Artur Markowski

Mieszkańcy Suwałk w czasach Księstwa Warszawskiego

w świetle źródeł fiskalnych z 1811 i 1815 roku.

Analiza demograficzno-statystyczna

cz.2 z 2

Gospodarstwo domowe

Współczesna demografia rozumie pod pojęciem gospodarstwa domowego jednostkę, którą: (...) stanowi zbiorowość wszystkich osób żyjących we wspólnym mieszkaniu i wspólnie się utrzymujących⁶². Definicja ta wymaga jednak kilku uwag, przy wykorzystaniu jej w aspekcie demografii przeszłości. Musimy sobie uzmysłowić, że w odróżnieniu od rodziny gospodarstwo domowe nie musi być budowane w oparciu o związek dwojga ludzi. W takim razie zgodnie z przyjętym przez M. Okólskiego rozwinięciem cytowanej definicji możemy spotkać się z gospodarstwem domowym rodzinnym lub nierodzinnym⁶³. Pierwszy przypadek nie wymaga komentarza – mamy do czynienia z gospodarstwem tworzonym przez małżeństwa bądź osoby spokrewnione lub spowinowacone. W przypadku drugim są to najczęściej gospodarstwa oparte na więzach zależności ekonomicznej, prawnej bądź zbudowane w oparciu o więzi przyjacielskie. W praktyce występowały więc gospodarstwa oparte na więziach rodzinnych (jedno bądź wielo rodzinne), w których np. mieszkali rodzice i dzieci z małżonkami, bądź też rodzina i dalsi krewni (ciotka, dziadek itp.), oraz gospodarstwa, w których prócz rodzin występowała np. służba, bądź też nie spokrewnieni komornicy. Podobnie widziała problem definicji gospodarstwa domowego statystyka austriacka z lat osiemdziesiątych XIX wieku⁶⁴.

Badania nad strukturą i typologią gospodarstw domowych mają dość bogatą historiografię⁶⁵. Spośród wielu interesujących metod najbardziej dziś rozpowszechnioną wydaje się być metoda typologii gospodarstw domowych P. Lasletta. Wymaga ona jednak spisów imiennych całych rodzin, a takie dla terenów ziem polskich zachowały się jedynie dla wybranych miast z końca XVIII wieku⁶⁶.

W zakresie badań nad gospodarstwem domowym dysponujemy w tym przypadku źródłami znacznie uboższymi. W świetle spisu z 1811 roku możemy określić zamożność i stratyfikację społeczną gospodarstw. Materiały lustracji z 1815 roku pozwalają na zbadanie wielkości i struktury gospodarstw domowych suwalszczan. Struktura źródła z 1815 roku, zachowuje następujący katalog informacji. Wymienia imię i nazwisko właściciela gospodarstwa, następnie określa liczbę członków w podziale na płeć, i jak wspominaliśmy wcześniej wyodrębnia gospodarstwa żydowskie. Przyjmujemy, że wymie- niona z imienia i nazwiska osoba była głową gospodarstwa domowego, innymi słowy osobą o najwyższej pozycji społecznej w gospodarstwie, odpowiedzialną za materialny byt tegoż. Była w nim ekspertem sędzią i głównym decydentem, oraz dyspozytorem majątku.

W celu dokładniejszej analizy statystycznej wielkości gospodarstw domowych wprowadziliśmy materiał porównawczy. Są to, zachowane dla miasta Suwałk, spisy rodzin żydowskich, chłopskich czy wyrobniczych⁶⁷, które pobierały z magistratu miejskiego zapomogi w postaci żywności, bądź materiału siewnego. W tym miejscu chcemy zwrócić uwagę na celowość wykorzystania do porównań materiałów ilustrujących jedynie pewne warstwy społeczne. Istotnym czynnikiem przemawiającym za wprowadzeniem tych materiałów jest fakt ich rzetelności w zakresie deklarowanej liczby członków gospodarstwa domowego. Z jednej strony spisywanym zależało bowiem na tym by zadeklarować wszystkich członków gospodarstwa - tak by otrzymać pomoc stosowną do jego wielkości (liczebności). Z drugiej strony, powiększenie liczby osób ponad stan rzeczywisty tegoż gospodarstwa, wydaje się być mało prawdopodobne wobec możliwości łatwej kontroli przez urzędników i permanentnych problemów finansowych magistratu w zakresie pomocy społecznej. Zmuszały one urzędników magistratu do ścisłej i sumiennej weryfikacji wielkości gospodarstw potrzebujących.

Porównamy więc szeregi statystyczne obrazujące to zjawisko, pod względem liczebności osób w gospodarstwie domowym.

Tabela 4. Wskaźniki charakteryzujące wielkość gospodarstw domowych Żydów

i chrześcijan w Suwałkach w latach 1815 – 1848.

^a - średnia arytmetyczna

^b - odchylenie standardowe

^c - mediana

^d - dominanta

Źródło: obliczenia własne.

Powyższa tabela (tabela 4.) wymaga, ze względu na przyjęte wskaźniki pewnego komentarza. Badając wielkość gospodarstw domowych przyjęliśmy zdroworozsądkowo liczebność jego członków jako najbardziej reprezentatywną dla tego zjawiska cechę mierzoną. W zachowanych materiałach mamy więc do czynienia z szeregami statystycznymi prostymi w postaci ciągów liczb obrazujących liczebność członków gospodarstw domowych. W celu skutecznego ( i mniej pracochłonnego) porównania postanowiliśmy w pierwszym etapie badania policzyć wskaźniki tzw. miar tendencji centralnej, obrazujące typowe, przeciętne, bądź najczęściej występujące liczby w szeregu. W tym wypadku będziemy więc mogli porównać typowe bądź najczęściej występujące wielkości gospodarstw domowych w badanych populacjach.

Średnia arytmetyczna (miara przeciętna) jest parametrem abstrakcyjnym i nie występuje w rzeczywistości w zbiorowości badanej. Wskazuje jednak na średnią wielkość gospodarstw w poszczególnych grupach. Jak pokazują dane z tabeli 3. największą średnią wielkość gospodarstwa domowego zaobserwowaliśmy dla gospodarstw chłopskich w roku 1848, w których głową był mężczyzna (dalej gospodarstwa męskie). Analizując liczbę osób przypadających na taki typ gospodarstwa, wskazać możemy że jest to parametr reprezentatywny dla całej grupy gospodarstw ubogich chłopów. Wysokie wskaźniki średniej wielkości gospodarstwa charakteryzują także populację chałupników i wyrobników z lat 1848 – 1845. Najniższą średnią charakteryzują się gospodarstwa Żydów, wskazać jednak należy, że w tym wypadku wszystkie były prowadzone przez mężczyzn.

Wyjaśnienia wymaga zabieg pogrupowania materiału porównawczego z lat 1845-1848 na grupy gospodarstw męskich (głową był mężczyzna), kobiecych (głową była kobieta) i małżeńskich (oboje małżonkowie). W przypadku porównania z danymi lustracji z 1815 roku i danych dla ludności żydowskiej z roku 1845, mamy do czynienia z wyszcze- gólnieniem jedynie gospodarstw w których głową był mężczyzna. O ile bez znaczenia niemalże pozostaje wskaźnik średniej wielkości gospodarstwa, policzony dla gospodarstw małżeńskich (niewiele odbiegający od średniej dla gospodarstw męskich) o tyle gospodarstwa kobiece należały często do kobiet samotnych bądź mieszkającym z krewną lub krewnym – z niewielkim (często zerowym) wskaźnikiem liczby dzieci. Stąd policzenie parametru średniej (przeciętnej) dla szeregu bez wyłączenia gospodarstw kobiecych znacznie obniżało by parametr i fałszując wyniki porównania. Stanowczo bowiem twierdzimy, że gospodarstwa kobiece były najczęściej nierodzinnymi - odwrotnie gospodarstwa prowadzone przez mężczyzn zawsze niemalże należały do typu rodzinnych.

Średnią wielkość gospodarstw dla materiału porównawczego z lat 1845 i 1848, bez wyłączenia gospodarstw kobiecych i małżeńskich przedstawia tabela 5.

Tabela 5. Średnia wielkości gospodarstw domowych w Suwałkach

w latach 1845 i 1848, policzona dla całego szeregu statystycznego.

Źródło: Szacunki własne.

Średnia wielkość gospodarstwa domowego w latach czterdziestych w Suwałkach była raczej podobna wśród Żydów i wyrobników, a także chałupników ogrodników. Nieco natomiast większa w przypadku chłopów. Oceniając ten wskaźnik, w świetle stratyfikacji społeczno zawodowej, możemy wskazać występowanie mniejszych gospodarstw domowych w grupach o specyfikacji zawodowej raczej miejskiej (Żydzi, wyrobnicy), większe gospodarstwa domowe egzystowały wśród ludności o zajęciach rolniczych (chłopi, ogrodnicy). Powody zdają się być związane ze specyfiką podziału pracy w przy- padku poszczególnych sposobów zarobkowania i związaną z nimi polityką prokreacyjną w rodzinie.

Porównując parametr średniej wielkości gospodarstwa domowego z lat czterdziestych do tegoż wyliczonego z lustracji 1815 roku stwierdzamy, iż gospodarstwa domowe z czasów księstwa Warszawskiego wydają się być nieco mniejsze w odniesieniu do chrześcijan i nieco większe w przypadku Żydów. Wyjaśnieniem tej sytuacji może być z jednej strony mniejsza kompletność źródła, z drugiej wynik bilansu przyrostu naturalnego, większej nieco śmiertelności wśród chrześcijan, brakiem służby domowej (bądź jej o wiele mniejszą liczbą niż w latach czterdziestych). Istotnym powodem tak niskiej średniej wielkości gospodarstwa domowego suwalskich chrześcijan może być występowanie w spisie kilku gospodarstw osób samotnych (wielkość -1 osoba), których nie wyodrębnialiśmy z szeregu statystycznego.

Możliwość porównań do sytuacji w innych miastach jest, ze względu na słaby stan badań, mocno ograniczona i odnosi się tyko do gospodarstw żydowskich. Jedynie M. Kopczyński podaje, że wskaźnik średniej wielkości gospodarstwa domowego w Anglii na przestrzeni XVI – XIX wieku wynosiła 4,75 a więc była nieco niższa niż przytaczane dla chrześcijan w Suwałkach wskaźniki i nieco wyższa, niż stosowne wartości w odniesieniu do suwalskich Żydów.

Zakładając, że większość gospodarstw w Suwałkach kwalifikowała by się jako typ gospodarstw rodzinnych, możemy porównać średnią liczbę ich członków z podobnym wskaźnikiem dla wielkości rodzin w Warszawie w świetle spisów z 1810⁶⁸ i 1815 roku⁶⁹. Zastrzegamy jednak, że nie może tu być mowy o pełnej płaszczyźnie porównawczej w związku z oczywistą różnicą między pojęciem rodziny i gospodarstwa domowego. Takie porównanie potwierdza jedynie, że Żydzi suwalscy prowadzili gospodarstwa rodzinne, małżeńskie (nie rozszerzone - wg typologii P. Lasletta)⁷⁰.

Podobne wskaźniki charakteryzują późniejsze o niemal sto lat gospodarstwa domowe mieszkańców przytaczanego już Wasilkowa. Średnia wielkość gospodarstwa domowego z tego miasteczka, na podstawie materiałów źródłowych datowanych na rok 1910, wynosiła w przypadku chrześcijan 4,8 a w przypadku Żydów 5,3⁷¹. W przypadku Żydów średnia ta była więc nieco większa od tej wyliczonej dla Suwałk. Przypomnijmy jednak, że Wasilków leżał w granicach Cesarstwa Rosyjskiego, w pobliżu silnie uprzemysłowionego Białegostoku (Białostocki okręg włókienniczy), a specyfika zawodowa w tym miasteczku była zupełnie inna niż w Suwałkach przed stu laty.

Odchylenie standardowe jest miarą dyspersji (rozproszenia) charakteryzuje o ile przeciętnie badane jednostki w szeregu statystycznym różnią się od wyliczonej dla szeregu wartości średniej. Ze względu na swoje właściwości (jest liczbą bezwzględną) nie może być wykorzystane do porównań poszczególnych szeregów. Jaką więc wartość ma dla nas ? Na podstawie wartości odchylenia standardowego określić możemy jak jednorodna (bądź nie) jest badana zbiorowość względem średniej i jak bliski rzeczywistości jest parametr średniej.

W związku z tym ocenić możemy, że średnia wielkość gospodarstw domowych policzona dla spisu z roku 1815 bardzo dobrze charakteryzuje badaną zbiorowość. Wartości odchylenia wskazują, że średnio wielkości określające liczbę członków w gospo- darstwach domowych odbiegają przeciętnie od wyliczonej średniej o 0,75 w przypadku chrześcijan i 0,57 Żydów. Wskazać też możemy, że mamy w tym wypadku do czynienia z szeregiem w miarę jednorodnym. Nieco gorzej jest w przypadku pozostałych spisów (patrz tabela 3.) Największą wartość odchylenia standardowego odnotowaliśmy dla gospodarstw chłopskich w 1848 (2,03) stąd wnioskujemy dość dużą różnorodność w liczebności gospodarstw tej kategorii.

Pozostałe dwa parametry – mediana i dominanta (modalna) charakteryzują tendencję centralną w badanej zbiorowości, określając tzw. przeciętne pozycyjne⁷². Innymi słowy modalna wskazuje wartość cechy występującą w badanym szeregu najczęściej, mediana – wskazuje wartość środkową szeregu (połowa cech ma wartość niższą a połowa wyższą od wartości mediany). Analizując więc populację mieszkańców Suwałk stwierdzamy na podstawie danych zawartych w tabeli 3., że najczęściej gospodarstwa domowe suwalszczan liczyły w 1815 roku 3 członków w przypadku chrześcijan i 4 w odniesieniu do Żydów. W latach czterdziestych – bez względu na podział religijny i społeczny – 4 członków. Jest to informacja skłaniająca nas do uznania, iż modelowe (typowe) gospodarstwa domowe powiększały się nieznacznie w pierwszej połowie XIX wieku, a zróżnicowanie religijno-społeczne nie miałoby wpływu na kształt tego modelu. Jak wykazaliśmy wcześniej, w rzeczywistości stratyfikacja religijna i specyfika zawodowa miały dość czytelne znaczenie w zakresie kształtowania wielkości ogniska domowego.

Wartość mediany wskazuje że w 1815 roku połowa gospodarstw domowych liczyła mniej niż 4 członków – połowa więcej, bez względu na podział religijny. W roku 1848 granica ta wzrosła do 5 członków, znowu bez zróżnicowania religijno-zawodowego.

Wyniki grupowania danych z lustracji suwalskiej z 1815 roku, pod względem liczby członków gospodarstw domowych przedstawia poniższa tabela 6. Ilustruje ona powyższe wnioski oparte na analizie wskaźników z tabeli 5.

Tabela 6. Gospodarstwa domowe w Suwałkach w 1815 roku pod względem wielkości,

w podziale na chrześcijan i Żydów, w procentach.

Źródło: APS, op. cit., sygn. 417, k. 1-14,

sygn. 599, k. 58v – 65v.

Wielkość gospodarstw domowych pod względem częstotliwości występowania mężczyzn i kobiet, nie możliwa jest do czytelnego scharakteryzowania przy pomocy prostych mierników analizy struktury zbiorowości. Posłużymy się w tym celu prezentowaną poniżej tabelą.

Tabela 7. Częstotliwość występowania mężczyzn i kobiet w gospodarstwach domowych

w Suwałkach w 1815 roku, w podziale na Żydów i chrześcijan.

Źródło: obliczenia własne na podstawie APS, op. cit., sygn. 599, k. 58v – 65v.

Podejmując próbę skonstruowania modelowego (pod względem reprezentacji płci) gospodarstwa domowego w Suwałkach, stwierdzamy, że składało się ono z 2 mężczyzn i 2 kobiet, bez względu na różnicę religijną (zarówno dla Żydów jak i chrześcijan). Winniśmy jednak odnotować, że model ten jest potwierdzany częściej w społeczności żydowskiej (ponad 32%) niż w chrześcijańskiej (ponad 24%). Znacznie rzadziej występował układ 1 mężczyzna i 2 kobiety wśród chrześcijan (prawie 13%) i 2 mężczyzn i 1 kobieta wśród Żydów (ponad 16%). W przypadku Żydów pewne znaczenie może mieć w odniesieniu modelu 2 m – 1 k niewielkie niedorejestrowanie kobiet w materiale źródłowym.

Warto też wskazać na fakt, że nie występowały w owym czasie w Suwałkach (bądź nie zostały odzwierciedlone w źródle) gospodarstwa wdowie i kobiet samotnych. Odnotowaliśmy jednakże 5 gospodarstw samotnych mężczyzn (ponad 2%) wśród chrześcijan. Wszystkie gospodarstwa żydowskie składały się z obydwu płci, domniemywać więc możemy że były w znakomitej większości gospodarstwami typu rodzinnego.

Podobny rozkład dla Wasilkowa z roku 1910 wygląda zupełnie inaczej. Brak w nim bowiem wyraźnie przeważającego modelu. Układy 3 m i 2 k oraz 2 m i 3 k, a także 1m i 1k stanowią odpowiednio 5,96, 5,46 i 5,31% w przypadku wasilkowskich chrześcijan. Model 2 m 3 k i 3m i 2 k stanowią odpowiednio 6,74 i 6,62% w przypadku wasilkowskich Żydów⁷³.

Interpretacja tych różnic może nasuwać wniosek zmian reżimu płodności w końcu XIX wieku – obejmujących jedynie część rodzin badanych (stąd ogromne zróżnicowanie i trudność w ustaleniu modelu). Zmiany te wpisywały by się w proces tak zwanego przejścia demograficznego, czyli procesu polegającego na zmianie wskaźników rodności i umieralności z wysokich (typowych dla cywilizacji preindustrialnej) do niskich (typowych dla cywilizacji industrialnej i postindustrialnej)⁷⁴. Wyraźniej potwierdzony model dla Suwałk świadczy o ustabilizowanym reżimie płodności w rodzinach – pośredni więc o braku zmian o charakterze procesu przejścia.

Niejasnym wydaje się być problem komorników podnajmujących pomieszczenia. W świetle analiz odnoszących się do czasów staropolskich komornicy wchodzili w skład gospodarstw domowych właścicieli lokalu⁷⁵. Tymczasem według spisu podatkowego z 1811 roku, w Suwałkach komornicy tworzyli odrębne gospodarstwa domowe. Przemawia za tym fakt wyodrębnienia ich w spisie wraz z określeniem miejsca zamieszkania. Umożliwia to nam prześledzenie jeszcze jednego, ciekawego problemu dotyczącego gospodarstw domowych: mianowicie systemu najmu mieszkań i pomieszczeń.

Tabela 8. Strategie wynajmowania pomieszczeń mieszkalnych w Suwałkach w 1811 r.

w podziale na chrześcijan i Żydów.

Źródło: APS, op. cit., sygn. 417, k. 62v – 64v.

Rozpoczynając analizę zjawiska podnajmowania mieszkań w Suwałkach, musimy stwierdzić, że ponad 70% Żydów mieszkających tam w roku 1811 było komornikami. Spośród chrześcijan zaledwie około 10%. Wyraźnie widzimy, że w przypadku Żydów mamy do czynienia z grupą przebywającą w mieście na tyle krótko, że większość jej przedstawicieli nie zdążyła jeszcze nabyć na własność domu. Potwierdza to jedynie sugestię A. Matusiewicza, że Żydzi zamieszkali w Suwałkach dopiero na przełomie XIX i XX wieku⁷⁶.

Charakterystyczną cechą badanego zjawiska jest, prócz podnajmowania mieszkań przez Żydów u chrześcijan (nigdy odwrotnie), duży stopień separacji dwóch społeczności. Jedynie bowiem w trzech przypadkach (6 gospodarstw domowych) Żydzi i chrześcijanie mieszkali w jednym domu – u właściciela chrześcijanina. Jedyny odnotowany przypadek wynajmowania pomieszczenia przez chrześcijankę u Żyda i faktycznie koegzystowanie z innym, żydowskim gospodarstwem domowych dotyczyło samotnej wdowy.

Wydaje się, że sytuacja ta obrazuje pośrednio stosunek chrześcijańskich mieszkańców Suwałk do Żydów. Cechowały go: ostrożność, dystans i separacja powodowane raczej lękiem, niewiedzą i nasycone tradycyjnym stereotypowym obrazem Żyda – niewiernego i z całą pewnością „obcego”. Ustawodawstwo Księstwa Warszawskiego nie regulowało szczegółowych stosunków najmu lokali mieszkalnych. Stąd wniosek, że zaistniała sytuacja prócz podłoża gospodarczego (Żydzi nie mieli domów więc musieli je wynajmować od tych którzy je posiadali – chrześcijan) motywowana była także stosunkiem dwóch społeczności do siebie. Ważnym wątkiem, tłumaczącym być może strategie najmu (nie częste najmowanie pomieszczeń w jednym domu Żydom i chrześcijanom łącznie) tłumaczy być może zestaw zasad judaizmu odnośnie mieszkania i rytmu życia. Mezuza (jako symboliczne oznaczenie przestrzeni)⁷⁷ i krzyż bądź wypisane na drzwiach inicjały imion Trzech Króli nie były zapewne widokiem spotykanym w Suwałkach początku XIX wieku. Problemów nastręczał też zapewne kalendarz świąt. Poczynając od tygodniowych (Szabat w sobotę – u chrześcijan święto w niedzielę) aż po te roczne. Trudno pewnie byłoby zorganizować codzienną pracę w obejściu, bez naruszania świątecznego spokoju jednej czy drugiej strony.

Stratyfikacja społeczno-gospodarcza

Strukturę społeczną Suwałk w czasach Księstwa Warszawskiego określić możemy jedynie w przybliżeniu. Opierając się o spis podatkowy z 1811 roku, spróbujemy scharakteryzować mieszkańców miasta z punktu widzenia ich zajęć, co pośrednio rzutuje także na zamożność i pozycję społeczną.

W roku 1811, w związku ze zbliżającą się wojną z Rosja, powiększono taryfę podatku osobistego. Zachowano dla jego poboru podział na 10 klas podatkowych, przy czym jak wspominaliśmy klasa 1, do której zaliczano najbiedniejszych nie płaciła podatku w ogóle⁷⁸.

Wykres 2. Stratyfikacja społeczna chrześcijan pod względem wysokości płaconego podatku osobistego Suwałkach w 1811 roku w procentach

Źródło: APS, op. cit., sygn. 417, k. 61v-64v.

Pośród suwalskich chrześcijan znakomita większość zobligowana była do płacenia 2 zł polskich podatku osobistego. Oznacza to, że większość z nich plasowała się w trzeciej klasie podatkowej. Instrukcja podatkowa wnosi, że płatnicy podatku klasy trzeciej to:

a) Właściciele Koloniści, Wieśniacy do dwudziestu Morgów chełmińskich posiadaiący,

b) Służący dworscy oboiey płci, iako to: Lokaie, Stangreci, Masztalerze, Kucharze, Gospodynie, Kucharki, Włódarze, Gaiowi, St[r] zelcy, Ogrodnicy, Szwaczki, Praczki, i t. p.

c) Służący niżsi oboiey płci w miastach,

d) Wyrobnicy w miastach i po wsiach oboiey płci,

e) Rzemieślnicy i professyoniści na wsiach siedzący, a będący bez czeladzi i innych do rzemiosła lub professyi swey pomocników,

f) Szynkarze wieyscy,

g) Czeladź rzemieślniza, fabryczna i professyonistów w miastach trzeciego, czwartego i piątego rzędu⁷⁹.

Prawie 80% suwalskich chrześcijan należało więc do niezamożnej grupy wyrobników, rzemieślników i służących. Potwierdza to nasze wcześniejsze uwagi o charakterze miasta – mocno zagraryzowanego w swej strukturze zawodowej, mówi także o raczej niskim poziomie ekonomicznym jego mieszkańców.

Niemalże 10% suwalszczan należało do drugiej klasy podatkowej, funkcjonowało więc jako biedni wieśniacy, czeladź rolna, posługacze, bądź chałupnicy i komornicy⁸⁰. W tym miejscu przypomnimy, że komornicy stanowili wśród chrześcijan właśnie około 10% populacji, zapewne więc to oni wypełniali tą klasę płatników podatku osobistego. Niewielki odsetek płatników plasował się w czwartej i siódmej klasie, która skupiała właścicieli większych nieruchomości i osoby o znaczniejszych dochodach.

Wykres 3. Stratyfikacja społeczna Żydów pod względem wysokości płaconego podatku osobistego w Suwałkach w 1811 roku w procentach.

Źródło: APS, op. cit., sygn. 417, k. 61v-64v.

Społeczność żydowska Suwałk w 1811 roku nie wydawała się być uboższą od chrześcijan. Około 40% Żydów należało do drugiej klasy podatkowej, 20% do trzeciej. (w sumie więc około 60% ludzi ubogich). Znaczny jednak odsetek Żydów płaciło podatek w wysokości 4 złotych, plasując się w czwartej grupie podatkowej (znikomy odsetek tej grupy u chrześcjijan). Do klasy tej należeli rzemieślnicy miejscy (bez czeladzi), professyoniści oraz szynkarze⁸¹.

Analizując dane podatkowe, warto zauważyć, że w społeczności chrześcijańskiej Suwałk następowało znaczniej posunięte rozwarstwienie (dużo biednych – podatników 2 klasy i znikoma liczba podatników klasy 4 i wyższych). Społeczność żydowska, charakteryzowała się nieco mniejszym odsetkiem ubogich, nie mniej jednak więcej spośród biednych Żydów niż chrześcijan zaklasyfikowano do 2 grupy podatkowej.

Struktura społeczna Suwałk w tym okresie wydaje się być wynikiem specyfikacji zawodowej typowej dla tzw. sztetlech, w których Żydzi parali się nieco bardziej dochodowymi zajęciami miejskimi – chrześcijanie zajmowali się rolnictwem⁸². Teoretycznie Żydzi winni być więc grupą zamożniejszą. Tymczasem należy wziąć pod uwagę fakt, że niezamożni chrześcijanie, których była w Suwałkach znaczna większość, nie specjalnie podnosili popyt na usługi i przedmioty handlu, które oferowali Żydzi. W związku z tym, cała społeczność ( z niewielkimi wyjątkami) tkwiła na dość marnym poziomie ekonomicznym.

Interesująco wypada próba socjotopografii Suwałk w świetle wyników spisu podatkowego z 1811 roku. Potwierdza ona lokowanie się osób bogatszych w centrum miasta – najatrakcyjniejszej do połowy XX wieku przestrzeni miejskiej (w Suwałkach Rynek i część ulicy Jerozolimskiej i Wigierskiej).

Wykres 3. Stratyfikacja społeczna chrześcijan pod względem wysokości płaconego podatku osobistego Suwałkach w 1811 roku w procentach według ulic.

Źródło: APS, op. cit., sygn. 417, k. 61v-64v.

Podobna obserwacja w aspekcie społeczności żydowskiej doprowadza do wniosku, że centrum życia tej społeczności w mieście stanowiła ulica Jerozolimska. Tam bowiem lokowały się najbogatsze rodziny żydowskie. Rynek zamieszkiwany był przez biedniejszą grupę Żydów. Łatwo wyjaśnimy tą prawidłowość faktem, iż rzeczywiste, handlowe funkcje rynku, pełnił plac leżący w pobliżu ulicy Jerozolimskiej.

Wykres 5. Stratyfikacja społeczna Żydów pod względem wysokości płaconego

podatku osobistego w Suwałkach w 1811 roku w procentach.

Źródło: APS, op. cit., sygn. 417, k. 61v-64v.

W przypadku społeczności żydowskiej w Suwałkach widzimy wyraźną stratyfikację ekonomiczno-przestrzenną. Związana ona była z logicznymi i racjonalnymi wyborami miejsca życia i pracy. Istniała też zapewne we wszystkich miastach Królestwa Polskiego⁸³.

W czasach Księstwa Warszawskiego nie funkcjonował w Suwałkach tzw. rewir żydowski. Mimo późniejszych, drastycznych prób jego wprowadzenia, Żydzi suwalscy nigdy nie zostali ograniczeni formalnymi zakazami w zakresie miejsc osiedlania się⁸⁴.

Podsumowanie

Suwałki w czasach Księstwa Warszawskiego przeżyły nieznaczny, aczkolwiek ciągły odpływ ludności. Grupą najbardziej mobilną pod względem migracyjnym okazali się Żydzi, którzy dość szybko reagowali na zmiany koniunktury polityczno – społecznej osiedlając się bądź wyjeżdżając z miasta.

Analizując strukturę i kondycję ekonomiczną mieszkańców Suwałk dochodzimy do wniosku, że w czasach Księstwa Warszawskiego było to miasto ubogie, o charakterze rolniczo – rzemieślniczym, prowadzące wyraźne feudalny typ gospodarki. Poprzez swoje niezbyt dogodne położenie geograficzne miało niewielkie możliwości rozwoju, i dopiero awans administracyjny (stolica województwa) i napływ wojska spowodował progresywne zmiany w jego charakterze i warunkach funkcjonowania. Pod względem struktury zawodowej i stosunków społecznych nie odbiegało zapewne od innych miast tej wielkości w kraju

Gospodarstwa domowe suwalszczan należały do niewielkich i ubogich. Służba domowa nie była raczej rozpowszechniona, o czym pośrednio świadczy mały stopień feminizacji tego miasta. Różnice w wielkości gospodarstw domowych wynikały raczej ze specyfiki gospodarczej – w mniejszym stopniu religijnej.

Godnym podkreślenia jest fakt, że już w początkach XIX wieku Suwałki były miastem w miarę otwartym, pod względem mobilności terytorialnej mieszkańców. W późniejszych czasach zaowocowało to znacznym rozwojem demograficznym tego ośrodka osadniczego.