Tomasz Naruszewicz

Parafia Bakałarzewo w 1 połowie XVII w. ¹

cz.2 z 2

c. Funkcjonowanie parafii.

Ważnym wydarzeniem w dziejach bakałarzewskiej parafii było uposażenie przez dziedzica Mikołaja Wolskiego tutejszego kościoła wieloma nadaniami. Szlachcic ten, aktem wystawionym w Wilnie 22 VIII 1609 r., ofiarował dowspudzkiemu kościołowi Najświętszej Marii Panny, Wszystkich Świętych i św. Mikołaja, place, na których stał kościół, plebania, szkoła i ogród, czyli tzw. poświętne (w samym Bakałarzewie przekazał 1 włókę, 7 mórg i 2 sznury gruntu) oraz chłopską wieś Kotowiznę (Kotowinę) ze znajdującymi się w niej czterema włókami ziemi. Ponadto parafia otrzymała wtedy 3 włóki ziemi w okolicy miasta. Tzw. pierwsze pole znajdowało się pod Skazdubem, drugie usytuowano między jeziorem Garbaś a granicą pruską, trzecie natomiast – pod Sadłowiną, koło jeziora Sumowo⁸⁹. Pleban bakałarzewski miał tym samym prawo pobierać dziesięcinę z tych włók. Ofiarodawca zaznaczył również w tym akcie, iż jego spadkobiercy powinni dbać o dobry stan techniczny kościoła i plebani. W przypadku dewastacji tych budynków mieli przekazać odpowiednie środki na ich remont⁹⁰. Księża bakałarzewscy mogli bezpłatnie mleć zboże w miejscowym młynie oraz łowić ryby w jego jeziorach⁹¹.

Ziemie te miały być po wsze czasy we władaniu katolickiego proboszcza dowspudzkiego. Ofiarodawca zaznaczył, iż pleban winien w zamian za to odprawiać nabożeństwa za niego i za jego rodzinę (w każdą środę)⁹² oraz w każdy piątek za dusze zmarłych z familii Wolskich. Ponadto zobowiązał plebana do utrzymywania nauczyciela, który dbałby, aby parafianie mieli zapewnione podstawowe nauczanie. Mikołaj Wolski z naciskiem jednak zaznaczył, że wszelkie powyższe nadania będą miały moc wiążącą, tylko w wtedy, gdy parafia bakałarzewska będzie katolicką. W przypadku, gdyby po śmierci fundatora, kościół bakałarzewski zostałby zamieniony na świątynię innego wyznania, wszelkie fundacje z 1609 r. miały zostać odebrane i przekazane biskupowi wileńskiemu⁹³.

Nie wiadomo czy owe nakazanie proboszczowi utrzymania przy parafii nauczyciela równało się z założeniem w miasteczku pierwszej szkoły czy też tylko zagwarantowało stan istniejący. Z pewnością znajdowała się tu szkoła już w 2 dziesięcioleciu XVII w.

Kronika Parafii Bakałarzewo podaje, że funkcję znanego z nazwiska pierwszego nauczyciela spełniał tu niejaki Przygodzki ⁹⁴. Jest to jednak mało prawdopodobne. Najstarszym wzmiankowanym nauczycielem w źródłach metrykalnych był Albert Jarmontowski (1614, 1616). Od 1616 r. dowspudzkim krzewicielem oświaty był już Albert Kulkowski vel Klukowski, którego proboszcz nazywał rector schole. Nie wiadomo do kiedy on uczył w Bakałarzewie, ale w 1623 r. nauczycielem był już Jan Summowski. W 1628 r. pojawiła się w źródłach postać Józefa Grzimkowskiego, którego również tytułowano rector schole. Jego następcą był wspominany w l. 1631-1637 Tomasz Majkowski. Majkowski miał żonę o imieniu Katarzyna oraz dzieci: Annę (1632), Alberta (1635) i Rainama (1637)⁹⁵. W przypadku nieobecności w miasteczku nauczyciela, podstaw pisania i czytania uczył zapewne organista lub sam proboszcz.

Najstarszym znanym proboszczem dowspudzkim (według źródeł parafialnych) był ks. Grzegorz Mańkowski. Przybył on tu z inicjatywy dziedzica Mikołaja Wolskiego. Już w 1607 r. prowadził on księgi metrykalne, w których gęsim piórem zapisywał daty chrztów i ślubów. Udzielał też sakramentów przygranicznej ludności pruskiej. Przez lata spędzone w Bakałarzewie umocnił podstawy funkcjonowania parafii, która przetrwała do dnia dzisiejszego ⁹⁶. W 1610 r. służącym proboszcza był niejaki Jan⁹⁷. ks. Mańkowski zmarł gdzieś w 1624 lub 1625 r., co zapewne miało związek z szalejącą wówczas zarazą⁹⁸. Pochowany prawdopodobnie został pod prezbiterium kościoła ⁹⁹. W l. 1623-24 wzmiankowano ks. Tomasza de Goniącz. W 1624 r. wspomniano ks. Tomasza Pscolańskiego¹⁰⁰, chodzi, więc prawdopodobnie o tę samą osobę. Ów ksiądz był to wikary przydzielony, do Bakałarzewa w celu pomocy będącemu już w podeszłym wieku ks.  Mańkowskiemu.

Po śmierci ks. Mańkowskiego proboszczem został ks. Maciej Nowakowski (1626). Jego posługa w Bakałarzewie trwała zaledwie kilka miesięcy. Również następny proboszcz – ks. Stanisław Słupiński pełnił swe funkcje bardzo krótko. W tymże 1626 r. świętych sakramentów udzielał także w Bakałarzewie ks. Paweł Limanowski – proboszcz filipowski oraz wikary – ks. Michał Chmielewski. Ostatecznie proboszczem został ks. Mikołaj Ostrowski, który tę funkcję na pewno sprawował w l. 1626-1632 (choć mogło to trwać do 1634 r.). ks. Ostrowski został później proboszczem w Raczkach (1635). Od końca 1634 r. zarządcą parafii był ks.  Wawrzyniec Rosochacki. Po niespełna rocznym tu jego pobycie, parafię objął (w 1635 r.) ks. Wawrzyniec Wądołowski. Sprawował on powierzony mu urząd do marca 1638 r. Od tego czasu nowym proboszczem został ks. Mikołaj Nieborski ¹⁰¹. Z powodu braku metryk z późniejszego okresu nie sposób jest obecnie ustalić, do kiedy trwało jego urzędowanie.

Najniższą grupę społeczną parafii stanowili mieszkańcy przykościelnego szpitala. Na utrzymanie tej placówki szły dochody z ziemi lub od sum przeznaczonych na ten cel przez litościwych ofiarodawców¹⁰². Wsparcia udzielał proboszcz i władze miejskie. Zwykle wyznaczano pewną ilość warzyw i drew na wyżywienie mieszkańców szpitala, ugotowanie strawy i ogrzanie izby. Jednak przeważnie to nie wystarczało i lokatorzy takiego przytułku musieli aby przetrwać pracować¹⁰³. Najstarsza wzmianka o istnieniu w grodzie na Rospudą takowego szpitala, pochodzi z 1610 r. Wspomniana wówczas została mieszkanka tego przybytku o imieniu Agnieszka. Z następnego roku znamy innych szpitalników – Marcina Wysoczkiego i Józefa Danowskiego. Kolejną babę szpitalną wzmiankowano w 1617 r. W tymże czasie egzystował tu także Grzegorz określany jako wujek spitalny starosta. Zastanawiająca informacja pochodzi z 1631 r., kiedy to pojawiła się Dorota – doktorowa szpitala. Prawdopodobnie chodzi o opiekunkę ubogich, która mogła zajmować się pomocą starszym lub kalekim osobom.

Najstarszym znanym organistą bakałarzewskim był Andrzej Jakaczki, który miał żonę Zofię oraz ochrzczoną w 1617 r. córkę Agnieszkę. Jednak Jakaczki został określony przez bakałarzewskiego proboszcza jako cantori etates, co wskazuje, że chodzi o śpiewaka kościelnego, który niekoniecznie musiał grać na organach. W 1623 r. wspomniano Annę – organiściankę, czyli prawdopodobnie córkę miejscowego organistego. Z 1631 r. znamy niejakiego Władysława, który także zajmował się tą profesją. Rok później nowym organistą był już Jan Wojnowski. Wojnowski nie był jednak wzorem cnót i moralności. W 1637 r. przyniósł do bakałarzewskiej świątyni swą córkę Ewę celem jej ochrzczenia. I nie było by w tym nic dziwnego, gdyby nie fakt, iż dziecko to pochodziło z nieprawego łoża. Matką Ewy była niejaka Katarzyna¹⁰⁴.

Dla 1 połowy XVII w. dysponujemy metrykami z l. 1607-1638 (chrzty) i 1607-1635 (śluby)¹⁰⁵. Dostarczają wielu istotnych, nieznanych z innych źródeł informacji. Stąd wiemy jak nazywano wówczas Bakałarzewo oraz okoliczne wsie, jakie występowały imiona i nazwiska, możemy ustalić urzędników oraz rzemieślników działających wtedy na tym terenie. Oczywiście nie zamyka to listy możliwości wykorzystania metryk.

Korzystając ze staropolskich źródeł metrykalnych należy jednak pamiętać, że charakteryzowały się one niższą liczebnością zapisów od stanu faktycznego. Wiele osób unikało ewidencji z obawy przed konsekwencjami płatniczymi. Występowały też tzw. okresowe luki koniunkturalne (jak np. w l. 1608, 1609, 1612, 1625, 1630 – w księdze chrztów i w roku 1625 – w księdze małżeństw). Trzecim zagrożeniem są zniekształcenia długofalowe o charakterze organizacyjnym ¹⁰⁶. Składało się na to wiele czynników. Duże znaczenie miały tu prowadzone wojny, głody, zarazy, odległość od kościoła. Istotne też było wykształcenie księdza prowadzącego owe księgi oraz jego osobiste zaangażowanie.

Przed przystąpieniem do korzystania z metryk należy sprawdzić ich kompletność. Jednym ze sposobów jest metoda, polegająca na obliczeniu stosunku liczny chrztów przypadających na jeden ślub (Ch/Ś). Jego wartość powinna wynosić 4,5-5¹⁰⁷. Jednak jak dowodzą doświadczenia z innych parafii, metryki pochodzące z 1 połowy XVII w. charakteryzują się współczynnikiem Ch/Ś nie większym niż 4. Według badań Cezarego Kukli, w parafii Trzcianne w podobnym okresie ów współczynnik kształtował się między 3,4 a 3,7 ¹⁰⁸. Przy korzystaniu z metryk znacznie bardziej dokładne okazują się księgi małżeństw. Zawarcie ślubu kościelnego stanowiło w owym czasie jedyną prawną formę zalegalizowania związku¹⁰⁹.

Według Ireny Gieysztorowej dla oszacowania wielkości zaludnienia należy stosować mnożnik 25-30 dla chrztów i 110-120 dla małżeństw ¹¹⁰. Przy czym najpierw powinno się ustalić średnie dla danego pięcio lub dziesięciolecia. W badanej parafii w l. 1607-1616 średnia dla małżeństw z miasta Douspudy -Bakałarzewa wyniosła 6. W kolejnym dziesięcioleciu (1617-1626) była już znacznie niższa, bo tylko 4,4. Najwyższą średnią dziesięcioletnią prezentują l. 1626-1635: aż 7,3. Mnożąc te średnie przez przyjęte 110-120 otrzymujemy odpowiednio: dla pierwszego badanego okresu (1607-1616) szacunkową liczbę zaludnienia miasta Bakałarzewa wahającą się między 660 a 720 osobami, dla l. 1617-1626 wielkość ta zamyka się, między 484-528 gdy, w ostatnim uchwytnym okresie (1626-1635¹¹¹) prawdopodobnie mieszkało w tym miasteczku od 803 do 876 osób. Znacznie trudniej jest wykorzystać do oszacowania zaludnienia księgę chrztów, gdyż zamieszczone tam dane już na pierwszy rzut oka wydają się być niekompletnymi. Ich niską przydatność odzwierciedlają wskaźniki Ch/Ś, które odpowiednio wynoszą: 1,8; 4,6 i 2,3. Widzimy, więc, że jedynie okres między 1617-1626 r. jest właściwy do badania. Za dość wiarygodne można przyjąć dane z l. 1619-1623, kiedy średnia chrzczonych dzieci z Bakałarzewa wynosiła 27,4 rocznie. W tym samym pięcioleciu średnia zawieranych małżeństw wyniosła 4,8. Czyli wskaźnik Ch/Ś wyniósł aż 5,7, co jest wynikiem wyższym od przyjętego. Otrzymana z tego pięciolecia średnia chrztów 27,4 daje szacunkową wielkość zaludnienia zamykającą się między 685 a 822 osobami. Podsumowując miasteczko Bakałarzewo 1 połowy XVI w. liczyło od kilkuset do niespełna tysiąca mieszkańców. Oczywiście powyższe szacunki dotyczą tylko ludności katolickiej, która jednak z pew- nością stanowiła zdecydowaną większość, jeśli nie całość osiedla.

Znacznie trudniej obliczyć jest zaludnienie parafii douspudzkiej vel bakałarzewskiej w tym okresie. Wynika to z faktu, iż nie wszystkie podane w tabelach miejscowości przynależały do interesującego nas kościoła. Problem pojawia się również przy ustaleniu przynależności parafialnej wsi pruskich. Ponadto wiele z nazw występujących w metrykach nie zachowało się do dnia dzisiejszego, przez co wręcz niemożliwym jest umiejscowienie ich w terenie. Te wszystkie czynniki skłoniły do obliczenia jedynie ogólnej szacunkowej liczby całej ludności korzystającej z usług douspudzkiego kościoła. Średnio w l. 1607-1616 bakałarzewska świątynia udzielała 16,1 ślubów oraz 43,1 chrztów rocznie (współczynnik Ch/Ś – 2,7). W następnym dziesięcioleciu (1617-1626) ślubów średnio było 15,2 gdy chrztów 62,3 rocznie (współczynnik Ch/Ś – 4,1). W ostatnim badanym okresie (1626-1635) średnia liczba zawieranych małżeństw wzrosła do 19,4 a chrztów do 69,8 (współczynnik Ch/Ś – 3,6). Za najbardziej kompletne można, więc przyjąć dane z okresu 1617-1626. Według liczby ślubów z bakałarzewskiego kościoła korzystało w tym czasie od 1672 do 1824 osób. Chrzty dają podobną wartość – od 1558 do 1869 ludzi. Dane z l. 1626-1635 mimo, że posiadają niski współczynnik Ch/Ś, nie odbiegają wiarygodnością od ustaleń z innych parafii (por. parafia Trzcianne). Średnio zawierano tu wtedy 19,4 małżeństw rocznie, co daje od 2134 do 2328 mieszkańców. Chrztów było przeciętnie 69,8 czyli mogło tu mieszkać od 1745 do 2094 osób. Podsumowując stwierdzić należy, że w okresie od 1617 do 1626 r. z usług bakałarzewskiego kościoła korzystało 1558-1869 osób. W l. 1626-1635 liczba ta wzrosła do 1745-2328 wiernych.

Tabela 1. Chrzty dokonywane w bakałarzewskim kościele w l. 1607-38.

(P) – miejscowość usytuowana wówczas na terenie Prus.

Źródło: ArŁm, zesp. IV, sygn. 1103, k. 1-202; APS, zesp. 680, sygn. 4/1103, k. 1-202.

Tabela 2. Małżeństwa zawierane w bakałarzewskim kościele w l. 1607-35.

Źródło: ArŁm, zesp. IV, sygn. 1103, k. 117-123, 127-164; APS, zesp. 680, sygn. 4/1103, k. 117-123, 127-164.

Miejscowości w tabelach zostały umieszczone zgodnie z chronologią ich występowania w metrykach. Dzięki temu można w łatwy sposób ustalić najwcześniejszą znaną datę istnienia dla konkretnej wsi, osady czy miasta. Już na pierwszy rzut oka widać, że naj- więcej wpisów pochodzi z Douspudy, czyli Bakałarzewa. W pierwszych trzech latach trzeciego dziesięciolecia chrzczono z tego miasta po trzydzieści i więcej dzieci. Rekordowym był tu rok 1621, gdy do grona wyznawców Chrystusa przyjęto aż 34 osoby. Jednak trzy lata później odnotowano już tylko 3 chrzty a z 1625 r. nie zachowały się żadne wpisy. Spowodowane to z pewnością było zarazą zbierającą wtedy w tych stronach swe żniwo. Jej ofiarą padł też prawdopodobnie i miejscowy proboszcz – Grzegorz Mańkowski, który prowadził te metryki.

Duży problem stanowi ustalenie, które z podanych w tabelach miejscowości przynależały do parafii douspudzkiej vel bakałarzewskiej a które nie. Również w okresie Polski przedrozbiorowej obowiązywał tzw. przymus parafialny, przejawiający się w wy- łączności kościoła farnego do udzielania sakramentów wiernym zamieszkałym na terenie danej parafii. Za nieprzestrzeganie tej zasady groziły m. in. sankcje prawa kanonicznego i partykularnego. Nie zapewniało to jednak porządku w tej sprawie¹¹². Osoby z wsi znajdujących się na pograniczu dwu parafii, często udawały się do świątyni, która znajdowała się bliżej. Korzystanie z usług innych kościołów, mogło być również związane z nieobecnością duchowieństwa w rodzimej parafii lub też spowodowane względami osobistymi.

Z pewnością w skład bakałarzewskiej parafii w tym czasie wchodziły: Douspuda -Bakałarzewo¹¹³, Garbaś, Sadłowizna vel Sadłowina, Skazdub, Malinówka, Gębalówka, Konopki, Kamionka, Kotowizna, Karasiewo, Garbasik, Łątka vel Łątkowizna (obecnie Ruda¹¹⁴), Mazury¹¹⁵. W kolejnej grupie znalazły się miejscowości, których lokalizacja sprawia kłopoty, ale mieściły się one najprawdopodobniej w granicach omawianej parafii: Wólka Wykowskiego, Wólka Wilczewskiego, Wólka, Łoski Wilczewskiego, Kopcie, Koczńskie vel Kocińskie, Grudnie, Smolny Piec. Następnie należy wymienić wsie usytuowane po pruskiej stronie granicy, których katoliccy mieszkańcy uczęszczali do kościoła w Baka- łarzewie: Borawskie, Szczecinki, Plewki, Pogorzełko (chyba chodzi o obecną wieś Pogorzel), Guty, Białe (może chodzi o obecną wieś Biała Olecka), Rynie, Dąbrowskie, Lenarty, Urbany (obecnie Urbanki), Przytuły, Racki (obecnie Raczki Wielkie?¹¹⁶), Kleszczewo, Mieruniszki, Krupino (obecnie Krupin). Znamy też kilka wsi, których nazwy prawdopodobnie do dnia dzisiejszego nie zachowały się a ich mieszkańcy sporadycznie korzystali z usług kościoła znad Sumowa: Dilniki, Ostatki Minarza (może Ostatki młynarza), Wólka Bienickiego, Wólka Damiryka, Morgi Żaska, Amoladicza Łątka, Karolistowo, Bieniczki (może Bienie ex Prussia lub kolejna wieś owego Bienickiego). Nic bliższego o tych wsiach nie wiemy. Część z nich mogła znajdować się nawet w znacznej odległości od Bakałarzewa (np. miejsce pochodzenia pana młodego), ale nie jest wykluczone również, iż przynajmniej kilka z nich to miejscowości z obszaru badanej parafii. Pozostałe miejscowości występujące w ówczesnych metrykach przynależały do: parafii Augustów (Żarnowo), parafii Filipów (Zusno, Szafranki, Olszanka, Filipów, Jemieliste), parafii Janówka (Sucha Wieś), parafii Raczki (Bolesty, Szczodruchy, Nieszki, Wierciochy).

Jak już wcześniej zostało wspomniane do kościoła bakałarzewskiego uczęszczali również mieszkańcy przynajmniej 15 pruskich wsi. Byli to najczęściej potomkowie mazowieckich osadników, którzy przybywali na te tereny od końca XV w. (choć główna fala osadnicza przypada na wiek XVI). Dawni Mazowszanie jako katolicy, aby móc spełnić swe duchowe potrzeby udawali się do Bakałarzewa, gdyż była to im najbliższa (może nawet nie tylko w sensie odległości) świątynia. Sprawne funkcjonowanie douspudzkiego kościoła miało, więc nieocenione znaczenie dla utrzymania katolicyzmu po pruskiej stronie granicy. Łączy się też z tym kultywowanie Polskości wśród tych mieszkańców, dla których polski ksiądz z Bakałarzewa był często jedynym znanym wykształconym człowiekiem.

Granica nie stanowiła również przeszkody przy zawieraniu ślubów. Z najstarszego zachowanego wpisu w bakałarzewskiej księdze małżeństw pochodzącego z 7 VIII 1607 r., wiemy, że sakramentalne tak powiedzieli wtedy: Anna Żembrowska de civitate Douspuden oraz Albert Rogala de Olecko. Również i później śluby między mieszkańcami miejscowości znajdujących się po obu stronach granicy nie należały do rzadkości ¹¹⁷.

d. Źródła utrzymania mieszkańców Bakałarzewa.

Chyba najbardziej dochodowym zajęciem w ówczesnym Bakałarzewie było młynarstwo, które odgrywało bardzo ważną rolę w funkcjonowaniu miasteczka. Mielenie zboża zapewniało znaczny dochód właścicielom, co według Józefa Maroszka zadecydowało, że dziedzice w coraz większym stopniu uzależniali od siebie młyny ¹¹⁸. Posiadacz miasta dzierżawił go przeważnie zamożniejszym mieszczanom. Czasami, jak to było w Goniądzu, młynarz mógł swój młyn nawet sprzedać, ale z zachowaniem jednak praw należnych właścicielowi. W tym mieście mieszczanie zobowiązani byli do pracy przy konserwacji młyna¹¹⁹. Najczęściej z tytułu dzierżawy płacono 1/3 dochodu¹²⁰. Okoliczną ludność mieszkającą na terenie dóbr Bakałarzewo, zobowiązano tzw. przymusem mlewa do mielenia zboża wyłącznie w młynie bakałarzewskim. Gwarantowało to miejscowemu dziedzicowi monopol na zyski z niego płynące. Osoby łamiące ten nakaz narażone były na konfiskatę mąki lub nawet na grzywny pieniężne.

Pierwszym znanym młynarzem bakałarzewskim był Paweł, który 18 V 1607 r. asystował przy chrzcie w bakałarzewskim kościele. Czyli w 1607 r. już na pewno istniał tu młyn. Nie znaczy to, że wówczas go założono. Prawdopodobnie urządzenie do mielenia zboża znajdowało się w nadrospudzkim miasteczku znacznie wcześniej. Może już sam Mikołaj Bakałarz je wybudował, aby zagwarantować sobie odpowiednie dochody. W 1616 r. młynarzem był nieznany z nazwiska Marcin, który miał z niejaką Dorotą i co jest ciekawe bez ślubu, dziecko o imieniu Zofia. Z 1620 r. znamy Andrzeja – młynarza, będącego świadkiem chrztu dziecka z Garbasika. Jednak nie wiadomo, gdzie ów młynarz zamieszkiwał. W 1621 r. pojawiła się Katarzyna młynarzówna (chodzi chyba o córkę młynarza), która wyszła za mąż za Andrzeja Waszczyka (może późniejszego młynarza). Prawdopodobnie jej ojcem był wzmiankowany w 1622 r. młynarz – Jakub. Miał on żonę Zuzannę oraz urodzoną w tymże roku córkę Jadwigę. W 1626 r. młynarzem bakałarzewskim był Bartłomiej, który wraz ze swoją żoną Anną ochrzcił wtedy swą córkę również Annę. Z następnego roku znamy kolejnego młynarza o nazwisku Stertman (Stefan?) Borkowski. Jego żona nazywała się Zofia. Miał też, urodzoną w sierpniu (1627 r.) córkę Annę. W 1628 r. młynarzem był już Albert Żytka. 20 kwietnia tego roku, ochrzcił on w bakałarzewskim kościele, wraz z żoną Dorotą, swą córkę Martę. Z 1631 r. znamy Szymona młynarczyka, pomocnika we młynie. Cztery lata później pojawił się w źródłach kolejny młynarcik o imieniu Mikołaj, który ochrzcił z Dorotą (służącą młynarza chyba z Łątki) swą nieślubną córkę Ewę ¹²¹. W powodu braku metryk z l. 1639-1668 nie znamy pozostałych osób związanych z bakałarzewskim młynem w tym okresie. Możliwe jest, że w czasie wojen polsko-szwedzkich w l. 1655-1660, młyn mógł zostać zniszczony, po czym w niedługim czasie odbudowany.

Przeważnie pieczywo wyrabiano w piecach przydomowych. Czasem, ze względu na obawę pożaru, piece piekarnicze umieszczano w specjalnych małych budynkach, w pewnej odległości od innych zabudowań¹²². Piekarnictwo w małych miastach zaspokajało jedynie potrzeby lokalnego środowiska, gdyż chleb czy inne wypieki nie były towarem, który można było łatwo transportować. Z pewnością wielu mieszczan zajmowało się również produkcją pieczywa na własne potrzeby¹²³.

Najstarsza znana wzmianka o piekarzu z Bakałarzewa pochodzi z 1607 r. (Wawrzyniec). Innym przedstawicielem tego zawodu był pojawiający się w 1611 r. – Szymon¹²⁴. Są to jedyni znani bakałarzewscy piekarze z tego okresu.

Obok młynarstwa i piekarnictwa bardzo ważnym rzemiosłem ówczesnego Bakałarzewa było piwowarstwo. Trunek ten warzyli mieszczanie przeważnie we własnych domach (i to często nielegalnie). W owym czasie mogło tu być nawet kilkanaście małych karczem, przy których znajdowały się małe browarki ¹²⁵. Ze względu na niebezpieczeństwo pożaru większe browary budowano zwykle poza zabudową miasta. Taki browar składał się najczęściej z dwóch drewnianych obiektów. W jednym z nich wytwarzano piwo. W drugim, położonym ze względu na obawę pożaru w pewnej odległości, ulokowano suszarnię słodu. Proces fermentacji odbywał się w piwnicy mieszczącej się pod browarem lub w jego pobliżu. Na wyposażenie browaru składało się: jeden lub dwa kotły, kilka kadzi, koryta, rynienki, drewniane kubły i beczki. Czasami w takim zakładzie można było pędzić gorzałkę. Do tego procesu używano wówczas specjalny garniec, najczęściej miedziany¹²⁶. Do wytwarzania piwa i gorzałki wykorzystywano nadmiar okolicznego zboża¹²⁷. Trudno jest powiedzieć czy w Bakałarzewie był taki browar (jest to prawdopodobne, ponieważ dostarczałby on znacznych dochodów właścicielowi miasteczka), ale przydomowe browarki istniały na pewno. Ze źródeł metrykalnych wiemy, że w 1634 r. niejaki Jan – piwowar ex aula, (z dworu) ochrzcił w bakałarzewskim kościele, wraz z żoną Katarzyną, córkę Agatę¹²⁸. Przy dworze właścicieli miasteczka znajdował się więc browar, zaopatrujący okoliczną ludność.

Wyrobem beczek i innych naczyń drewnianych zajmowali się bednarze. Pierwszym znanym bakałarzewskim bednarzem był Jan, który wraz z żoną Zofią ochrzcił w tutejszym kościele swą córkę Annę (1607). Z późniejszych lat znamy bednarzy: Tomasza (1612), Alberta (1620, 1621 i 1628 r.), Mikołaja (w 1628 r. miał żonę Zofię i syna Jakuba), Jakuba (w 1637 r. ochrzcił z żoną Dorotą syna Marcina).

Wszystkie budynki w Bakałarzewie były drewniane. Jednym z cieśli był wzmiankowany w 1628 r. Stanisław. W 1633 r. zawód ten wykonywał w Bakałarzewie niejaki Grzegorz.

Popularnym ówcześnie zawodem był szewstwo. Szewc szył i naprawiał buty. Odbiorcami jego usług byli mieszczanie oraz okoliczni chłopi. Najwcześniej wzmiankowanym przedstawicielem tego zawodu był Marcin. 9 III 1610 r. ochrzcił on wspólnie z żoną Anną córkę Zofię. Z 1615 r. znamy dwóch przedstawicieli tego zawodu: Marcina i Bartłomieja. W 1627 i 1629 r. jako szewc występuje Maciej Kraszewski. W 1634 r. znów pojawił się w źródłach szewc Maciej, jednak nie wiadomo czy chodziło tu o Macieja Kraszewskiego. Bakałarzewskim szewcem z 1 połowy XVII w. był także Jan. Miał on wraz z żoną Dorotą córkę Zofię, którą ochrzczono w douspudzkim kościele w 1637 r.

Kowal wytwarzał przedmioty z metalu. Produkował różnego rodzaju ozdoby, gwoździe, młotki, metalowe części do sprzętów rolniczych itd. Ponadto zajmował się podkuwaniem koni. Jego klientami byli okoliczni mieszkańcy, ale również i podróżni przejeżdżający przez Bakałarzewo. Kowal – Michał, w 1608 r. ożenił się z Katarzyną Wierzbowską. W 1611 r. obróbką metalu zajmował się tu niejaki Szymon. Innym kowalem był wzmiankowany w 1617 r. Krzysztof. Prawdopodobnie wspomniany on był jeszcze w 1622 i 1623 r. Z 1627 r. znamy nazwisko Pawła Łoniewskiego – kowala z Bakałarzewa. W tym okresie kowalem był też Maciej, który w 1628 r. ochrzcił wraz z żoną Zofią syna Andrzeja. W 1631 r. mieszkał tam również kowal Jan, którego córka Agnieszka wyszła za mąż za Adama Łoiewskiego. Może to właśnie żoną tego Jana, była wzmiankowana w 1633 r. Katarzyna kowalowa ?

Także tkactwem zajmowało się kilku z bakałarzewian. Najstarszym znanym przedstawicielem tego zawodu był Jan (1611, 1614, 1621). Prawdopodobnie jego żoną była wspomniana Zofia tkaczowa. Niewykluczone też, że pracowało w Bakałarzewie kilku Janów tkaczów. W 1633 r. innym tkaczem był Jakub, który ochrzcił w douspudzkim kościele swą córkę Zofię¹²⁹.

Szyciem strojów zajmowali się krawcy, którzy byli chyba najliczniejszą grupą wśród bakałarzewskich rzemieślników ¹³⁰. Znanymi krawcami w tym okresie byli: Albert (1609), Jan (1612), Mikołaj (miał z żoną Anną kilkoro dzieci w tym Katarzynę ur. w 1614 r. i Zofię ur. w 1615 r.), Jakub (miał żonę Dorotę i syna Wawrzyńca ur. w 1616 r.), Jan (1617), Marcin (w 1619 r. ochrzcił, wraz z żoną Dorotą, syna Szymona), Jan (1621), Marcin (1624), Piotr (w 1627 r. ochrzcił wraz z żoną Katarzyną syna Tomasza), Jan Damieński (1627), Stanisław (1631), Albert Dąbkowski (1633), Jan (1634), Albert (w 1634 r. ochrzcił, wraz z żoną Zofią, swego syna Marcina).

Ówczesne Bakałarzewo posiadało wtedy również swych zdunów. Jednym z nich był Mateusz (w 1617 r. ożenił się z Zofią).

Wytwarzaniem i naprawą kół zajmowali się kołodzieje. Cały ówczesny transport opierał się na przewozie drewnianymi wozami. Wśród bakałarzewskich wytwórców kół tego okresu można wymienić: Alberta (w 1609 r. ożenił się z Anną), Tomasza (1614), Marka (w 1632 r. ochrzcił, wraz z żoną Agnieszką, córkę Katarzynę).

Rzeźnik zajmował się ubojem zwierząt. Często też wytwarzał gotowe przeroby jak np. kiełbasy. Najstarszym znanym bakałarzewskim przedstawicielem tego zawodu był Jan (1617). W 1621 r. wzmiankowano rzeźnika Bartłomieja, który wraz ze swoją żoną Dorotą ochrzcił w dowspudzkim kościele syna Jana. Musiał to być zamożny człowiek, ponieważ chrzestną była Dorota gmińska (żona urzędnika gmińskiego). W 1622 r. w źródłach znów pojawił się rzeźnik Jan. Innym przedstawicielem tego zawodu był Wawrzyniec (1626), który miał wraz z żoną Katarzyną, ochrzczonego w tymże roku syna Marcina. Z 1628 r. znamy Mikołaja i Pawła – bakałarzewskich rzeźników. W 1634 r. wzmiankowano rzeźnika Alberta (ochrzcił wówczas, z żoną Jadwigą, córkę Urszulę). Ostatnim znanym rzeźnikiem z tego okresu był Piotr (1638).

W Bakałarzewie z początku XVII w. mieszkał również niejaki Zachariasz określany jako kuchmistrz. Pracował on prawdopodobnie w jednej z miejskich gospod lub też u któregoś z dostojników douspudzkich (np. starosty, proboszcza, wójta czy burmistrza). Interesującym jest fakt, że tenże Zachariasz ochrzcił w 1616 r. w miejscowym kościele swego syna Pawła, który został poczęty w nie zalegalizowanym związku z niejaką Ewą Maslanganią.

Wyrobem wszelkiego rodzaju naczyń glinianych oraz innych przedmiotów z tego materiału zajmował się garncarz. Dopiero z 1620 r. znamy imię garncarza z Bakałarzewa. Był nim Stefan – mąż Jadwigi i ojciec ochrzczonego w tym roku syna Alberta. W l. 1626-1628 garncarzem był niejaki Roslavi, który wraz ze swoją żoną Dorotą, również ochrzcił syna Łukasza. Innym wytwórcą garnków był Albert (1627 r., żona Anna, córka Katarzy- na).

Byli też w ówczesnym Bakałarzewie szklarze, zajmujący się wyrobem i montażem okien. Mogli też wyrabiać i inne przedmioty szklane, na przykład koraliki. Najstarszym znanym przedstawicielem tego zawodu był wzmiankowany w 1617 r. Albert, który ochrzcił wówczas, wraz ze swą żoną Małgorzatą, syna Jakuba. W 1628 r. szklarzem douspudzkim był Stanisław, mający córkę Annę, która 11 XI 1628 r. poślubiła Stanisława Musińskiego.

O dość dużej zamożności ówczesnego społeczeństwa Bakałarzewa może świadczyć fakt, że funkcjonował tu w tym czasie złotnik. Złotnik wykonując i naprawiając wszelkiego rodzaju ozdoby, nie tylko ze złota, nie utrzymałby się gdyby nie było odbiorców na jego, przecież drogie, wyroby. Głównymi jego klientami byli okoliczni przedstawiciele stanu szlacheckiego, ale także i część mieszczan. Urzędnicy miejscy, karczmarze czy młynarze, byli dość zamożni, aby kupić tego typu produkty. Pałał się tą profesją, wzmiankowany w 1622 r., Stanisław. Ochrzcił on wtedy wraz z żoną Zofią (w bakałarzewskim kościele) swego syna Pawła. Stanisław był prawdopodobnie wtedy jedynym złotnikiem w mieście (nie natrafiono w źródłach na wzmianki o innych przedstawicielach tego zawodu).

Interesującą profesją było muzykowanie. Chodzi tu prawdopodobnie o osobę, która śpiewała i grała na jakimś instrumencie z okazji uroczystości jak np. wesela, chrztu. Muzyk mógł również przygrywać biesiadnikom w miejscowych karczmach. Jedynego wzmiankowanego w źródłach muzyka znamy z 1628 r. Nazywał się Grzegorz i był światkiem na ślubie Stanisława Musińskiego i Anny córki Stanisława szklarza.

Mieszkali też w pobliżu Bakałarzewa tzw. smolnicy, zajmujący się pozyskiwaniem smoły w specjalnie do tego celu zbudowanych piecach. W 1607 r. wzmiankowano Walentego Smolnika de Smolny Piec, który ożenił się wtedy z niejaką Anną. Innym z takich wytwórców smoły był Michał. Miał on żonę Urszulę oraz syna również Michała, ochrzczonego w bakałarzewskim kościele w 1616 r. oraz córkę Annę (1619). W 1634 r. smolnikiem prawdopodobnie z Bakałarzewa był Piotr.

Ponadto w Douspudzie mieszkali: pasterze (Jan – 1611 r., Piotr – 1619, 1622 i 1623 r., Adam – 1634 r., Michał – 1637 r.), ślusarze: (Jakub – 1616 r.), ogrodnicy: (Jan – 1616 r.).

Nieodzowną rolę w życiu miasteczka odgrywali kupcy. To oni byli motorem rozwoju osiedla. Pośredniczyli między wytwórcami a odbiorcami towarów. Jednym z takich handlarzy był wzmiankowany w 1615 r. Marcin kramarz. Nie jest jednak pewne skąd on pochodził¹³¹.