czas oceniano na 48 godzin. Gotowość dywizji kalkulowano na 10 dni o ile rozkaz koncentracji zostałby wydany wraz z ogłoszeniem mobilizacji.

Liczne adnotacje wykonane na dokumencie czerwoną kredką, świadczą o tym że był on szczegółowo omawiany. Kolejna zachowana notatka przeznaczona dla Szefa Sztabu Głównego, świadczy o tym że do dalszych studiów przyjęty został II wariant formowania piechoty dla dywizji KOP „Grodno”. Dodano jedynie, że kompanie c.k.m. mobilizowane byłyby z plutonów c.k.m. Personel brakującego dowództwa pułku KOP w Suwałkach, dowództwa batalionu i kompanii c.k.m. miały powstać z nadwyżek rezerwistów.

Ostateczna treść referatu 3091/29/Og.Mob. Oddziału I, na początku sierpnia 1929 r. została uzgodniona z Oddziałem III (Szkoleniowo – Operacyjnym) Sztabu Głównego oraz z dowódcą Brygady KOP „Grodno”¹⁷. W dniu 6.VIII.1929 r. płk Bołtuć sporządził „Notę do Pana Szefa Oddziału I Sztabu Głównego”, w której zawarł swoje uwagi do referatu. Miedzy innymi w uwagach końcowych ponownie proponował, aby w celu przyśpieszenia mobilizacji, w czasach pokojowych utworzyć dowództwa pułków KOP w Suwałkach, Święcianach i Oranach. Aby ułatwić formowanie trzecich batalionów siłami własnymi KOP, proponował ustalenie ich etatów wojennych na 3 kompanie strzeleckie. Ponadto pracą mobilizacyjną można byłoby wg niego, obciążyć częściowo bataliony KOP mające do tego właściwe warunki m.in. 24 Batalion KOP „Sejny” mógł formować tabory niezbędne dla Pułku KOP „Suwałki”¹⁸.

Treść referatu l.dz. 3091/29 oraz propozycje płk Bołtucia, zostały przedstawione Generalnemu Inspektorowi Sił Zbrojnych Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu na odprawie służbowej w Druskienikach, w dniu 12 sierpnia 1929 roku¹⁹. Przedstawiony projekt mobilizacji Dywizji KOP „Grodno” musiał być jednak niewystarczający, skoro w dniu 6.IX.1929 roku, Marszałek Józef Piłsudski wydał specjalną tajną instrukcji „W sprawie mobilizacji dywizji KOP” (l.dz. 1640/tjn.)²⁰. We wstępie napisał, że zagadnienie mobilizacji wielkich jednostek przez KOP było „niedostatecznie przemyślane i przepracowane” i „nie mogło być dorywczo rozwiązane”. W jego ocenie konieczne było prowadzenie dalszych analiz i pogłębionych studiów w sprawie mobilizacji Dywizji KOP „Grodno”. W wydanej instrukcji określił, że dla projektowanej dywizji mogła być wykorzystana tylko część batalionów KOP z odcinka litewskiego. Ze względu na konfigurację terenu i warunki lokalne, należało podzielić siły KOP na trzy sektory (północny, środkowy i południowy) i odrębnie uwzględniać w planach mobilizacji.

Sektor południowy stanowić miały bataliony KOP: 23 „Druskieniki”, 24 „Sejny” i 29 odwodowy „Suwałki”. W oparciu o jednostki tego sektora płk Bołtuć miał prowadzić dalsze studia mobilizacyjne. Problem formowania brakujących batalionów dla pułków KOP miał zostać rozwiązany w późniejszym czasie.

Studia nad mobilizacją piechoty dla Dywizji KOP „Grodno” zostały powierzone w całości płk M. Bołtuciowi. Miał on również opracować szczegółowo zagadnienie formowania dowództw (z wyłączeniem ich obsady personalnej). Analiza mobilizacji artylerii, saperów, łączności i służb dywizyjnych została powierzona Szefowi Oddziału I Sztabu Głównego. Jako główną bazę mobilizacyjną dywizji KOP przyjęto garnizon Grodno, należało jednak przestudiować możliwości innych ośrodków (m.in. Sokółki, Białegostoku).

Prace nad referatem mobilizacyjnym dywizji KOP, zgodnie z zarządzeniem Marszałka J. Piłsudskiego, miały być prowadzone w ścisłej tajemnicy. Dostęp do prac został ograniczony do wąskiego grona oficerów sztabowych. Główne studia powierzono płk dypl. M. Bołtuciowi z przydzielonym oficerem młodszym. W sprawach dotyczących DOK nr III miał on konsultować się z jego dowódcą, gen. bryg. Aleksandrem Litwinowiczem. Do projektu dopuszczeni zostali również: gen. dyw. Tadeusz Piskor (Szef Sztabu Głównego), gen. bryg. Stanisław Zosik-Tessaro (Dowódca KOP)²¹, ppłk dypl. Artur Maruszewski (Szef Sztabu KOP)²², płk Kordian Zamorski, (Szef Oddziału I), płk Zdzisław Przyjałkowski (Szef Oddziału III), gen. dyw. Stefan Dąb-Biernacki (Inspektor Armii w Wilnie) i mjr Kazimierz Glabisz (oficer GISZ). Wyniki prac i studiów z wypracowanymi wnioskami miały zostać przedłożone Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu do 1 grudnia 1929 roku.

Studia nad mobilizacją dywizji KOP zostały przedstawione przez płk M. Bołtucia w piśmie do Marszałka Józefa Piłsudskiego datowanym 16.XI.1929 r. Grodno²³. Przedstawiony w nim plan mobilizacji opierał się o założenie, że zostanie ona utworzona siłami własnymi batalionów KOP z odcinków południowego i środkowego, określonych w instrukcji Marszałka J. Piłsudskiego z 6.IX.1929 r.

W opracowanym referacie płk Bołtuć, przyjął kalkulacje oparte na etacie wojennym pułków piechoty oraz stanach faktycznych oddziałów KOP. Formowanie piechoty miało zostać przeprowadzone głównie w ośrodkach mobilizacyjnych utworzonych przy dowództwach batalionów. Strażnice KOP, prowadzące w tym czasie wzmożone patrolowanie i obserwacje przedpola, miały zostać odciążone od udziału w mobilizacji. Ich rola miała zostać ograniczona do doręczenia wezwań mobilizacyjnych dla mieszkańców gmin przygranicznych, zebrania okolicznych rezerwistów, koni oraz wozów i odesłanie ich pod konwojem do ośrodków mobilizacyjnych. Kompanie graniczne miały mobilizować się same, w zależności od lokalnych warunków (np. brak magazynów). Płk M.Bołtuć przewidywał, że ich wzmocnienie zostanie przeprowadzone bez żadnych trudności ze względu na niewielkie zapotrzebowanie mobilizacyjne, wynikające z wysokich stanów pokojowych. Kompanie szkolne i odwodowe mimo zróżnicowania, zostałyby podzielone na dwie części i uzupełnione rezerwistami. W jego ocenie kompanie te, obsadzone przez około 75 podoficerów i szeregowych ze stanu pokojowego, miałyby lepszą wartość niż w armii. Na podobnej zasadzie miały zostać utworzone w batalionach po dwie kompanie c.k.m. W tym czasie system szkolenia KOP, pozwalał na wystawienie podczas mobilizacji 24 obsług c.k.m. (8 z aktualnie szkolonych w plutonie c.k.m. i 16 po przeszkoleniu, przydzielonych do kompanii granicznych i odwodowych).

Główny wysiłek mobilizacyjny oddziałów piechoty miał zostać oparty na batalionach KOP zgrupowanych w trzech rejonach koncentracji: Suwałki-Sejny, Porzecze – Orany i Nowe Troki – Niemenczyn. W rejonie Suwałki – Sejny miał zostać zmobilizowany 1 Pułk KOP „Suwałki”, w oparciu o 24 Batalion KOP „Sejny” i 29 Batalion odwodowy KOP „Suwałki”. Łącznie można było skoncentrować tu 10 kompanii strzeleckich i 4 kompanie c.k.m., co dawałoby nadwyżkę w stosunku do etatu wojennego jednej kompanii strzeleckiej i jednej kompanii c.k.m. Nadwyżki z ośrodka „Suwałki” planował przerzucić koleją do Porzecza, gdzie miałby mobilizować się 2 Pułk KOP „Porzecze”.

Brakujące dowództwa pułków i batalionów miały być tworzone w oparciu o jednostki KOP. Płk Bołtuć kalkulował że w oparciu o dwie pokojowe obsady dowództw batalionów KOP można by wystawić w trakcie mobilizacji dowództwo pułku piechoty i trzy dowództwa batalionów. Braki w obsadzie zostałyby uzupełnione w drodze mobilizacji. Dowództwo pułku KOP „Suwałki”, miało zostać wystawione przez 29 Batalion KOP, który miał również utworzyć dowództwo trzeciego batalionu. Nadwyżka z 24 Batalionu „Sejny” miała by zasilić dowództwo pułku w Suwałkach. W jego ocenie garnizon suwalski miał wystarczającą ilość magazynów do mobilizacji dodatkowego batalionu i dowództw. Czas utworzenia dowództwa pułku przewidywał na 96 godzin od momentu ogłoszenia mobilizacji

Najważniejszym elementem referatu była właściwa kalkulacja zapotrzebowania mobilizacyjnego i możliwości jego pokrycia. Została ona przeprowadzona w oparciu o faktyczne stany jednostek KOP oraz możliwości powołania rezerwistów w strefie nadgranicznej. W ośrodku mobilizacyjnym „Suwałki” gdzie zapotrzebowanie dla formowanego pułku wynosiło 1519 rezerwistów, możliwości pobliskich gmin pozwalały na powołanie jedynie 1250 osób (w tym 350 z mniejszości narodowych). Brak 269 żołnierzy, wg płk Bołtucia można było pokryć przez obniżenie z 50% do 30% przewidzianego bezpieczeństwa²⁴ dla mobilizowanych oddziałów KOP lub przez obniżenie ze 100% do 80% bezpieczeństwa dla mobilizacji oddziałów armii, co w jego ocenie było dopuszczalne dla Suwalszczyzny. Istniała również możliwość wykorzystania gmin z powiatu augustowskiego, gdzie była duża nadwyżka rezerwistów przewidzianych dla armii. Największym problemem było jednak pokrycie zapotrzebowania na podoficerów rezerwy, których płk Bołtuć proponował przerzucić z innych D.O.K. lub wykorzystać podoficerów Batalionu Szkolnego KOP w Osowcu. Dla powodzenia mobilizacji i skrócenia czasu koncentracji jednostek KOP, proponował również przyjęcie zasady, że z zasobów rezerwistów gmin nadgranicznych korzystają wyłącznie bataliony KOP.

Tabela 1. Kalkulacja pokrycia zapotrzebowania mobilizacyjnego

i możliwości pokrycia, rezerwistów i koni dla Pułku KOP „Suwałki”

wg projektu płk dypl. Mikołaja Bołtucia (16.XI.29 r.)

Źródło: ASGr, 541/141; Referat płk M.Bołtucia. z 16.XI.29 r., l.dz. 1126/tjn

We wnioskach końcowych referatu, płk Bołtuć oceniał że projektowana mobilizacja piechoty jednostek dywizji KOP „Grodno” „nosi wszelkie cechy prawdopodobieństwa i realności”. Zapotrzebowanie personalne dla planowanych jednostek oceniał jako stosunkowo niewielkie i możliwe do pokrycia. Przykładowo zapotrzebowanie ośrodka w Suwałkach wynoszące 1519 rezerwistów (w tym 434 podoficerów z % bezpieczeń- stwa), faktycznie można było ograniczyć do 723. Uważał jednak za konieczne prowadzenie dalszych studiów w tym zakresie, gdyż materiały Sztabu Głównego i III D.O.K. nie były w jego ocenie wystarczające. Ponadto w celu usprawnienia mobilizacji dywizji, sugerował podniesienie stanów podoficerów w batalionach KOP do pełnych etatów. Proponował również wykorzystania podoficerów niezawodowych z Osowca, jako rezerwy podoficerów dla mobilizowanych jednostek.

Tabela 2. Zapotrzebowanie personalne i materiałowe ośrodka mobilizacyjnego „Suwałki”.

Źródło: ASGr. 541/141; Załącznik nr 12 do referatu płk M.Bołtucia,

z 16.XI.29 r., l.dz. 1126/tjn.

Pod koniec listopada 1929 roku, oficerowie Oddziału I Sztabu Głównego, w oparciu o wcześniejsze opracowania, referat płk Bołtucia oraz wytyczne Marszałka Józefa Piłsudskiego zawarte w instrukcji l.dz. 1640/tjn., opracowali kolejny projekt mobilizacji dywizji KOP w Grodnie. Prace nad referatem„Formowanie dywizji KOP „Grodno” (ldz. 3956/Og.Mob/29.), zostały zakończone 27.XI.1929 r.²⁵. Podobnie jak w poprzednich projektach, studium mobilizacji zostało oparte o rozwinięcie struktury Brygady KOP „Grodno” do ram rezerwowej dywizji KOP. Formowanie jednostki miało przebiegać w dwóch etapach. Po okresie wzmocnienia stanów batalionów KOP w trakcie osłony, miała nastąpić właściwa mobilizacja dowództw, piechoty, kawalerii i służb dywizyjnych.

W referacie zostały przedstawione dwa warianty formowania jednostek piechoty dla dywizji KOP „Grodno”. Wariant I mobilizacji został oparty na batalionach KOP: 21, 22, 23, 24 i 29 oraz batalionach zapasowych 41, 42, 76 i 81 pp. Jako wariant II, przedstawiono omówiony wcześniej plan płk M. Bołtucia, tj. formowanie piechoty wyłącznie siłami KOP. Jego zastosowanie oficerowie Oddziału I Sztabu Głównego, oceniali jednak jako „najgorszy wypadek” mobilizacji dywizji (sic!).

Według obliczeń w wariancie I, etaty batalionów KOP (21, 22, 23, 24 i 29) pozwalały na wystawienie w tym czasie łącznie 17 kompanii strzeleckich, 5 kompanii c.k.m. (w tym tylko jedna w 29 batalionie KOP była już w pełni zorganizowana), 4 kadry kompanii szkolnych oraz 5 dowództw batalionów. Brakujące dowództwa 3 pułków i 4 batalionów, 6 kompanii strzeleckich oraz 4 kompanie c.k.m. mogły być zmobilizowane na bazie batalionów zapasowych 29 DP. Dowództwo 1 Pułku KOP „Suwałki” mogło zostać sformowane w oparciu o batalion zapasowy 81 pp w Grodnie. Miejscem postoju dowództwa po zmobilizowaniu miały być Suwałki. Batalion zapasowy 76 pp w Grodnie miał wystawić dowództwo 2 pułku KOP. Dowództwo 3 pułku KOP mogło zostać utworzone przez batalion zapasowy 41 pp w Sokółce. Brakujące dowództwa batalionów mogły zostać zmobilizowane przez bataliony zapasowe 41 pp w Sokółce, 42 pp w Białymstoku, 76 pp i 81 pp w Grodnie. Ponadto brakujące 2 kompanie strzeleckie i 1 kompania c.k.m. dla 1 Pułku KOP tworzonego przez 24 i 29 bataliony KOP, mogły być sformowane przez 81 pp. Po zmobilizowaniu (w ciągu 8-9 dni) oddziały miały zostać przerzucone koleją do ośrodków mobilizacji.

Formacje zapasowe dla dywizji KOP miały być formowane w Grodnie po odejściu zmobilizowanych jednostek ze składu 29 DP, z nadwyżek rezerwistów przeznaczonych dla KOP. Punktem zbornym nadwyżek z 24 i 29 batalionów KOP miał być 81 grodzieński pp. Przewidywano, że mobilizowany pułk, podobnie jak jednostki piechoty Dywizji KOP „Grodno”, miały by 100% pokrycie zapotrzebowania materiałowego. Na wyposażenie i uzbrojenie jednostki mogły złożyć się pokojowe wyposażenie batalionów KOP oraz 50 % pokrycia przewidzianego wcześniej dla rezerwowej 59 DP, redukowanej w nowych planach mobilizacyjnych.

Dalsze prace badawcze nad możliwością formowania Pułku KOP „Suwałki” i innych jednostek dywizji KOP „Grodno” prowadzone były w kolejnych latach. Podstawą prowadzonych studiów mobilizacyjnych były szczegółowe zestawienia zasobów rezerwistów sporządzone w lutym 1930 roku przez powiatowe komendy uzupełnień na pograniczu ochranianym przez KOP²⁶. W maju 1930 roku oficerowie Oddziału I Sztabu Głównego opracowali referat „Formowanie wielkich jednostek z oddziałów KOP”²⁷. Projekt obejmował możliwość mobilizacji z oddziałów KOP aż pięciu dywizji KOP (w tym „Grodno” i „Wilno”). Podobnie jak w poprzednich projektach jednostki piechoty w składzie 1 Dywizji KOP „Grodno”, miały opierać się o 21, 22, 23, 24, i 29 bataliony KOP, które miały utworzyć trzy pułki KOP. Nowym elementem planu opracowanego przez Oddział I Sztabu Głównego, było wykorzystanie dla dywizji, podoficerów z Batalionu Szkolnego KOP (co już w 1929 r. proponował płk M. Bołtuć) oraz włączenie do składu dywizji, batalionu który mógł być wystawiony przez batalion manewrowy w Rembertowie. Szczegóły formowania jednostki nie zostały przedstawione w referacie, gdyż jak zaznaczono, nadal były w opracowaniu płk dypl. Bołtucia, prowadzonym w porozumieniu z Oddziałami I i III Sztabu Głównego. Prawdopodobnie w 2 połowie 1930 roku płk Bołtuć, już jako oficer 19 Wileńskiej DP²⁸, przedstawił kolejny projekt mobilizacji dywizji KOP, który był opiniowany przez Oddział I Sztabu Głównego²⁹. Plan ten jednak nie zachował się w zasobach szczecińskiego archiwum.

Równolegle ze studiami nad możliwością tworzenia drugorzutowych jednostek z KOP, Oddział I Sztabu Głównego i Dowództwo KOP prowadziły szczegółowe prace nad planem wzmocnienia i rozkazem wykonawczym do zasilenia KOP na wypadek wojny³⁰. W końcowej fazie prac nad tym zagadnieniem, projekt rozkazu był m.in. opiniowany przez gen. dyw. Kazimierza Sosnkowskiego (Inspektora Armii). W szczegółowych uwagach z 15.III.1931 r.³¹, między innymi wysunął on propozycję uzależnienia zakresu wzmocnienia KOP od stanu ilościowego kadry zawodowej (oficerów i podoficerów) w rejonach przeznaczonych dla batalionów KOP. Proponował przyjęcie zasady, że na każdą kompanię KOP powinno być minimum 2 oficerów zawodowych a każdemu oficerowi rezerwy należało przydzielić doświadczonego podoficera. Dopiero w drugiej kolejności mobilizacja mogła być uzależniona od ilości i kwalifikacji przeznaczonych rezerwistów. Ponadto dla każdego batalionu KOP należało określić odrębne plany zasilenia rezerwistami, gdyż każdy z nich miał inne warunki zagrożenia co mogło wpływać na czas mobilizacji (obliczany od 18 do 36 godzin). Po za tym zwracał uwagę, że każda z kompanii granicznych miała samodzielnie działać na odrębnych osiach marszu do ośrodków mobilizacji. Powodzenie wzmocnienia KOP uzależniał od stopnia utajnienia mobilizacji. W tym celu proponował m.in. wyeliminowanie powiatowych komend uzupełnień z prac nad planami wzmocnienia. Zapotrzebowania dla KOP miały zostać utajnione, a wszelkie zestawienia, żądania i kores- pondencja z PKU miały być dokonywane za pośrednictwem pułków piechoty. Rezerwiści przeznaczeni dla KOP mieli być wykazywani w ewidencji komend uzupełnień jako nadliczbowi dla pp. Ponadto do planów mobilizacyjnych KOP miał być dopuszczony tylko wąski krąg oficerów KOP m.in. w brygadach tylko dowódca i szef sztabu, w pułkach i batalionach dowódca i jeden z oficerów sztabowych, w kompaniach tylko dowódcy.

W 1931 roku powstały dwa kolejne projekty mobilizacji dywizji KOP „Grodno”. W maju zakończono prace nad referatem „W sprawie mobilizacji DP KOP „Grodno”, opartym na założeniach płk Stanisława Kalabińskiego³², kolejnego dowódcy 6 Brygady KOP. Według oceny oficerów Oddziału I Sztabu Głównego opracowanie to było „na ogół bardziej rzeczowe i realne, od poprzedniego opracowania tej kwestii przez dawnego dowódcę Brygady KOP „Grodno” płk Bołtucia”. Projekt ten po omówieniu na odprawie w dniu 3.VIII.31 r., został wykorzystany do sporządzenia kolejnego referatu „Mobilizacja dywizji KOP „Grodno” (l.dz. 3600/Og.Mob.)³³. Projekt podobnie jak poprzednie przewidywał mobilizację jednostki przez rozwinięcie pokojowych struktur Brygady KOP „Grodno”. Dywizja miała być formowana w dwóch fazach: w osłonie przez alarmowe wzmocnienie stanów³⁴, oraz właściwa mobilizacja podczas koncentracji i organizowania dywizji. Dowództwo dywizji, tak jak w poprzednich projektach miało powstać z dowództwa brygady KOP. W ciągu czterech dni mobilizacji, miał zostać utworzony II eszelon dowództwa w oparciu o najbliższy batalion KOP (tj. „Orany” lub „Suwałki”). Za bardziej realne uznano jednak wykorzystanie jednego z batalionów zapasowych 29 DP.

Plan formowania piechoty dywizyjnej, oparty o projekt płk Kalabińskiego, został oceniony jako realny do przeprowadzenia, również przez gen. dyw. Dąb-Biernackiego. W skład trzech pułków piechoty miały wejść bataliony KOP sektorów południowego i środkowego. Pułk KOP „Suwałki” miał być formowany przez 24 i 29 bataliony KOP (w czasie pokoju łącznie 7 kompanii, 2 kompanie c.k.m., 2 plutony łączności). W wypadku mobilizacji obie jednostki miały rozwinąć się w ciągu 1-3 dniu, w pełny pułk piechoty. Nadwyżki rezerwistów miały zostać odesłane do 41 suwalskiego pp. 2 Pułk KOP „Porzecze” miał powstać na bazie 23 batalionu KOP „Orany”, a 3 Pułk KOP „Landwarów” miałby utworzyć 21 i 22 bataliony KOP i jedna kompania 23 batalionu KOP. Ukończenie mobilizacji, podobnie jak i innych pułków KOP mogło przeciągnąć się do 6 dniu z powodu konieczności pobrania koni i wozów. Mobilizacja batalionów KOP miała zostać przeprowadzona w rejonach ich pokojowej dyslokacji, skąd marszem pieszym lub koleją miały zostać przerzucone do rejonu koncentracji dywizji w Grodnie. Jako zasilenie lub pokrycie braków piechoty przewidziano część stanu Centralnej Szkoły Podoficerskiej KOP w Osowcu³⁵, w liczbie około 140 podoficerów kadry i 600 elewów piechoty i c.k.m. Dowództwo KOP rozważało w tym okresie możliwość utworzenia w CSP w Osowcu plutonu szkolnego artylerii piechoty, który w ewentualnej mobilizacji zostałby rozwinięty w trzy plutony artylerii piechoty dla pułków dywizji KOP „Grodno”.

Referat mobilizacyjny z 1931 roku bez wątpienia nie zakończył studiów nad zagadnienie ewentualnej mobilizacji dywizji KOP „Grodno” (w tym i Pułku KOP „Suwałki”). Dalsze prace w tym zakresie prowadzone były w kolejnych latach m.in. w ramach przygotowywanego planu mobilizacyjnego „W”³⁶. Prace nad zagadnieniem utworzenia grodzieńskiej dywizji KOP rozpoczęte w 1928 roku, bez wątpienia dały początek studiom nad tworzeniem pułków i wielkich jednostek na bazie KOP. Formowane dywizje KOP dzięki wysokiemu pokojowemu ukompletowaniu stanów batalionów, mogły z powodzeniem zastąpić część dywizji rezerwowych, stopniowo redukowanych przez armię. W żadnym z omówionych projektów i dokumentów (za wyjątkiem pisma gen. Sosnkowskiego z 15.III.31 r.) nie określono ewentualnego przeciwnika konfliktu, jednak kontekst referatów jednoznacznie wskazuje że miał nim być Związek Radziecki. Zgodnie z ówczesną doktryną wojenną, jednostki KOP miały odegrać rolę osłony mobilizacji armii prowadzonej w głębi kraju. Dzięki znajomości pogranicza wyniesionej z okresu służby pokojowej, miały prowadzić szerokie działania obserwacyjne ruchów przeciwnika. W oparciu o wyniki rozpoznania prowadzonego przez KOP podczas osłony, Naczelny Wódz mógł by podejmować decyzje o własnym ugrupowaniu i działaniach armii. Po zakończeniu osłony, jednostki KOP zostałyby zmienione przez jednostki armii i przeszłyby do ośrodków koncentracji w głębi kraju. Bataliony KOP po uzupełnieniu stanów, uzbrojenia i wyposażenia mogły zostać sformowane w dywizje lub brygady piechoty drugiego rzutu³⁷. Szczególnie dogodne warunki do formowania dywizji KOP, miały jednostki z odcinków litewskiego, łotewskiego i pruskiego, uznawanych za mniej zagrożone w przypadku konfliktu z Rosją. Najbardziej korzystne warunki mobilizacyjne w przypadku konfliktu z ZSRR miałyby bataliony KOP z terenu Suwalszczyzny. Jednostki te znajdujące się na zapleczu konfliktu, nie niepokojone mogłyby z powodzeniem zmobilizować 1 Pułk KOP „Suwałki”, który w ciągu 3-4 dni mógł być wykorzystany do działań wojennych.

Wszystkie przedstawione projekty mobilizacji w mniejszym lub większym stopniu opierały się rozwinięcie struktur pokojowych batalionów Brygady KOP „Grodno’. Z treści dokumentów wynika, że wg oceny oficerów KOP, jednostki korpusu w wielu wypadkach mogły mieć lepszą wartość bojową niż oddziały wojskowe formowane podczas mobilizacji.. W przedstawionych referatach, dostrzec można jednak rozbieżność w ocenie możliwości KOP. Oddział I Sztabu Głównego w przeciwieństwie do oficerów KOP, (a zwłaszcza płk Bołtucia) proponował oparcie mobilizacji piechoty dywizji i dowództw także na jednostkach zapasowych 29 DP. Dowództwo KOP natomiast w swoich propozycjach dążyło do jak największego wykorzystania możliwości mobilizacyjnych batalionów KOP.

W chwili obecnej trudno ocenić w jakim stopniu plany mobilizacji dywizji KOP miały wpływ na zmianę struktur KOP. Należy jednak zauważyć, że w czasie prowadzenia studiów mobilizacyjnych, w strukturze KOP dokonano kilku znaczących zmian związanych z przystosowaniem formacji do zadań wojennych. Już w lipca 1929 roku, w ramach przeprowadzonej reorganizacja struktur utworzono cztery dowództwa pułków KOP dla odcinka rosyjskiego i zreorganizowano brygady³⁸. W wyniku kolejnej reformy we wrześniu 1931 roku w batalionach granicznych, w miejsce plutonów karabinów maszynowych utworzono kompanie k.m., a kadry kompanii szkolnych zostały rozwinięte do stanu pełnoetatowych kompanii³⁹. Można przypuszczać, że wszystkie te zmiany w organizacji KOP oraz przeprowadzone w kolejnych latach, były wynikiem studiów mobilizacyjnych i miały na celu dostosowanie jednostek korpusu do zadań w trakcie działań wojennych.

Tab. 3. Zapotrzebowanie personalne 29 Batalionu KOP „Suwałki”, wg zał. nr 2 do referatu Oddziału I Sztabu Głównego l.1444/Og.Mob.30. (zobacz tabelę)

Warunki pokrycia zapotrzebowania personalnego.

Powiat uzupełniający: dla 29 i 24 baonu - pow. Suwałki. Ponadto komp. „Kalety” 24 baonu może być częściowo zasilona rez. z płnc. wsch. części pow. Augustów.

Zasoby pow. Suwałki i zapotrzebowania obu tych baonów zestawione są na arkuszu 1 zał. nr 3.

1. a) oficerów rezerwy – dla obu tych baonów potrzeba 17 of. rez. Nie obdzielonych kartami „N” jest 11 ofic. rez. i 5 pchor. piech. O ile of. i pchor. rez. posiadają - odpowiednie kwalifikacje - zapotrzebowanie będzie pokryte.

b) pdf. piech. - Potrzeba pol. 183/19 mniej. Pokrycie nie jest możliwe gdyż:

1). pdf. piech. nieosłon. jest tylko 8 pol. , pdf. ze wszystkich broni 36/1 a w ogóle wszystkich pdf. /łącznie z pdf. osłona/ piech. 256/16 z wszystkich broni - 427/24.

2). osłona wojska nie ma w tym rejonie dostatecznego pokrycia pdf. rez. więc nie można zabierać pdf. rez. osłonowych.

c) szer. rez. potrzeba 767/190. Pokrycie ilościowe zdaje się być możliwe bo rez. nieosłonowych jest 952/334. Gorzej będzie z pokryciem zapotrzebowania 675 rez. bez specj. grupy I /strzelców/ jest rez. nieosłon. tylko 48/72, a ponadto obdzielonych kartami „N” jest 803/118. Uwzględniając znaczną nadwyżkę rez. osłonowych w 42 pp - możnaby wziąć dla KOP-u z tej ostatniej ilości około 20% czyli ca 200 rez. W sumie byłoby pokryte 50% powyższego zapotrzebowania.

Tab. 4. Zapotrzebowanie personalne 24 Batalionu KOP „Sejny”, wg zał. nr 2 do referatu Oddziału I Sztabu Głównego l.1444/Og.Mob.30. (zobacz tabelę)