Sławomir Filipowicz                                                          cz. 2 z 2

Źródła do powstania styczniowego

w guberni augustowskiej

(w zasobie Litewskiego Państwowego Archiwum Historycznego

 w Wilnie)

2. Zespoły innych urzędów z terenu guberni augustowskiej,

w których znalazły odbicie wydarzenia powstania

Zespół nr 1073 Rząd gubernialny augustowski, 1816–1877, 1058 j.a.

W inwentarzu (opis 1) widać koncepcję nadania układu strukturalnego (zgodnego z organizacją instytucji), jednak nie przeprowadzono tego konsekwentnie, w wyniku czego układ jest dość chaotyczny. Pod kątem omawianego zagadnienia interesujący jest dział zatytułowany „Policejskoje otdielenije” (1816–1866[–1871], sygn. 682–724). Znaleźć w nim można sprawy luźniej związane z samym powstaniem, a dotyczące m.in. urządzania i utrzymania więzień i aresztów, towarzystw i organizacji, demonstracji i niepokojów, napadów na policję w okresie przed powstaniem styczniowym oraz w czasie powstania, nadzoru policyjnego nad osobami, wprowadzenia na urząd gubernatora cywilnego barona Hermana Fersena³³. Źródeł ściślej dotyczących powstania jest niewiele, zaledwie kilka teczek zawierających informacje nt.: wprowadzenia stanu wojennego w części guberni augustowskiej³⁴, zesłańców politycznych³⁵, oddziaływań na duchowieństwo³⁶.

Czasami zdarza się, że w aktach spraw pod na pozór mało ciekawym tytułem kryją się interesujące informacje, jak np. w teczce dotyczącej dostaw opału i materiałów oświetleniowych dla wojska³⁷. Znaleźć tam można zestawienia, jakie jednostki czy też pododdziały i w jakiej sile stacjonowały w Suwałkach w tym okresie, zaobserwować ich stopniowy wzrost liczebności. Należy więc zachowywać ostrożność przy typowaniu jednostek na podstawie inwentarza archiwalnego.

Zespół nr 1009 Rząd gubernialny suwalski, [1838–]1861–1918, 15 066 j.a.

Zespół jest obszerny i bogaty w cenne materiały źródłowe. Inwentarze (opisy) nr 1, 1a, 2–10 sporządzone zostały wkrótce po drugiej wojnie światowej, poza inwentarzem nr 12, który jest późniejszy. Wszystkie są ręcznie pisane. Zastosowano układ najpierw strukturalny, następnie chronologiczny, a dalej sygnaturami registraturalnymi lub archiwum zakładowego. W zasadzie sprawy zaczynają się od 1867 roku, wcześniejsze to nieliczne anteriora.

Akt dotyczących bezpośrednio powstania styczniowego nie ma. Jedynie w teczkach spraw zewidencjonowanych w opisie 8 jest nieco na temat represji po powstaniu, np.: sprawy dotyczące rekwizycji majątku³⁸, wprowadzenie języka rosyjskiego w kościele rzymskokatolickim³⁹, informacje o wysyłaniu obcokrajowców – uczestników powstania – do swoich krajów⁴⁰. Być może w dość licznych teczkach dotyczących poszukiwanych przestępców mogą występować także uczestnicy powstania.

Zespół nr 1093 Kancelaria augustowskiego gubernatora cywilnego,

1864–1867, 23 j.a.

Zespół zachowany jest w stanie szczątkowym. Układ inwentarza na pierwszym stopniu podziału chronologiczny, następnie przypadkowy. Znaleźć w nim można kilka teczek na temat udziału osób w powstaniu (m.in. naczelnika powiatu Jana Wojczyńskiego⁴¹) oraz jedną o dostarczaniu i produkcji broni powstańcom przez poddanych pruskich⁴².

Zespół nr 1010 Kancelaria gubernatora suwalskiego, 1865–1918, 2819 j.a.

Dokumentów na temat powstania nie ma, występują jedynie sprawy popowstaniowe w opisie 1 (zespół zewidencjonowany w dwóch inwentarzach – opis 1 i 2). Zastosowano w nim układ kancelaryjny; na pierwszym stopniu zgodny ze strukturą urzędu, następnie chronologiczny, a w ramach lat zgodnie z porządkiem registraturalnym lub archiwalnym. Niestety, podobna tematyka spraw występuje w wielu działach, co nie ułatwia badaczowi poszukiwań.

W części „Po kancelarii” z lat 1868–1917 znalazła odbicie działalność straży ziemskiej, w tym sprawy naruszające porządek społeczny (kryminalne, polityczne), głównie poszukiwanie sprawców i ich zatrzymywanie, nadzór policyjny. Nieliczne teczki dotyczą zesłańców, uczestników powstania. Tego typu sprawy znajdują się również w następnych częściach.

W działach „1 stoł” oraz „4 stoł” znajdują się sprawy odnośnie wyznań religijnych i oświecenia publicznego, m.in. na temat kasaty grekounitów, księży (ich przemieszczania, mianowania na stanowiska, podlegających sądowi); także policyjne: nadzór policyjny, zesłańcy polityczni (zsyłki, darowanie kar, powroty z zesłania), śledzenie i ściganie emigrantów nielegalnie przebywających w guberni i prowadzących działalność polityczną.

W dziale „Sekretnyj stoł” znaleźć można sprawy polityczne, sprawy i skargi dotyczące księży, urzędników, wojskowych, sprawy bezpieczeństwa publicznego, cenzury, przestępców politycznych itp.

Zespół nr 1068 Magistrat miasta Augustów, 1807–1917, 145 j.a.

Jest to część zespołu, która nie została przekazana Polsce; większość akt z lat 1807–1913 jest przechowywana w AP w Suwałkach – 666 j.a. W LVIA zatrzymano sprawy wojskowe (zaopatrzenie, zakwaterowanie, świadczenia ludności, pobór), policyjne (polityczne, cenzura, meldunkowe, poszukiwania osób, nadzór policyjny, porządkowe), nieco dotyczących urzędu.

Dla akt pozostałych w Wilnie założono nowy inwentarz (opis 1) pisany ręcznie, pismem bardzo niestarannym, nieczytelnym. Zastosowano w nim układ chronologiczny.

Powstanie styczniowe jest w tych aktach słabo reprezentowane, w zaledwie kilku teczkach; dokumenty dotyczą: zakwaterowania i zaopatrzenia wojska rosyjskiego, świadczeń mieszkańców na jego rzecz, poszukiwań osób zamieszanych w powstanie i ich mienia, zsyłek. Są poza tym instrukcje i cyrkularze gubernatora cywilnego oraz naczelnika powiatu augustowskiego w sprawach przeciwdziałania wystąpieniom antyrządowym.

Zespół nr 1070 Magistrat miasta Suwałki, 1809–1915, 1070 j.a.

Jest to, podobnie jak w przypadku analogicznego zespołu opisywanego powyżej, część zespołu nieprzekazana Polsce; większość akt z lat 1808–1914 jest przechowywana w AP w Suwałkach – 5315 j.a. W LVIA zatrzymano sprawy o problematyce zaopatrzenia wojska, poborze, mobilizacji, kwestiach obyczajowych, bezpieczeństwie publicznym. Nie była to jednak ścisła selekcja.

Dla akt pozostawionych w Wilnie również założono nowy inwentarz (opis 1), w tym przypadku dość staranny w formie, z indeksem rzeczowym (mało użytecznym). Zastosowano układ zbliżony do chronologicznego, choć nie do końca konsekwentny, są przemieszania.

W części „wileńskiej” zespołu, od około połowy XIX wieku, zaczynają się sprawy polityczne. Nasilają się w okresie powstania styczniowego. Głównie są to represje związane z powstaniem, poszukiwania powstańców, sprawy dotyczące aresztantów itp. W tym zakresie jest to bardzo cenne uzupełnienie części przechowywanej w AP w Suwałkach.

3. Zespoły urzędów z siedzibą poza gubernią augustowską,

w których powstanie na tym terenie znalazło odbicie

Zespół nr 439 Muzeum hrabiego Michała Murawiewa, 1830–1915, 301 j.a.

Była to sztucznie utworzona kolekcja, jednak obrosła tradycją i bardzo często wykorzystywana przez polskich badaczy w okresie międzywojennym. Liczyła ponad 16 000 j.a. i zawierała bardzo cenne źródła do dziejów powstania na ziemiach zabranych, a także w guberni augustowskiej. Niestety, została rozproszona. Według archiwistów litewskich, w 1939 roku wraz z innymi archiwaliami wileńskimi, wywieziono ją do Moskwy, do Archiwum Wojenno-Historycznego. W końcu lat pięćdziesiątych część wróciła do Wilna, część przekazano na Białoruś (Mińsk i Witebsk), część pozostała w Moskwie.

Tego fragmentu, który wrócił do Wilna, też nie uszanowano. Rozbito go znowu na kilka części: jedną pozostawiono pod starą nazwą, inną włączono do różnych zespołów, w tym nr 438 i 1248, opisywanych poniżej.

Szczątki pozostawione pod starą nazwą zinwentaryzowane są w opisie 1, z lat 1830–1915, liczą 301 j.a. Inwentarz ten został sporządzony pismem maszynowym (ale dopiski, w ilości ok. 50 j.a., ręcznie), w języku rosyjskim. Zastosowano układ chronologiczny. Jest jeszcze opis 1a, stanowiący konkordację sygnatur dawnego zespołu z nowymi. Niestety, podczas wizyty w LVIA, w listopadzie 2001 roku, był niedostępny.

Kolekcja zawiera ukazy Senatu, cyrkularze gubernatorów, dokładne zapiski M. Murawiewa o sytuacji politycznej w kraju, opracowania historyczne, w tym o powstaniu styczniowym w „zachodniej części Rosji”, ogłoszenia, rachunki finansowe i inne dokumenty związane z organizacją muzeum Murawiewa, albumy, zdjęcia fotograficzne uczestników powstania i urzędników carskich itp.

Odnośnie Suwalszczyzny bezpośrednio z inwentarza można wyłowić kilka j.a. dotyczących zwierzchnictwa M. Murawiewa nad wojskiem i administracją tłumiącymi powstanie. Jednak badacz powinien bliżej przyjrzeć się tej kolekcji, gdyż jest prawdopodobne, że mogą w niej być również inne ciekawe źródła dotyczące powstania na Suwalszczyźnie. Wobec małej ilości zachowanych źródeł ikonograficznych sensacją byłoby, gdyby wśród fotografii znaleźli się uczestnicy powstania z naszego regionu⁴³. Kolekcja jest zmikrofilmowana.

Zespół nr 1248 Tymczasowy Audytoriat Polowy przy Sztabie Wojskowym okręgu wileńskiego, 1863–1891, 2818 j.a.

Jest to zespół sformowany prawdopodobnie już w archiwum wileńskim. Akta tego zespołu wchodziły wcześniej w skład Muzeum hrabiego Michała Murawiewa⁴⁴. Zachowano nawet dawny układ wraz z polskimi inwentarzami z okresu międzywojennego, które służą badaczom do dzisiaj (opis 1–2); są tylko częściowo przesygnowane.

W skład opisu 1 wchodzi 988 j.a. z lat 1863–1902. Są to głównie sprawy śledcze poszczególnych uczestników powstania. Część spraw wyłączono („wybyły”), zwłaszcza 29 jednostek na podstawie rozkazu z 09.01.1980 roku. Układ akt chronologiczny.

W zespole są liczne sprawy uczestników powstania z Suwałk, guberni augustowskiej, guberni grodzieńskiej, powiatu białostockiego, różnych stanów, narodowości, wyznań (szlachta, chłopi, mieszczanie, uczniowie, studenci, klerycy, Żydzi). Są prośby o złagodzenie kar osobistych i związanych z zajęciami majątków. Zachowały się wykazy osób osądzonych lub wobec których podejmowano jakieś czynności sądowo-śledcze (sygn. 608–614, 618), ale część z nich (zwłaszcza z lat 1863–1864) oraz inne ciekawsze „wybyły”. Z akt ogólniejszej natury są protokóły posiedzeń Audytoriatu Polowego przy Sztabie Wileńskiego Okręgu Wojennego z lat 1863–1867 (sygn. 591–599).

W opisie 2 zinwentaryzowano 1831 j.a. z lat 1864–1911. Są to wyłącznie sprawy sądowo-śledcze uczestników powstania. Niestety w 1980 roku „wybyło” 35 spraw.

Z dość dużej ilości spraw niełatwo jest wyłowić te, które dotyczą mieszkańców guberni augustowskiej czy osób z nią związanych. Częściowo jest to możliwe już na etapie przeglądania tytułów jednostek w inwentarzu, jeśli wyszczególniono miejsce zamieszkania, lecz dla całkowitej pewności należy przejrzeć skrupulatnie niemal wszystkie akta.

Zespół nr 438 Wileńska Komisja Śledcza do spraw Politycznych,

1863–1888, 1579 j.a.

Akta tego zespołu prawdopodobnie również wchodziły w skład Muzeum hrabiego Michała Murawiewa. Jest jeden inwentarz (opis 1) – polski, z okresu międzywojennego, pisany na maszynie. Tylko kilkadziesiąt jednostek dodano później, co wyraźnie odróżnia się nie tylko z powodu języka (rosyjski), ale i formy sporządzenia – rękopisu. Układ w części zasadniczej jest chronologiczny, zgodnie z napływem spraw.

Zawartość tego zespołu to głównie sprawy sądowo-śledcze poszczególnych powstańców lub grup, ale pomiędzy nimi są teczki ogólniejszej natury, w tym dotyczące działań partyzanckich, dokumentacja wewnętrzna Komisji Śledczej o charakterze organizacyjno-porządkowym.

Odnośnie powstania styczniowego na Suwalszczyźnie z inwentarza z pewnością wyłowić można 1 jednostkę, ale bardzo ciekawą – sygn. 232, Papiery odebrane od pewnego powstańca po bitwie pod Stryciszkami [augustow. gub.], 1863⁴⁵. Z żalem jednak stwierdzamy, że została z zespołu wyłączona („wybyła”!). Zespół jest zmikrofilmowany, ale ta interesująca teczka, mimo że figuruje w rejestrze mikrofilmów, nie została również zmikrofilmowana. Dokładniejsza kwerenda pozwoli z pewnością wyłowić w tym zespole więcej materiałów dotyczących guberni augustowskiej.

Zespół nr 378 Kancelaria generał-gubernatora wileńskiego,

1794–1912, 151 272 j.a.

Jest to ogromny zespół. Jako inwentarze archiwalne służą dziewiętnastowieczne pomoce kancelaryjne – spisy teczek spraw. Na każdy rok zakładany był nowy spis (zwykle wielotomowy). W związku z tym przeprowadzanie jakiejkolwiek kwerendy w tym zespole jest bardzo utrudnione. W LVIA zaczęto niezwykle potrzebne, ale i pracochłonne przedsięwzięcie – sporządzanie indeksu osobowego do tych akt, z podaniem opisanych w dokumencie czy też wynikających ze sprawy okoliczności⁴⁶. Niestety prace nad indeksem przerwano i w zasadzie nie jest on udostępniany użytkownikom, a byłby nieocenioną pomocą, także dla badaczy zainteresowanych powstaniem styczniowym w guberni augustowskiej.

Mając na uwadze ogólną ilość archiwaliów z drugiej połowy XIX wieku z guberni augustowskiej w zasobie LVIA, w których można byłoby spodziewać się materiałów dotyczących powstania styczniowego, po wstępnej kwerendzie można twierdzić, że źródeł tych jest stosunkowo niewiele. To pozorne rozczarowanie znika jednak, gdy przyjrzymy się im bliżej. Zaprezentowany zasób jest bowiem bardzo cenny do badań nad powstaniem styczniowym w guberni suwalskiej. Zawiera dużą liczbę niemal niewykorzystywanych dotąd szczegółowych materiałów dotyczących uczestników powstania. Pozwala też, w większości niestety pośrednio, opisać i ocenić działalność aparatu administracyjno-policyjnego zaangażowanego w tłumienie powstania. W kontekście zniszczeń archiwaliów polskich podczas drugiej wojny światowej ich wartość jeszcze bardziej wzrasta.

Z przeglądu zawartości poszczególnych zespołów wynika, że największa ilość źródeł do powstania styczniowego w guberni suwalskiej znajduje się w dwóch zespołach: w zespole nr 1020 Zarząd Naczelnika Wojskowego Oddziału Augustowskiego (1861–1866) oraz w zespole nr 1248 Tymczasowy Audytoriat Polowy przy Sztabie Wojskowym Okręgu Wileńskiego (1863–1891).

Pierwszy z nich należy do I grupy, według zastosowanej klasyfikacji, drugi do III grupy. Zespoły te w większości, zgodnie z kompetencjami swoich twórców, zawierają akta sądowo-śledcze osób oskarżonych o uczestnictwo w powstaniu. Nie znajdziemy jednak w aktach spraw kompletnego materiału dotyczącego działalności oskarżonych osób, a co najwyżej w zakresie określonym przez oskarżenie. Można mieć również wątpliwości co do rzetelności tychże materiałów dowodowych. Podchodzić więc należy do nich bardzo krytycznie. Jak pokazane zostało na pojedynczych przykładach, czasami nie potwierdzają one roli i działalności osób opisanych już w literaturze na podstawie innych źródeł. Zdarza się, że sprawy tych samych uczestników powstania występują w obu tych zespołach.

Pozostałe zespoły w stosunkowo niewielkim stopniu uzupełniają ten materiał, dając przede wszystkim obraz policyjno-administracyjnych represji po upadku powstania. Z pewnością ciekawe byłyby źródła opisujące przebieg działań zbrojnych przeciw partyzanckim oddziałom powstańczym. Tego jednak nie znajdziemy w zespołach urzędów administracji ogólnej czy też aparatu policyjnego i bezpieczeństwa wewnętrznego (nawet jeśli te funkcje realizowane były w oparciu o organy wojskowe), które właśnie przechowywane są w LVIA.

Zaprezentowany przegląd nie może być traktowany jako kompletny przewodnik. Ograniczony dostęp do źródeł i przyjęta z konieczności metoda przeprowadzenia kwerendy wyznaczyły jego ramy do formy prezentacji zasobu, wstępnej zaledwie selekcji oraz próby opisu źródłoznawczego i wartościowania. Na tej podstawie będzie może łatwiej wyznaczyć kierunki bardziej wnikliwych badań. Przedstawione również zostały pewne praktyczne trudności i bariery, z którymi badacz musi się liczyć. Dokładniejsze badania problemu z pewnością pozwolą wydobyć nowe źródła z zasobu LVIA, a być może przewartościować niektóre przedstawione wnioski i oceny.