Jerzy Szumski

Osadnictwo na Suwalszczyźnie po powstaniu styczniowym

Rosyjska reforma uwłaszczeniowa z 1864 roku w Królestwie Polskim zapoczątkowała nowy etap w dziejach osadnictwa na Suwalszczyźnie. Uwłaszczenie chłopów – ogłoszone przez Rząd Narodowy i wprowadzane w życie przez władze powstania styczniowego w wielu majątkach i wsiach – zadecydowało ostatecznie o podjęciu przez carat inicjatywy uregulowania tzw. sprawy włościańskiej w Królestwie Polskim. Rząd rosyjski nie mógł zaproponować wsi mniej od powstańczego dekretu uwłaszczeniowego, a orientacja polityczna w stosunku do Królestwa, która w Petersburgu wzięła górę po stłumieniu powstania, przyczyniła się do stosunkowo korzystnych dla wsi rozwiązań w wielu kwestiach. Należały do nich m.in. sprawa uwłaszczenia komorników i służby oraz nadziały ziemi ludności bezrolnej. W rezultacie uwłaszczenia i nadziałów powstały w wielu miejscach nowe wsie i przysiółki o nazwach wcześniej niewystępujących w tych okolicach. Można stwierdzić, że osadnictwo po powstaniu styczniowym było pochodną realizacji odgórnej reformy agrarnej. Na niektóre zjawiska dotyczące procesu osadniczego w powiecie sejneńskim w okresie popowstaniowym zwrócił uwagę Jerzy Wiśniewski ¹. Nie podjął jednak badań nad tym zagadnieniem.

Podstawę źródłową na temat osadnictwa stanowi przede wszystkim dokumentacja wytworzona przez władze włościańskie ²; ważne informacje znajdują się również w wielo- tomowym zbiorze postanowień i przepisów Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim ³. Źródła rękopiśmienne i drukowane są jednak bardzo niekompletne albo niepełne. Nie jest możliwe na ich podstawie wyczerpujące odtworzenie procesu osadniczego po powstaniu styczniowym. Stosunkowo najwięcej źródeł historycznych zachowało się o osadnictwie w powiecie suwalskim.

Jako pierwsze utworzono nowe wsie i przysiółki w rezultacie uwłaszczenia komorników i służby folwarcznej. Ludność ta użytkowała na różnych warunkach niewielkie działki gruntu wydzielone w charakterze swego rodzaju wynagrodzenia za odbywane powinności lub pracę najemną na folwarku. Ziemia użytkowana przez komorników i czeladź dworską prawnie należała do obszaru dworskiego; nie dotyczył jej ukaz z 1846 roku o ochronie chłopskiego stanu posiadania. Tymczasem wymienione kategorie ludności wiejskiej objął ukaz o urządzeniu włościan z 2 marca 1864 roku. W początkowym okresie realizacji ukazu uwłaszczeniu podlegali komornicy i służba, zamieszkali w dobrach prywatnych, instytutowych oraz rządowych nieoczynszowanych. Z czasem rozciągnięto postanowienia ukazu uwłaszczeniowego na ludność zamieszkałą w dobrach rządowych oczynszowanych. Nie wszyscy komornicy i służący, użytkujący w momencie wydania ukazu działki gruntu dworskiego, zostali uwłaszczeni. Sprawy ich uwłaszczenia były rozpatrywane przez komisarzy do spraw włościańskich, którzy, podejmując decyzję, brali pod uwagę różne kryteria, a szczególnie wartość i odległość budynku zajmowanego przez komornika lub służącego od dworu i zabudowań folwarcznych. Większe szanse na uwłaszczenie mieli komornicy i służba osiedleni w dobrach rządowych. Komisarze z reguły nie stosowali tam kryterium budynku. Ponadto uwłaszczony bezrolny mógł zrezygnować z przyznanego pomieszczenia w zamian za dodatkową działkę o powierzchni 1,5 morga. W majątkach kościelnych uwłaszczano wedle prawa obowiązującego w dobrach prywatnych, a po konfiskacie, w latach 1864–1865, stosowano przepisy obowiązujące w dobrach rządowych. Powstawanie nowych osiedli w rezultacie uwłaszczenia komorników i służą- cych dworskich odbywało się głównie w tych majątkach, które stosowały na szeroką skalę do pracy na folwarcznej ziemi wymienione kategorie ludności wiejskiej.

Tab.1. Miejscowości w powiecie suwalskim powstałe w rezultacie uwłaszczenia komorników i służby folwarcznej do roku 1868 r.

W powiecie suwalskim do końca 1868 roku powstały co najmniej 22 takie miejscowości obejmujące 277 osad o powierzchni 865 mórg (502 ha). Przeciętny obszar osady mieścił się w granicach 3 mórg (1,8 ha).

Dane w tabeli 1 wskazują, że nowe osiedla utworzone w powiecie suwalskim w rezul- tacie uwłaszczenia komorników i służby dworskiej stanowiły w większości małe wsie lub przysiółki obejmujące po kilka lub kilkanaście karłowatych osad. Wyróżniają się tylko trzy wsie o większej liczbie osad: Świdziszki powstałe w majoracie Maćków, Huta Mała w eko- nomii rządowej Wigry i Rozgólna w majątku Sudawskie. Wieś Świdziszki po pierwszej wojnie światowej znalazła się w granicach Litwy.

Właściciele i dzierżawcy w rezultacie decyzji władz włościańskich wydzielali przeważnie uwłaszczonym komornikom i służbie grunty w jednej wyodrębnionej części folwarku. Przykładem może być wieś Podgórze utworzona w wyniku uwłaszczenia komorników (w źródle występują jako ogrodnicy) w folwarku rządowym Podgórze w 1866 roku. Wieś składała się z 8 osad o powierzchni od 3 do 4 mórg, które leżały obok siebie i były odseparowane od folwarku ⁴.

Najwięcej nowych miejscowości utworzono w rezultacie nadzielenia bezrolnych gruntami rządowymi i poduchownymi. Ukaz o urządzeniu włościan nie wypowiadał się w sprawie urządzenia bezrolnych. Obietnicę ich nadzielenia zawierała natomiast proklamacja namiestnika Berga odczytywana podczas ogłaszania ukazu. Decyzję o prze- prowadzeniu na szeroką skalę nadziału podjął Komitet Urządzający dopiero w 1866 roku; zbiegła się ona z rozpoczęciem wyprzedaży majątków rządowych i poduchownych oraz nowymi nadaniami majoratów. Władze skonstatowały, że na wsi, mimo rozdania większości tzw. pustek, pozostaje jeszcze duża liczba ludności bezrolnej. Wszyscy chętni do otrzymania ziemi podzieleni zostali na sześć kategorii; pierwszeństwo mieli chłopi poszkodowani w okresie powstania, a dalej kolejno: wysłużeni żołnierze, nieuwłaszczeni komornicy z majoratów, chłopi wyrugowani w latach 1846–1864, wyłączeni spod działania ukazu oraz pozostali, a zwłaszcza posiadający liczne rodziny. Później dołączyli do nich jeszcze bezrolni mieszkańcy miast ⁵.

W stosunkowo niedługim czasie władze włościańskie otrzymały dużą liczbę próśb o przyznanie ziemi. Z jednej tylko gminy Andrzejewo w powiecie suwalskim wpłynęło w latach 1866–1869 piętnaście próśb od bezrolnych mieszkańców ⁶. Spowodowane zostało to w dużej mierze trudną sytuacją materialną tej grupy ludności. W drugie połowie lat sześćdziesiątych wystąpił nieurodzaj, który szczególnie ciężko dotknął północno-wschodnie ziemie Królestwa Polskiego. Powszechny brak żywności zaznaczył się już na wiosnę 1866 roku. Ziemiaństwo i zamożni chłopi zwalniali nieraz połowę służących. Interwencje władz polegały na: udzielaniu jednorazowych zapomóg, nakłanianiu ziemian do zgody na tymczasowe użytkowanie budynków przez zwolnioną służbę oraz uruchomieniu robót publicznych ⁷.

Do nadania bezrolnym wydzielano przeważnie części rządowych folwarków; w całości rozparcelowane zostały tylko nieliczne. Były to grunty leżące w szachownicy z chłopskimi lub przynoszące szczególnie niski dochód. Z majątków poduchownych przeznaczono do nadziału tylko małe folwarczki liczące mniej niż 90 mórg, z których wyłączono te położone blisko miast oraz posiadające budynki gospodarcze w dobrym stanie ⁸. Grunty poduchowne stanowiły większość obszaru, który otrzymali bezrolni w Królestwie. Jednak w guberni suwalskiej ich nadział odbywał się przeważnie na ziemiach rządowych i to nie tylko na gruntach folwarcznych, ale i na terenach leśnych ⁹. Nadzielanie bezrolnych trwało długo. Jeszcze w 1878 roku w guberni suwalskiej znajdowało się 226 mórg ziemi do nadania. Opóźnienie spowodowane było oddaniem wcześniej niektórych folwarków w dzierżawę, a to z kolei wydłużyło proces osadniczy.

Rekordową ilość gruntów nadano bezrolnym w powiecie suwalskim. W okresie od lutego 1867 roku do końca 1870 przyznano 1455 rodzinom obszar o powierzchni 6854 mórg (3975 ha)¹⁰. Założono tam najwięcej wsi nie tylko w skali guberni suwalskiej, ale i całego Królestwa Polskiego.

Tab. 2. Miejscowości w powiecie suwalskim utworzone w rezultacie nadzielenia bezrolnych

w latach 1867-1868

W rezultacie nadzielenia bezrolnych do końca 1868 roku powstało w powiecie suwalskim 26 miejscowości obejmujących 958 osad o powierzchni 3765 mórg (2184 ha). Przeciętny obszar osady kształtował się w granicach 4 mórg (2,3 ha).

Tabela 2 wskazuje, że 20 nowych wsi powstało na terenach leśnych, a tylko 6 na gruntach rządowych folwarków. Najwięcej miejscowości utworzono w gminie Kuków; wszystkie w obrębie leśnym Chmielówka. Osadnicy należeli do ostatniej kategorii – tzw. pozostałych bezrolnych. W niektórych wsiach (Aleksandrówka, Bolesty Nowe, Mikołajówka, Podwojponie, Przerośl Nowa, Romaniuki Nowe, Wersele Małe, Włodzimierzówka) osiedlono także rodziny wysłużonych żołnierzy¹¹. Mieszkańcy pochodzili z powiatu suwalskiego oraz z sąsiednich.

Jak wyglądały układy przestrzenne wsi utworzonych na terenach leśnych, można poznać na przykładzie wsi Poplin w gminie Kadaryszki. Wieś usytuowano pomiędzy lasem obrębu Bondziszki a wsią Bondziszki Małe, która również powstała w tym samym czasie w rezultacie nadzielenia bezrolnych. Obszar wsi miał kształt wydłużonego prostokąta, a osady – sklasyfikowane jako grunty orne – znajdowały się w szeregu wzdłuż jego krótszych boków. Nie wyodrębniono żadnej wspólnoty gruntowej. Wieś od lasu oddzielała droga¹².

Wsie utworzone na gruntach folwarków nie miały tak prostego układu przestrzennego. Obszar wsi Maszutkinia – założonej na ziemiach folwarku rządowego Ejszeryszki – posiadał nieregularny kształt, ale usytuowany był z dala od sąsiednich wsi i majątku prywatnego Sudawskie. Nie występowała również szachownica wewnętrzna; wszystkie osady były oddzielone od siebie. Budynki znajdowały się na 8 osadach, sklasyfikowanych jako ogrody, a pozostałe – sklasyfikowane jako grunty orne – były niezabudowane. Osady zabudowane były dawnymi ogrodami komorników folwarcznych. Przed oddaniem folwarku władzom włościańskim administracja skarbowa rozebrała i sprzedała budynki dworskie. Pozostawiono tylko budynek karczmy. W obrębie wsi utworzono dwie wspólnoty gruntowe: pastwisko składające się z czterech części (każda część przypisana była do konkretnej osady) oraz łąkę, do korzystania z której mieli prawo właściciele wszystkich osad¹³.

Wraz z osadnictwem w rezultacie nadzielania ziemią bezrolnych wystąpiło osiedlanie się na terenie Suwalszczyzny Rosjan staroobrzędowców i jednowierców, pochodzących spoza guberni suwalskiej. W 1864 roku do Komitetu Urządzającego wpłynęły prośby od dwóch wspólnot staroobrzędowców, urodzonych w Królestwie i zamieszkałych na terenie guberni lubelskiej i warszawskiej. Podając jako przyczynę represje ze strony powstańców, prosili o nadanie im ziemi w ówczesnej guberni augustowskiej. Pierwsza wspólnota, składająca się z 26 rodzin, liczących 98 osób i zamieszkała we wsi Pilczyn w powiecie łukowskim, zamierzała osiedlić się na leśnej działce Promiski w leśnictwie augustowskim. Druga – znacznie liczniejsza, bo składająca się z 66 rodzin i 267 osób – pragnęła otrzymać działki Kropiwne i Zdręby w leśnictwie suwalskim. W listopadzie 1864 roku Komitet Urządzający podjął decyzję o wydzieleniu – zgodnie z prośbami – działek leśnych Promiski o powierzchni 729 mórg (423 ha) oraz Kropiwne i Zdręby – 2036 mórg (1181 ha) pod osadnictwo tych rodzin i innych przyjętych przez wspólnoty. Decyzja, opublikowana 30 marca 1865 roku jako art. 302 postanowień komitetu urządzającego, stanowiła podstawę prawną nowego osadnictwa staroobrzędowców. Według art. 302 postanowień, każda rodzina składająca się co najmniej z 3 osób dorosłych otrzyma nadział o powierzchni 15 mórg (8,7 ha). Na okres sześciu lat wszyscy osadnicy zostali zwolnieni od podatków skarbowych. Osiedlająca się wspólnota miała dodatkowo otrzymać po 30 mórg (17,4 ha) pod budowę tzw. molenny – domu modlitwy i szkoły. Warunki, na jakich zostali osiedleni bezrolni staroobrzędowcy, spowodowały, że stanowili oni grupę wyraźnie uprzywilejowaną. U podstaw tej uprzywilejowanej sytuacji leżały przyczyny polityczne po klęsce powstania styczniowego. Władze zaniechały prześladowań religijnych staroobrzędowców i popierały ich osadnictwo z zamiarem wzmocnienia rosyjskiego elementu etnicznego na północno-wschodnich ziemiach Królestwa¹⁴.

Osadnictwo wspomnianych 26 rodzin Rosjan staroobrzędowców z Pilczyna na działce Promiski dało początek wsi Gabowe Grądy. W 1865 roku zajęli oni wyznaczony obszar o powierzchni 420 mórg (244 ha). Druga fala osadników napłynęła rok później. Przybyły wówczas na Suwalszczyznę 82 rodziny spoza guberni augustowskiej, które, w oparciu o art. 302 postanowień Komitetu Urządzającego, otrzymały pozostałą ziemię na działkach Promiski, Kropiwne i Zdręby. Z tej liczby 20 rodzin osiedliło się na obszarze o powierzchni 309 mórg (179 ha) na działce Promiski, zakładając wieś Bór. W wyniku osadnictwa staroobrzędowców na działkach Kropiwne i Zdręby powstały nowe wsie: Kropiwne Nowe i Maryna¹⁵.

Po 1867 roku na terenie powiatu sejneńskiego osiedlali się Rosjanie jednowiercy, tj. ci staroobrzędowcy, którzy pojednali się z oficjalnym Kościołem prawosławnym. Część staroobrzędowców z Prus Wschodnich, po przejściu na jednowierstwo, otrzymała grunty na działce Lasanka w leśnictwie Pomorze na warunkach korzystniejszych od zawartych w art. 302 postanowień Komitetu Urządzającego. Rodziny liczące więcej niż 3 osoby miały otrzymać po 30 mórg (17,4 ha) oraz nieodpłatnie odpowiednią ilość drewna na pobu- dowanie się, a także bezprocentową pożyczkę w wysokości 60 rubli, do spłaty w ciągu 12 lat. Osadnictwo jednowierców z Prus Wschodnich w powiecie sejneńskim trwało do początku lat siedemdziesiątych dziewiętnastego stulecia. W rezultacie tego osadnictwa powstały wsie Iwanówka i Konstantynówka¹⁶.

Na podstawie art. 302 postanowień Komitetu Urządzającego staroobrzędowcy osiedlili się po 1871 roku na gruntach poparafialnego folwarku Żubronajcie w powiecie sejneńskim. Powstała tam wieś Popówka składająca się z 10 osad po 15 mórg oraz wspólnego pastwiska¹⁷.

Według niekompletnych danych pod osadnictwo Rosjan staroobrzędowców i jedno- wierców w guberni suwalskiej przekazano około 4600 mórg gruntów, w znacznej większości rządowych. Osadnictwo to odbywało się kosztem obszaru projektowanego do nadzielenia bezrolnych miejscowych chłopów. Już Władysław Grabski zwrócił uwagę, że działki leśne Kropiwne, Promiski, Zdręby początkowo projektowano przekazać do nadzielenia bezrolnym. Działka o nazwie Kropiwne i Żyliny o powierzchni 1028 mórg (596 ha) oraz ziemia w działce Lasanka zostały jeszcze w 1866 roku umieszczone w wykazie gruntów przeznaczonych do tego nadziału¹⁸.

Nadzieleni i uwłaszczeni bezrolni napotykali na duże trudności przy zagospodarowywaniu swych osad. We wsiach utworzonych w powiecie suwalskim do 1868 roku, w rezultacie nadziału bezrolnych, tylko 33% osad (dane za rok 1890) posiadało budynki mieszkalne. Korzystniej przedstawiała się zabudowa osad uwłaszczonych komorników i służby – w roku 1890, 52% osad posiadała budynki mieszkalne. Duża część nadzielonych i uwłaszczonych sprzedawała też swoje osady. W powiecie suwalskim do połowy 1871 roku sprzedało osady 16% uwłaszczonych i 25% nadzielonych, ale wśród nabywców przeważali inni bezrolni i małorolni¹⁹.

Miejscowości utworzone w rezultacie uwłaszczenia komorników i służby oraz nadzielenia bezrolnych w znacznej większości zachowały swoją odrębność. W spisie miejscowości z lat dwudziestych XX wieku, spośród wykazanych wyżej 46 wsi i przy- siółków w powiecie suwalskim, nie występują tylko 2 przysiółki powstałe w wyniku uwłaszczenia oraz 4 wsie założone przez nadzielonych bezrolnych²⁰.