Tadeusz Radziwonowicz

Regulamin powinności pańszczyźnianych włościan

dóbr Czostków (1840 rok)

Materiały archiwalne o charakterze własnościowym zgromadzone w Archiwum Państwowym w Suwałkach tworzą jedną z największych i najcenniejszych części jego zbiorów. Należą do niej akta notarialne i księgi wieczyste wytworzone głównie w Suwałkach, ale także w Sejnach, Augustowie i Serejach (obecnie terytorium Litwy) w wieku XIX i pierwszej połowie XX. W księgach wieczystych zespołu Hipoteki suwalskiej z XIX i XX wieku znajdują się między innymi księgi dóbr narodowych. Dobrami narodowymi były: Kuków, Kadaryszki, Łabno, Sejwy, Wigry, Maćków (obecnie częściowo na terytorium Litwy), a także Czostków. Należało doń wiele miejscowości położonych na terenie obecnych powiatów augustowskiego, sejneńskiego oraz suwalskiego i choćby tylko z tego względu księgi te są bardzo cennym źródłem do badań nad historią naszego regionu.

Jak wiadomo, dobra narodowe po powstaniach listopadowym i styczniowym były przekazywane przez władze carskie zasłużonym, ich zdaniem, urzędnikom i wojskowym rosyjskim. W ich księgach hipotecznych można więc natrafić nie tylko na bardzo interesujące, niekiedy wyjątkowe dokumenty, które dotyczą szeroko rozumianego stanu gospodarczego majątków, w tym struktury użytkowania gruntów, ich dokładnych granic oraz budowli, ale także na akta z informacjami o właścicielach (na przykład o Suworowach, potomkach feldmarszałka Aleksandra Suworowa, którym darowano Maćków) i ich poddanych, mieszkańcach wsi wchodzących w skład dóbr.

Bardzo często najciekawsze źródła znajdują się w mniej lub bardziej bogatych zbiorach dokumentów do ksiąg wieczystych. Niewątpliwie do takich należy zbiór dokumentów do księgi dóbr Czostków. W pierwszej połowie XIX wieku majątek ten leżał w ówczesnym powiecie sejneńskim, w gminie Czostków oraz parafiach Filipów i Przerośl, na zachód od Suwałk, tuż przy granicy Królestwa Polskiego z Prusami. W jego skład wchodziły folwarki: Czostków, Białe Jeziorki i Suchorzec; jeziora: Białe, Czostków, Cisówek, Krzywólka, Skazdubek, Ślepe, Przestajne; wsie: Supienie, Huta, Czarne, Białe Jeziorki, Cisówek, Rakówek, Krzywólka, Zdręby, Skazdub, Ogrodzisko, Podzdręby, Zusno (przyłączone z dóbr Kuków); okoliczne łąki i pastwiska, osady i grunty leśne, lasy. W 1841 roku ogólna powierzchnia dóbr wynosiła 11 991 morgów nowopolskich i 189 prętów, czyli niemal 6713 ha. Największy obszar, niemal połowę powierzchni (5936 morgów i 168 prętów – ponad 3300 ha) zajmowały grunty orne, następnie łąki (ponad 2000 morgów – ponad 1100 ha) i lasy (nieco ponad 1500 morgów – 840 ha) ¹.

Dobra Czostków trafiły w prywatne ręce już po powstaniu listopadowym. Wtedy car Mikołaj I swoim ukazem z 9 (21) grudnia 1835 roku darował je dowódcy 2. Brygady 9. Dywizji Pieszej generałowi majorowi Bazylemu Martyncowowi. Pierwszy właściciel Czostkowa nie zdążył właściwie objąć w faktyczne posiadanie swych dóbr, bowiem zmarł. W związku z tym, że nie miał dzieci, prawo posiadania majątku przeszło na jego najstarszego brata, radcę honorowego Piotra Martyncowa. Zostało to wpisane do księgi wieczystej w 1845 roku. Piotr Martyncow zmarł w 1852 roku również bezpotomnie. Dlatego w 1854 roku właścicielką Czostkowa została Aleksandra Własow z domu Martyncow. Po jej śmierci zabrakło spadkobierców z rodziny Martyncowów i dobra w 1885 roku przeszły ponownie na własność skarbu Królestwa. Na przełomie 1909 i 1910 roku władze uposażyły nimi Żeński Spaso-Preobrażeński Klasztor Prawosławny w Teolinie (obecnie Białoruś) ².

Po ukazie carskim z 1835 roku Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu Królestwa podjęła wiele działań w celu dopełnienia formalności, w tym hipotecznych, związanych z przekazaniem dóbr kolejnym właścicielom. Na przełomie lat 1844/1845 sporządzony został akt podawczy przekazania Czostkowa, który znalazł się w zbiorze dokumentów księgi wieczystej majątku. Oprócz niego dołączono do zbioru protokół bardzo dokładnego opisania granic, rejestry zbiorowe donacji, tabelę powinności włościan oraz opis budowli folwarcznych ³. Wszystkie te dokumenty są nader interesujące, ale na szczególną uwagę zasługuje regulamin powinności włościan dóbr Czostków. Jest to oczywiście źródło, które zostało sporządzone dla konkretnego majątku. Jego treść oddaje również specyfikę terenów położonych w Królestwie Polskim przy granicy z Prusami. Jednak podstawowym walorem tekstu jest to, że zawiera zasadnicze i w znacznej części dokładne informacje o pańszczyźnie, która była niewątpliwie jednym z najważniejszych elementów życia społeczno-gospodarczego okresu przeduwłaszczeniowego.

Tekst regulaminu został opublikowany głównie z myślą o tych, którzy nie są badaczami dziejów wsi pańszczyźnianej. Można chyba mieć nadzieję, że zainteresują się nim zwłaszcza nauczyciele historii. Być może „Regulamin” zachęci historyków regionalistów do podjęcia zaniedbywanej nieco tematyki gospodarczej.

1840 luty 19, Czostków

Kopia, rkp, Archiwum Państwowe w Suwałkach, Hipoteka suwalska 1808–1946, Księga wieczysta dóbr Czostków, zbiór dokumentów; ^a, ^{a_ _a} – podkreślone w oryginale.

Regulamin powinności włościan wsiów, składających dobra donacyjne ⁴ Czostków, oparty na miejscowym zwyczaju i rozporządzeniu Komissyi Rządowej Przychodów i Skarbu z dnia 12 maja 1827 r. Nr 30457.

W ogólności:

Pańszczyznę ⁵ stałą tygodniową i inną roczną pomocniczą tabelami powinności przy każdej osadzie wykazaną, odbywają włościanie w sposobie temiż tabelami objętym, przy zamianie sprzężajnej na pieszą i policzeniem za jeden dzień sprzężajny dwóch dni pieszych, w takim tylko razie, jeżeli włościanin nie z winy swej utraca inwentarz roboczy i nie jest w stanie odrabiać pańszczyzny sprzężajnej, której, jak nie wolno odkładać z tygodnia na drugi, lub z jednej na inną porę późniejszą, tak nawzajem nie należy żądać wcześniej z przyszłych terminów, jedynie tylko tym włościanom bywa dozwolone odrabianie pańszczyzny w późniejszym czasie obok bieżącej, którzy by jej z niemożności i nie z ich winy w swym czasie odbyć nie mogli.

Robocizna ta bywa zwykle używana:

Sprzężajna: do orania, włóczenia ⁶, wywożenia gnoju, zwożenia z pola i łąk, rozwożenia na sprzedaż wszelkich produktów gruntowych, do zwożenia drzewa na opał i budowle, nareszcie do innych tym podobnych robót około domu lub na posyłkach.

Piesza: do żniwa, koszenia zboża i siania, grabienia, przewracania, nakładania, wiązania, młócenia, roztrząsania mierzwy ⁷, kopania warzywa i rowów pielenia, mycia i strzyżenia owiec i do innych tym podobnych robót gospodarskich około domu.

Czynsz w gotowiźnie: płacą na raz jeden w m[iesią]cu grudniu.

Daniny jako to: kury nie chude i jaja kurze niezepsute, lecz świeże oddają w terminie św. Marcina ⁸.

Tak zwane talki ⁹ i łokcie¹⁰, które w niczym od siebie się nie różnią, wyprzędają¹¹ włościanie z dworskiego włókna na dużych wieczorach i porankach na motowidło łokciowe¹² po pasm¹³ dwadzieścia, a pasmo po nici czterdzieści.

W szczególności:

Ułatwiają¹⁴ włościanie roboty na wymiar:

^a_ Za dzień pańszczyzny sprzężajnej ^_a – parą bydłem. Orzą ^a magdeburski jeden morg¹⁵. Włóczą ^a takichże morgów dwa¹⁶. ^a_ Gnojem nawożą ^_a pół morga magd[eburskiego]¹⁷.

^a_ Zwożą siano lub zboże ^_a z dwóch morgów magdeb[urskich]¹⁸. ^a_ Z wywózką zboża ^_a lub innych produktów na targ, albo w inne miejsca bądź z ciężarem, bądź na posyłki jadąc z kim, albo po kogo udając się, przyjmuje się za każde mil 3¹⁹ dzień jeden. ^a_ Za powrót luźny ^{_a 20} nic się nie liczy, chociażby nawet zabrał jakowy ładunek, który nie może być większy jak w 1/4 części tego ciężaru, jaki z miejsca był brany, i na którego włościanin dłużej nad godzin 24 czekać nie powinien. Ładunek ^a na jedną furę parokonną zabierany być winien; pszenicy, żyta lub grochu 10 szefli²¹, zaś jęczmienia 12 szefli²² albo owsa bądź gryki 15 szefli²³ i tak innego ciężaru w proporcji.

^a_ Drzewa opałowego ^_a licząc fur 10 na jeden achtel²⁴ przywozi włościanin za jeden dzień fur 3 na odległość 1/2-milową²⁵ lub fur 2 na odległość 1-milową²⁶ albo furę jedną na odległość 2 do 3-ch mil²⁷. ^a_ Opłaty wszelkie ^_a z podobnych wywózek i posyłek wynikłe dwór wyłącznie ponosi i przy złej drodze nie może wymagać fur pod wywóz produktów lub do zwózki drzewa.

^a_ Mierzwy nakładanie ^_a i jej rozwożenie na pola, albo innych szczegółów, gdzie bądź dopełnia się parą bydłem bez oddzielnych pomagaczy, tylko do każdej fury zwożącej zboże z pola i siano z łąk, lubo bywa dodawany pomocnik ręczny do nakładania na wóz i zdejmowania z niego, to przecież pomoc ta pochodzi nie od ułatwiającego pańszczyznę sprzężajną, ale z oddzielnej robocizny pomocniczej pieszej tłuką²⁸ zwanej – na fury takie zabierają ładunek w miarę objętości ciężaru jakiego szczegółu. ^a_ Roboty wszelkie nie na wymiar ^_a tylko pod dozorem wykonywane rozpoczynają włościanie w terminie od 1 maja do ostatniego sierpnia równo ze wschodem słońca, a w resztującej²⁹ zboża ozimego lub 12 szefli³³porze roku równo ze dniem i zawsze kończą o zachodzie słońca, przy zachowaniu spoczynku i obracają przez dzień tyle razy, ile wydolają bez oddzielnego spoczynku nad ten dla uprzężu jakiego już doznaje szczególnie przy nakładaniu i zdejmowaniu zboża lub siana, gdzie się zarazem inwentarz pożywia. ^a_ Za dzień pańszczyzny pieszej ^_a włościanin wysiewa 12 szefli³⁰ zboża, pół morga magd.: zboża żnie, wiąże i snopki stawia, jeden morg trawy kosi, dwa morgi magd.: zboża ścina, półtora morga magd.: zboża grabi, wiąże i snopki stawia, na jednym morgu magd. siano przewraca i grabi, półtora szefla berlińskiego³¹ zboża jakiego bądź młóci, 15 szefli berl[ińskich]³² zboża ozimego lub 12 szefli³³ jarzynnego³⁴ czyści i do spichrza odnosi. A jeżeli który włościanin bądź z tych lub innych robót, co ułatwianie na wymiar tylko pod dozorem, to robi tyle, ile wydoła. Sadzenie, pielenie i kopanie warzyw dopełnia się w sposobie i podług zwyczaju dotychczasowego przy zachowaniu spoczynku.

^a_ Za posyłki czyli podróże piesze ^_a przyjmuje się na każdy dzień strawiony jeden dzień.

^a_ Inne wszelkie roboty ^_a około domu ułatwiają włościanie bez wymiaru tyko pod dozorem i tak jak sprzężajni zaczynają w czterech miesiącach letnich o wschodzie, a w resztującej porze roku równo ze dniem i zawsze kończą o zachodzie słońca. ^a_ Wychodzący na pańszczyznę ^_a winni być zdrowi, silni i zaopatrzeni w narzędzia dobre i do wskazanej roboty stosowne, aby za jej rozpoczęciem nie mitrężyli³⁵, wszelaką robotę powinni ułatwiać nienagannie po gospodarsku, z wszystkich zaś robót, orka, siew, koszenie, zwożenie różnych szczegółów i młócenie dopełnione być winno przez mężczyzn, a inne resztujące dozwolono wypełniać przez kobiety, dzieci lub służących, byleby ci do pracy byli zdolni. ^a_ Spoczynek dla sprzężajnych i pieszych ^_a dozwolony jest na śniadanie pół godziny i na podwieczorek takiż tylko od 1 kwietnia do 1 września, albowiem w innej porze śniadanie i podwieczorki ustają, zaś na obiad przez cały rok jednogodzinny. Gdyby jednak w czasie zbioru siana lub zboża przy zmianie powietrza³⁶ potrzebny był pośpiech i włościanie w czasie właściwym mniej spoczywali, za to o tyle więcej w czasie niepogody korzystają.

^a_ Sprzężajowi pańszczyźnianemu ^_a powinien dwór w godzinach spoczynkowych tej samej dozwolić paszy, na jakiej własny jego inwentarz roboczy pasie się.

Zmuda ^a37, gdyby z niepogody włościanin przed rozpoczęciem roboty nie mógł być przyjęty na pańszczyznę, za to nic nie liczy się, zaś po rozpoczęciu pracy, w jakim czasie zejdzie z roboty, w takim następnie przyjść winien i za ukończeniem roboty w tymże dniu powtórnym przyjęty ma dzień.

^a_ Tak w czasie wznoszenia ^_a przez którego włościanina jakowego budynku gospodarskiego do gruntu potrzebnego, jak w razie obłożenia słabością³⁸, którego włościanina pańszczyźnianego z wszystkimi jego domownikami, nie tylko robocizna nie ma być wymagana od takiego, ale nadto, gdyby grunta w tym ostatnim razie nie mogły być należycie uprawiane, Dominium³⁹ takowe pańszczyznę od innych włościan należną zarobić każe, zwłaszcza że w dochodzie z ogółu tejże pańszczyzny na tym podobne niedobory ma potrącaną 1/6 część.

^a_ Stróża⁴⁰ policyjna nocna ^_a do strzeżenia budowli dworskich z powodu, że te nie są położone razem z zabudowaniami wiejskimi i w tem razie jako rozporządzeniami rządowemi zniesiona, nie praktykuje się.

^a_ Daremszczyzny⁴¹ wszelkie ^_a i najem przymusowy dawniej już przez rząd zniesione pod żadnym pozorem nie mogą być wymagane jak niemniej i te powinności, których tabele prestacyjne⁴² nie obejmują nie powinny być żądane.

^a_ Podatki i składki ^_a do kas skarbowych według rozkładów władzy miejscowej gminy, wybierane są przez sołtysów i do miejsc sobie właściwych wnoszone.

Na tym niniejszy Regulamin zakończony, po przeczytaniu, jako znaleziony ze stanem rzeczy zgodny, starsi włościanie i Delegowany wraz z Pełnomocnikiem Obdarowanego i Wójtem Gminy podpisują.

w Czostkowie dnia 7/19 Lutego 1840 r.

Pełnomocnik Donatariusza Dóbr Czostków (podpisano) Julian Domański;

włościanie: ^a_ Jakób Zuk sołtys z Supienia, ^a_ Mateusz Walicki sołtys z Huty, ^a_ Jan Podbielski za syna Wincentego sołtysa z Czarnej, ^a_ Adam Henko gosp[odarz] z Białych Jeziorek, (podpisał) Jakób Musztereyt sołtys z Cisówka, (pod[pisał]) Benjamin Borkheim sołtys z Rakówka, ^a_ Paweł Suliński gosp[odarz] z Krzywólki, (pod[pisał]) Michał Andrzejewski osadnik z Ogrodziska, ^a_ Wojciech Bogdan sołtys ze wsi Zdręby, Wincenty Potocki [ze Skazdub], [zastępca] Wójta Gminy Czostków (podpisano) [Paweł] Bobrowski, (podpisano) [Leon] Rogowski delegowany

Za zgodność [2 podpisy nieczytelne]