Wiktoria Śliwowska

Warsztat informacyjny

do badań losów uczestników powstania styczniowego

W 1972 roku ukazała się monografia Stanisława Chankowskiego Powstanie styczniowe w Augustowskiem, oparta na bogatej dokumentacji źródłowej. Jej autor wykorzystał wszystkie dostępne podówczas opracowania i materiały rękopiśmienne, usystematyzował i dokonał przekonywającej rekonstrukcji przebiegu wydarzeń lat 1863–1864. Praca ta nie utraciła swego znaczenia, można ją z czystym sumieniem polecać jako kompendium wiedzy o powstaniu na obszarze o „sztucznie wykrojonych granicach”, dzielącym się na dwa odrębne regiony, co znalazło wyraz nawet w potocznym języku – mówiono zawsze o „Łomżyńskiem” i „Augustowskiem” lub „Suwalszczyźnie”, podkreślając dzielące je różnice. Książka zmarłego przedwcześnie historyka dotyczy obu części, choć w tytule mowa jest wyłącznie o Augustowskiem.

Stanisław Chankowski nie miał wszelako podówczas dostępu do wielu ważnych moskiewskich zespołów archiwalnych, na przykład ze zbiorów Archiwum Wojskowo-Historycznego (obecnie RGWIA). Wykorzystał natomiast archiwalia znajdujące się w Wileńskim Archiwum Historycznym (obecnie LVIA), za udostępnienie których składa podziękowania Dawidowi Fajnhauzowi. Rzecz jednak w tym, iż ukazem carskim z 25 sierpnia (6 września) 1863 roku gubernia augustowska (początkowo formalnie, na krótko, bez Łomżyńskiego) włączona została do Wileńskiego Okręgu Wojennego, to jest „oddana na pastwę generała-gubernatora Michała Murawiewa „Wieszatiela”, co miało istotne znaczenie nie tylko dla losów uczestników powstania na tym terenie, lecz i dla umiejscowienia o nich informacji źródłowych. Od tego czasu informacje o wszystkich aresztowanych w Augustowskiem lub pochodzących stąd powstańcach nie będą już napływać do Warszawy. Dlatego też o tak wielu osobach figurujących w skorowidzach komisji śledczych działających w aleksandrowskiej cytadeli nie ma już – jak dotąd – adnotacji, na jakie kary skazano ich po wysłaniu z Warszawy do Pskowa lub Włodzimierza. Informacji tych trzeba szukać w Wilnie. Dotyczy to także akt śledczo-sądowych wszystkich aresztowanych po tej dacie. Jest to tym bardziej istotne, że zespół Zarządu Naczelnika Oddziału Augustowskiego zginął nieodwracalnie w pożodze wojennej.

Podobnie jak prace innych badaczy ¹ o tych brzemiennych w skutki wydarzeniach, książka Stanisława Chankowskiego skoncentrowana jest na ich przebiegu w porządku chronologicznym, na organizacji cywilnej i jej działaczach, bitwach i potyczkach, na stosunku różnych grup społecznych do insurekcji. Poznajemy głównych animatorów powstania w różnych okresach: manifestacji patriotycznych, pierwszych tygodniach insurekcji w ostatnich dniach, kiedy to klęska stała się już oczywista. Autora interesują dzieje powstania, a nie losy jego uczestników, przebieg wydarzeń na danym obszarze, a nie bliższe poznanie tych, którzy się w nie zaangażowali. Pytania dotyczą więc stosunku do powstania ziemiaństwa, drobnej szlachty, chłopów, kolonistów niemieckich i Żydów, ludności litewskiej, a nie poszczególnych osób (poza takimi postaciami, jak np. Rafał Błoński, Ignacy Czyński (Bronisław Radziszewski) czy czołowych dowódców, których zwięzłe biografie podane są w przypisach. Jednak o większości osób nie ma not biograficznych, na kartach książki pojawiają się głównie pseudonimy lub nazwiska, a nie ludzie z krwi i kości. O wielu zapewne nie udało się znaleźć bliższych informacji, choć np. „Wawra” (Konstantego Ramotowskiego) można by scharakteryzować nieco szczegółowiej niźli to uczyniono w przypisie na s. 106–107. Nie jest to zarzut pod adresem autora, który stawiał sobie określone zadania i pod ich kątem konstruował swoją narrację (ograniczony zapewne także wyznaczonym limitem arkuszowym).

Wspominam o tym jedynie po to, by wskazać, iż powstanie to nie anonimowe podziemne państwo, organizacja cywilna i wojskowa lepiej lub gorzej działająca, lecz zawsze i wszędzie konkretni ludzie ze swoimi osobowymi życiorysami, cechami charakteru, zawiłymi losami i których udział bezpośredni lub pośredni w walce odegrał kolosalną rolę. I zawsze, kiedy usiłujemy zaznajomić się z którymś z uczestników narodowego zrywu, okazuje się, że nie udaje się to do końca, że im więcej wiemy, tym mnożą się znaki zapytania. Dokumentacja gromadzona w trakcie pracy nad kartoteką pozwala poznać bliżej właśnie szeregowych uczestników powstania. Postaram się przytoczyć kilka przykładów. W tym miejscu wypada się zastrzec, iż mam obecnie dostęp jedynie do części kartoteki, ponieważ trwa wprowadzanie rekordów do bazy danych i prowadzone są nadal kwerendy. Praca jest w toku, stąd też wyrywkowy charakter tego komunikatu.

Jedną z wartych odnotowania postaci uczestniczących w ruchu niepodległościowym był młody ślusarz Józef Karpowicz (1842–1913), pochodzący ze wsi Nendrynie ² w gminie Antonowo w powiecie mariampolskim, położonej przy drodze z Mariampola do Pilwiszek, zatrudniony w warsztatach kolejowych w Warszawie (na Pradze). Już w 1861 roku w warsztatach tych zawiązała się nielegalna organizacja licząca około trzydziestu osób, założona przez inżyniera Kossobudzkiego ³. Rola Józefa Karpowicza nie sprowadzała się tylko do przewożenia na lokomotywie (był już wtedy maszynistą) nielegalnych druków na trasie Warszawa–Łapy, a niekiedy i Warszawa–Wilno. W powstaniu walczył w wielu oddziałach na terenie Augustowskiego, a spisane pod koniec życia przez Jana Obsta jego wspomnienia ⁴ stanowią często cytowane źródło przy rekonstrukcji wydarzeń ⁵. Według informacji Stanisława Chankowskiego, Józef Karpowicz znalazł się po klęsce wraz z innymi oficerami z Augustowskiego na emigracji w Dreźnie ⁶. Kiedy tam przebywał, trudno orzec. Jak sam wspomina, ranny, nocą z 22 na 23 stycznia 1863 roku, ukrywał się, jakiś czas przebywał w Paryżu, potem wrócił do powstania, ponownie znalazł się w Niemczech i następnie został aresztowany i skazany w Wilnie latem 1864 roku na dwanaście lat ciężkich robót w kopalniach ⁷ pod nazwiskiem Teodora Stefańskiego.

Wyjaśnia to, czemu nie ma żadnych śladów pobytu na Syberii J. Karpowicza pod własnym nazwiskiem. Jako Teodor Stefański całą drogę przebył „na powózkach”: 11 września 1864 roku przybył do Tobolska; 30 września z całą grupą wyruszył do Tomska ⁸; 15 września przybył na miejsce i w dwa dni później udał się w drogę na Sybir ⁹; 16 listopada tegoż roku dotarł do Irkucka, w dalszym ciągu „na powózce, bez zakucia w kajdany”; jakiś czas, jak wspominał, przebywał w więzieniu centralnym w Aleksandrowsku, 29 stycznia odesłany został za Bajkał na katorgę nerczyńską¹⁰. 7 maja 1865 roku przybył z grupą katorżników do kopalni Ałgacz¹¹, co odnotowuje też w swym modlitewniku Wincenty Szumowski¹², który też nie znał jego prawdziwego nazwiska. Z innego dokumentu można się dowiedzieć, że nocą z 25 na 26 czerwca Teodor Stefański podjął próbę ucieczki z kopalni; został schwytany, zakuty w kajdany i posadzony do karceru „na chleb i wodę”¹³. Co się działo dalej – nie wiadomo. Kwerendy w archiwum w Irkucku i Wilnie są w toku, niewykluczone więc, że na jakiś ślad jeszcze uda się natrafić... Najpewniej „normalną” koleją rzeczy był przenoszony z miejsca na miejsce; nie omijały go ułaskawienia, skoro 15 XI 1874 roku otrzymał zgodę na przeniesienie do guberni tambowskiej¹⁴. Wrócił z wygnania około roku 1876. Dalsze jego losy znane są tylko ze spisanych przez Jana Obsta wspomnień; z guberni tambowskiej przybył nie do Królestwa, lecz do Galicji, potem tułał się po Europie, by ponownie znaleźć się w Krakowie. W papierach weteranów znajduje się ankieta-protokół wypełniony własnoręcznie przez Józefa Karpowicza w Krakowie 24 maja 1908 roku, w której prosi o przyjęcie do Przytuliska weteranów na Zwierzyńcu i podaje, że ma lat 67, urodził się „we wsi Nendrynie”, przed powstaniem był „maszynistą kolejowym”, w powstaniu: „szeregowiec z oddziału „Wawra”, Rogińskiego, Suzina, ostatecznie wachmistrz Żandarmerii Konnej”, zaś po powstaniu spędził „12 lat na wygnaniu w Syberyi Wschodniej”; „Po powrocie do kraju – pisze dalej – pracowałem wszędzie, gdzie tylko znalazłem jakąkolwiek pracę”; rubryka o „inwentarzu i gotówce wniesionej z chwilą wstąpienia do Przytuliska” jest pusta, co oznacza, że przyjęto go w tym, co miał na sobie, w pozostałych zaś podpisuje, iż z regulaminem jest „obznajmiony najzupełniej”, na „poddanie się porządkowi domowemu” i „przyrzeczenie bezwarunkowej uległości” na piśmie oświadcza dwakroć: „zgadzam się”¹⁵. Żadnych dodatkowych informacji o pobycie Karpowicza w Przytulisku nie znajdujemy. Najpewniej w czasie swego tam pobytu podyktował Janowi Obstowi owe Imć pana rotmistrza wspomnienia. Zmarł 9 maja 1913 roku w Krakowie, nie doczekawszy odzyskania niepodległości.

Tak oto powoli poznajemy poplątane losy jednego z uczestników powstania styczniowego, wieloletniego Sybiraka. Zesłany do guberni irkuckiej nigdy się nie dowiedział o losach swych najbliższych odbywających kary w guberni jenisejskiej. A przecież represje dotknęły całą jego rodzinę, po części też za jego sprawą. Jego imię przewija się w dokumentach rodzinnych.

Na Syberię Wschodnią trafił jego sześćdziesięciotrzyletni ojciec Andrzej Karpowicz, syn Antoniego, chłop ze wsi Nendrynie, aresztowany 1 lipca 1863 roku „za kontakty z powstańcami, przechowywanie w domu broni i »podburzających wierszy« napisanych przez syna Józefa Karpowicza”¹⁶ (najpewniej były to teksty przepisane jego ręką). W więzieniu w Kownie Andrzej Karpowicz spędzi długich jedenaście miesięcy, od 4 lipca poczynając. 8 maja 1864 roku stanął przed sądem wojskowym przy sztabie 1. Dywizji Kawalerii w Kownie, który skazał go na 12 lat ciężkich robót w kopalniach; Michał Murawiew okaże się tym razem łaskawszy i zamieni, 31 maja 1864 roku, katorgę na „osiedlenie w najodleglejszych miejscach na Syberii” z utratą praw stanu. 8 czerwca Andrzej Karpowicz wyruszył w drogę do Tobolska. Znamy daty jego dalszej marszruty: 18 września wysłano go w „pieszej partii” do Tomska; przybył tam 23 stycznia 1865 roku, by tego samego dnia ruszyć w dalszą drogę do guberni jenisejskiej¹⁷. 24 lutego dotarł – już w partii „na powózkach” – do Krasnojarska i znowu „etapem” (to znaczy pieszo) odesłany został na miejsce pobytu do gminy czystoostrowskiej w okręgu krasnojarskim¹⁸. W 1866 roku przebywał wraz z synem Tomaszem w gminie ustjańskiej w okręgu kańskim, tam też został przeniesiony na zamieszkanie. Na Syberii spędził osiem lat: dopiero w 1873 roku otrzymał zgodę¹⁹ (na mocy manifestu Aleksandra II z 25 maja 1868 roku²⁰) na przeniesienie do guberni wiackiej (przybył na miejsce 10 sierpnia); tutaj w 1874 roku został zwolniony z dozoru, jednakże bez prawa powrotu do kraju²¹. Na ojcowiznę powrócił najpewniej w roku 1875 (w grudniu 1874 prowadzona była jeszcze korespondencja w tej sprawie pomiędzy gubernatorem kowieńskim a kancelarią warszawskiego generała-gubernatora).

Represje nie ominęły reszty rodziny (z wyjątkiem żony Magdaleny, która miała „przynosić do domu broń”; w aktach Andrzeja Karpowicza pojawiła się wzmianka, iż jej „nigdzie nie odnaleziono”; w późniejszych dokumentach znajdujemy informację, że pozostała w kraju na gospodarstwie i doczekała powrotu męża z zesłania²²). Syn Andrzeja i Magdaleny, dwudziestoczteroletni Tomasz, był aresztowany razem z ojcem 1 lipca 1863 roku za „dostarczanie żywności powstańcom” oraz „pełnienie warty przy zdrajcy J. Burkszajtisie, którego powstańcy następnie zgładzili”. Karę wymierzono mu taką samą jak ojcu; razem też odbyli drogę na Sybir, figurują w tych samych aktach śledczo-sądowych i w tych samych spisach zesłańców syberyjskich odnotowujących – jak wspomnieliśmy – skrupulatnie przybyłe „partie” w kolejnych głównych miejscach przesyłkowych: Tobolsku, Tomsku, Krasnojarsku. Na mocy ukazu z 16 kwietnia 1866 roku został przeniesiony na zamieszkanie, zaś kolejny akt łaski (5 maja 1868 roku) umożliwił mu przeniesienie do guberni wiackiej²³. Zasiłku żadnego nie pobierał. Wrócił do domu najpewniej dopiero w 1876 roku, bowiem wymiana korespondencji między gubernatorem kowieńskim i Warszawą w tej sprawie miała miejsce we wrześniu tego roku.

Razem z Andrzejem i Tomaszem w więzieniu w Kownie znalazł się pod tym samym zarzutem brat Andrzeja (bliźniak lub starszy²⁴), Kazimierz. Jego trzydziestosiedmioletnia żona Anna znalazła się w tymże kowieńskim więzieniu 24 lutego 1864 roku „za ukrywanie w domu Karpowiczów powstańczej broni”. Spędziła tam dwa miesiące i razem z mężem w trybie administracyjnym (na mocy decyzji gubernatora kowieńskiego z 25 kwietnia tego roku) mieli być odesłani „do jednej z wewnętrznych guberni Cesarstwa”²⁵. Jak wynika ze spisów sporządzanych w III Oddziale Własnej Kancelarii JCMości, Kazimierz Karpowicz 31 lipca 1864 roku odesłany został z Tobolska do Tomska na parostatku, a następnie przed 1 grudnia znalazł się na osadzeniu w guberni tomskiej (w okręgu maryńskim, gminie dmitrowskiej)²⁶. Nie wiemy ani tego, czy towarzyszyła mu Anna i sześcioro dzieci, ani tego, czy wrócili do kraju, a jeśli tak, to kiedy...

Na Syberię Wschodnią trafił jeszcze jeden uczestnik powstania o nazwisku Karpowicz, mianowicie Antoni, którego odnotowano w cytowanych spisach z 1865 roku²⁷. Z kolei Tomasz Karpowicz, syn Antoniego, mieszczanin, właściciel domu w Suwałkach, kosynier w oddziale Suzina, aresztowany w maju 1863 roku, po trzy i pół miesięcznym pobycie w więzieniu w Kownie skazany został na 4 lata cywilnych rot aresztanckich i 27 sierpnia 1863 roku odesłany do włodzimierzowskiej roty aresztanckiej²⁸; jak wynika z zacho- wanych akt, przebywał on następnie w guberni jenisejskiej, a stąd, w 1868 roku, przeniósł się za zgodą władz do guberni wiackiej; w 1875 roku mieszkał nadal w Wiatce (żona pozostała w kraju).

Dlaczego o represjach wobec całej rodziny imć rotmistrz nie wspomniał Janowi Obstowi? Czyżby o nich nic nie wiedział? Czy rzeczywiście w 1908 roku nikogo z rodziny nie było już na świecie, jak napisał w cytowanej ankiecie?

Równie zagadkowe są losy zesłańcze innego działacza w Augustowskiem i pamiętnikarza, Szymona Katylla (1835–1912). Jego biogram pióra Krzysztofa Dunin-Wąsowicza²⁹ w Polskim słowniku biograficznym (t. 12) niewiele mówi o zesłańczym okresie jego życia. Dostał się do niewoli 21 stycznia koło Zegrza nad Narwią, podał się za szeregowca i skazany został jedynie na zesłanie syberyjskie. Na grobowcu weteranów na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie oprócz dat zamieszczono informację: „powstaniec 1863/64, zesłaniec do kopalń nerczyńskich, inżynier Wydziału Krajowego we Lwowie”³⁰. Kwerenda objęła w sposób nader szczegółowy wszystkich, którzy za udział w powstaniu znaleźli się na katordze nerczyńskiej – Szymona Katylla wśród nich nie było. Nie ma go też w spisach zsyłanych na Sybir. Nic w tym zresztą dziwnego, bowiem – jak pisze w pamiętniku – wielokrotnie zmieniał nazwiska: walczył m.in. jako Stanisław Żyliński³¹, aresztowany i sądzony był pod nazwiskiem poległego w potyczce powstańca Kniażewicza. Spośród figurujących w kartotece zesłańców jedynym, kogo można by podejrzewać, że kryje Szymona Katylla, jest Faustyn Kniażewicz, który od maja 1863 roku do stycznia 1864 walczył w oddziałach powstańczych Władysława Brandta i Józefa Jankowskiego, a w lipcu 1864 roku skazany został w Warszawie na osiedlenie na Syberii z utratą praw stanu³². Z Warszawy wyruszył w daleką drogę 30 czerwca tego roku, 31 lipca był w Tobolsku, 7 listopada w Tomsku, a po trzech tygodniach „podróży” na powózkach pod eskortą straży wewnętrznej dotarł do Krasnojarska i odesłany został do okręgu krasnojarskiego do gminy ładiejskiej³³. Potwierdza się zatem podana przez Szymona Katylla w pamiętniku informacja, iż karę odbywał w guberni jenisejskiej. Twierdzi następnie, iż przebywał koło Jeniseju, a zarabiał zatrudniając się w kopalniach (najpewniej złota, bo takowe jeszcze prosperowały); nie były to jednak z całą pewnością kopalnie nerczyńskie. Mgliście opowiada też o jakimś zatargu z rodakami, podejrzeniami o tzw. śpiewanie (było to częste podłoże licznych konfliktów wśród zesłańców)³⁴. Równie tajemnicze jest jego wydostanie się z Syberii; dlaczego nie skorzystał z kolejnych ułaskawień, jak wielu innych jego kolegów? Czemu dopiero w 1870 roku – a nie w 1868, jak większość „poddanych austriackich” – uzyskał zwolnienie? Utrzymuje, że wyjechał jako poddany austriacki Zygmunt Korostyński (vel Korosteński) dzięki interwencji księdza Ruczki w Wiedniu. Tylko ta jedna informacja znalazła – jak dotąd – potwierdzenie w dokumentach urzędowych: w aktach III Oddziału w spisach zwolnionych „przestępców politycznych”, to jest zesłańców postyczniowych, figuruje Zygmunt Korostyński „wysłany za granicę przed 4 kwietnia 1870 roku (z zakazem wjazdu do Cesarstwa Rosyjskiego na zawsze)”³⁵. Przybył do Warszawy, zapewne wzbudził podejrzenia, mógł być wręcz zdemaskowany i musiał szybko podjąć ucieczkę przez znaną sobie dobrze granicę z zaborem pruskim.

Na nazwisko Zygmunta Korostyńskiego, w którego wcielił się Szymon Katyll, natrafiamy w archiwum księdza Ruczki w Krakowie³⁶, gdzie znajduje się – dający wiele do myślenia – list Seweryny Badeniowej z 10 grudnia 1866 roku (a więc cztery lata przed zagadkową ucieczką pana Szymona) o treści następującej:

Przewielebny Księże Proboszczu!

Gdyby mi zdrowie pozwoliło i gdybym wiedziała, o której godzinie zastać by można Przewielebnego Księdza Dobrodzieja, ustną bym zaniosła prośbę, którą dziś zanoszę listownie. Oto syn zasłużonej u mnie osoby, jedynak u wdowy, Zygmunt Korostyński, pod nazwą Ludwik Brückmann, wstąpił do powstania, a następnie wydalony został do Tobolska. Matka długo myślała, że on zginął, aż tego roku dopiero z gazet się dowiedziała, że jest w Tobolsku. Otóż ta kobieta ma wyobrażenie, iż Przewielebny Ksiądz Dobrodziej możesz jej powrócić syna i ja obiecałam złożyć jej prośbę u nóg Waszej Wielebności, co czynię, wyrażając uczucia najgłębszego uszanowania, z którym mam honor zostawać najniższą sługą

Seweryna Badeniowa

Istotnie w „Gazecie Narodowej” z 1866 roku (nr 196) znajdujemy wzmiankę o zesłanym do Tobolska poddanym austriackim Ludwiku Korostyńskim (Brückmannie). Brak jednak informacji o jego powrocie. Możemy zatem jedynie snuć domysły: Szymon Katyll – przebywający w tym czasie już w Tobolsku – w jakiś sposób zdobył papiery poddanego austriackiego Zygmunta Korostyńskiego (może kolega zesłaniec Ludwik Brückmann zmarł nie doczekawszy się zgody na wyjazd?, a skorzystał z tego właśnie Katyll? Takie przypadki się zdarzały) i jako „zbieg z Kufsteinu” (w jaki sposób?) wydalony został w 1870 roku z Rosji. Możemy jedynie żałować, iż jego noty pamiętnikarskie z Syberii³⁷ zginęły w zbiorach rapperswilskich w Warszawie w 1939 roku. Może tam były jakieś szczegóły, które by rzuciły światło na ten zagmatwany życiorys.

Dalsze koleje życia Szymona Katylla nie budzą takich wątpliwości, choć chciałoby się wiedzieć coś więcej o jego działalności w zarządzie Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Uczestników Powstania 1863/1864 we Lwowie. Należałoby też życzyć sobie – i wszystkim, komu bliskie są dzieje powstania w Augustowskiem – wydania drukiem pamiętników Szymona Katylla³⁸, opatrzonych wstępem i komentarzem opartych na dodatkowych kwerendach w Wilnie i Lwowie.

Oprócz tych dwóch uczestników powstania styczniowego w Augustowskiem, którzy pozostawili po sobie ślad w postaci relacji pamiętnikarskich, kilkuset innych znamy jedynie z dokumentów urzędowych, jakie zachowały się w archiwach krajowych, a także rosyjskich i wileńskich. Pozwalają one poznać nieco bliżej koleje ich życia – na katordze i osiedleniu, w rotach aresztanckich i na osadzeniu. Sporządzając tak zwane rekordy do bazy danych, czyli porządkując kartki nadesłane z różnych archiwów, zwrócił moją uwagę fakt, iż Organizacja Narodowa miała swoje zaplecze m.in. w Jedwabnem (wywodziło się stąd wielu żandarmów narodowych wykonujących różne egzekucje). Z kolei zajmując się nieco szczegółowiej powstańcami postyczniowymi, zesłanymi do guberni archangielskiej, dostrzegłam wśród nich Arona, syna Icka, kapłana z Mariampola, którego Stanisław Chankowski wymienia jako jednego z członków Organizacji Narodowej w powiecie mariampolskim³⁹. Tymczasem ten dwudziestotrzyletni Żyd, istotnie rodem z Mariampola, w latach 1863–1864 mieszkał w Warszawie i to tutaj był związany z Organizacją Miejską (zajmował się rozpowszechnianiem „tajnych druków”, za co był 14 stycznia 1864 roku wysłany do Pskowa, a następnie do guberni archangielskiej⁴⁰). Do Królestwa Polskiego wrócił po niespełna dwóch latach, w marcu 1866 roku⁴¹.

Jak wyglądało życie w koszarach dla skazanych na roboty w rotach i przy rotach, pisze obszernie w swych wspomnieniach Konstanty Borowski⁴², także pochodzący z Augustow- skiego i tam walczący pod dowództwem Władysława Brandta w powiecie mariampolskim, aresztowany, wysłany do Warszawy i skazany na 4 lata rot aresztanckich. Stefan Kieniewicz we wstępie do tego pamiętnika dziwi się, iż w skorowidzu akt generała-policmajstra Królestwa Polskiego w Archiwum Głównym Akt Dawnych „nie udało się znaleźć śladu owego wyroku”; zwraca też uwagę na „jeszcze jeden drobiazg zagadkowy: drugie imię Konstantego – Rinaldo! Nie nadano mu przecież na chrzcie imienia bohatera powieści brukowych... Sam raczej obrał sobie za młodu ten przydomek szlachetnego rozbójnika?”⁴³ Zagadkę nietrudno wszakże rozwiązać. Pod tym, najwyraźniej powstańczym pseudonimem, figuruje Borowski we wszystkich dokumentach urzędowych. Właśnie jako Rinaldo (vel Rinaldin) Borowski, syn Antoniego, zamieszkały w majątku Summy w powiecie łomżyńskim, został przywieziony do cytadeli warszawskiej, obwiniony o udział w walkach zbrojnych w „trzech bandach” i skazany 30 sierpnia 1864 roku na 4 lata rot (kompanii) aresztanckich; stąd wyruszył w drogę do guberni archangielskiej. Karę odbywał jako Rinaldo. Do Archangielska przybył 2 lutego 1865 roku; tu na mocy ukazu z 16 kwietnia 1866 roku karę skrócono mu o połowę i 10 marca 1867 roku wysłany został – nadal jako Rinaldo Borowski – na osadzenie w guberni tobolskiej⁴⁴. Być może celowo przemilczał swoje imię Konstanty i nie nawiązał żadnego kontaktu z rodziną, nie chcąc jej narażać na konsekwencje – jak mógł podówczas mniemać – spowodowane pod rządami Murawiewa przez sam fakt posiadania syna-powstańca i niedoniesienie o tym władzom. We wspomnieniach pisze o tym, iż wysłanie go na Syberię miast do domu – po odbyciu kary rot aresztanckich – było dla niego i kolegów zaskoczeniem. Istotnie pierwsze wyroki oraz decyzje administracyjne nie wspominały o tym, iż kara ta jest w jakiś sposób powiązana z wysłaniem na osadzenie na Syberii. Tylko w niektórych sentencjach wyroków sądowych i administracyjnych wyraźnie mowa jest o tym, iż skazanych na taką karę należy odesłać następnie na osadzenie na Syberii (większość trafiała do guberni jenisejskiej). Niewykluczone, jak sądził pamiętnikarz, a zdaje się temu ufać edytor – było to wynikiem obawy ze strony namiestnika Teodora Berga przed masowym powrotem „buntowników” nad Wisłę. Z biegiem lat obawy te topniały i – rzecz znamienna – na wyjazd do Królestwa Polskiego – miast powrotu w strony ojczyste – zezwalano nader licznym zesłańcom z tzw. ziem zabranych i obierali oni – poza Warszawą – najczęściej gubernię suwalską (tj. byłą augustowską), aby być jak najbliżej ojcowizny⁴⁵. Nad ich rolą w dziejach Augustowskiego też warto by się zastanowić.

Nie mając możności w chwili obecnej zestawienia na podstawie bazy danych wszystkich powstańców z guberni augustowskiej, o których udało się już zgromadzić dokumentację, można jedynie powiedzieć najogólniej, iż to bez mała tysięczne grono uczestników powstania rozproszyło się – nie bez udziału władz carskich – po całym terytorium imperium. Spotykamy ich we wszystkich rotach aresztanckich, we wszystkich guberniach wewnętrznych i na Syberii. Byli wśród nich uczestnicy powstania zabajkalskiego w czerwcu 1866 roku, którzy ponieśli za to surowe konsekwencje; byli też tacy, którym nie udało się wrócić, bo śmierć zastała ich na wygnaniu, i tacy, którzy, korzystając z kolejnych ułaskawień, do ojczyzny wrócili – na dobre i na złe – bo też powroty po latach nie były łatwe, bowiem na miejscu często nie było nikogo z rodziny ani zajęcia... Niejeden rozpił się z rozpaczy i beznadziei (odnotowują to skrupulatnie miejscowi sprawnicy), zdarzały się przypadki samobójstw i rozbojów (popełnione już na zesłaniu przestępstwa – polityczne i pospolite – opóźniały lub wręcz uniemożliwiały skorzystanie z aktów łaski carskiej). Część założyła nowe rodziny na zesłaniu, podejmowała decyzje o dobrowolnym pozostaniu w głębi cesarstwa, toteż ich potomków można dziś spotkać w różnych zakątkach Rosji. Nie ulega wątpliwości, że bliższe przyjrzenie się owym poplątanym polskim losom po powstaniu styczniowym zasługuje bezsprzecznie na uwagę, a zgromadzona dokumentacja będzie temu sprzyjała.