Andrzej Makowski

Przemiany społeczno-polityczne w Augustowie

po październiku1956 roku

Utrata suwerenności przez Polskę po drugiej wojnie światowej i podporządkowanie jej Związkowi Sowieckiemu spowodowały tworzenie totalitarnego systemu władzy. System ten przybrał szczególne rozmiary w latach 1949-1955. W październiku 1956 roku podczas burzliwych obrad VIII Plenum KC PZPR potępiono stalinowski model władzy i jego zbrodnie oraz zapowiedziano demokratyzację życia publicznego w Polsce. Wyrazem zachodzących zmian było powierzenie obowiązków I sekretarza KC PZPR Władysławowi Gomułce, komuniście, który był represjonowany w okresie stalinowskim.

Decyzje VIII Plenum znalazły oddźwięk także w Augustowie. Już w październiku 1956 roku pracownicy rad narodowych powiatu augustowskiego i Powiatowego Zarządu Gminnych Spółdzielni przesłali do KC PZPR rezolucje z gorącymi słowami poparcia dla nowego kierownictwa partyjnego ¹. Oznaką zachodzących zmian było zgłoszenie wielu postulatów do miejscowych władz. Krytykę budziła gospodarka mieszkaniowa. Zaniedbania w budownictwie mieszkaniowym i niewłaściwy przydział lokali mieszkalnych powodowały rozgoryczenie augustowian. W ich odczuciu najlepsze mieszkania znajdowały się w posiadaniu funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Urzędu Bezpieczeństwa. Stwierdziła o tym dobitnie 10 listopada 1956 roku Jadwiga Coghen podczas sesji Miejskiej Rady Narodowej. Arogancja augustowskiej władzy w dziedzinie mieszkalnictwa została odnotowana przez reporterkę Polskiego Radia Anielę Daszewską w audycji Miasto bezprawia, nadanej w programie pierwszym Polskiego Radia 6 grudnia 1956 roku. W słuchowisku przedstawiono łapówkarstwo i niesprawiedliwość rządzących ².

Przypływ wolności ożywił działalność polityczną i społeczną mieszkańców Augustowa. Nastąpiło uaktywnienie pracy rad narodowych i stronnictw sojuszniczych PZPR: Stronnictwa Demokratycznego i Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Szczególnie burzliwy przebieg miały obrady nadzwyczajnej sesji Powiatowej Rady Narodowej 20 listopada 1956 roku. W jej trakcie dotychczasowy przewodniczący Eugeniusz Krzemiński został zmuszony do złożenia rezygnacji z zajmowanej funkcji. Odwołanie E. Krzemińskiego wywołało niezadowolenie przybyłej na sesję publiczności. Pod jej presją Krzemiński stanął ponownie do walki o funkcję przewodniczącego, mimo że nie posiadał rekomendacji PZPR. Jego kontrkandydatem był Stanisław Sarek, co wzbudziło dezaprobatę zebranych. Domagano się unieważnienia wyborów, twierdząc, że radni nie posiadają zaufania mieszkańców, ponieważ zostali narzuceni społeczeństwu przez KP PZPR. Argumenty poskutkowały i uchwała o wyborze S. Sarka na przewodniczącego PRN została unieważniona, zaś E. Krzemiński utrzymał się na stanowisku ³. 

Zachodzące przemiany wniosły istotny wpływ na styl rządzenia, ale nie spowodowały większych zmian w szeregach rządzącej PZPR. Wprawdzie pojawiły się nowe twarze, ale kierownictwo utrzymało się w rękach dotychczasowych działaczy. Na stanowisku pierwszych sekretarzy utrzymali się zarówno Stanisław Laskowski, kierujący KP PZPR, jak i Mieczysław Łopata, sterujący KM PZPR. Z nowych ludzi wiele ożywienia wniósł sekretarz propagandy KP PZPR Aleksander Lebiedziński ⁴. 

Postępujące ożywienie życia politycznego w końcu 1956 roku zbiegło się z kampanią wyborczą do Sejmu. Z Augustowa kandydatem na posła, wystawionym przez PZPR, został dyrektor Zasadniczej Szkoły Zawodowej, Jan Kłoczko. W swym programie wyborczym deklarował, że w sejmie będzie zabiegał o pomoc dla podupadłych gospodarstw rolnych, rozbudowę przemysłu terenowego, podniesienie gospodarki rybnej w jeziorach augustowskich oraz ograniczenie eksploatacji Puszczy Augustowskiej. W wydanej w 1957 roku jednodniówce "Gazecie Augustowskiej" wzywano mieszkańców do głosowania 20 stycznia 1957 roku na kandydatów Frontu Jedności Narodu. W prze-prowadzonych tego dnia wyborach w okręgu wyborczym nr 10, obejmującym powiaty: augustowski, gołdapski, olecki, sejneński i suwalski, sukces odnieśli kandydaci wystawieni na trzech pierwszych pozycjach. Posłami z tegoż komitetu wyborczego zostali: Adam Palczak (PZPR), Eugeniusz Makowski (ZSL) i Jan Kłoczko (PZPR). Część chłopów z Augustowa, wbrew nawoływaniu władz do głosowania bez skreśleń i oddawania głosów na kandydatów wystawionych na pierwszych miejscach, złożyła swe głosy na bezpartyjnego Piotra Szyryńskiego ⁵. 

Postępująca demokratyzacja życia publicznego znalazła szeroki wydźwięk w różnych inicjatywach społecznych. Uaktywnili się przedstawiciele miejscowej inteligencji. Podobnie jak w całym kraju tworzono kluby inteligencji. Już w końcu 1956 roku na bazie Towarzystwa Wiedzy Powszechnej powstał Klub Młodej Inteligencji. Przewodniczyła mu Jadwiga Coghen, a do aktywnych członków należeli: Anatol Batura, Tadeusz Bielas, Remigiusz Krzywiński, Aleksander Lebiedziński, Edward Rzepecki, Stanisław Sadowski i Andrzej Wyszkowski ⁶. W początkach 1957 roku, z inicjatywy Zygmunta Stankiewicza i Józefa Wasilewskiego, został utworzony Klub Inteligencji Katolickiej, ale nie podjął działalności, ponieważ Wojewódzka Rada Narodowa w Białymstoku nie wyraziła zgody na jego rejestrację ⁷. 

Szczególną rolę w pobudzaniu życia kulturalnego miasta i wyrwania go z dotych- czasowego marazmu i zastoju odegrał Klub Powiatowego Domu Kultury. Pomysł jego powołania zrodził się w końcu 1956 roku wśród członków zespołu teatralnego Domu Kultury w Augustowie. W uchwale tego zespołu z 30 listopada 1956 roku stwierdza się: "Dla zapewnienia mieszkańcom Augustowa większej ilości rozrywek kulturalnych zespół postanowił założyć klub, w którym można wypocząć w miłej atmosferze, podyskutować przy czarnej kawie, posłuchać muzyki, śpiewu, recytacji". Oficjalne otwarcie klubokawiarni nastąpiło 15 czerwca 1957 roku. Klub zyskał popularność. Uznaniem mieszkańców i przyjezdnych gości cieszyły się przedstawienia teatralne wystawiane przez wspomniany zespół, kierowany przez Larysę Kuźmicz. W klubie odbywały się także odczyty, wieczory patriotyczne i literackie, a także wystawy miejscowych twórców. Wyjątkowo patriotyczną oprawę miał wieczór pod nazwą "Pamięci poległych", zorganizowany 31 października 1957 roku. W czasie tego spotkania o przeżyciach doznanych w bitwie pod Monte Cassino opowiadał jej uczestnik Paweł Huszcza. Andrzej Wyszkowski czytał zaś zebranym wspomnienia o Marii Iwanickiej "Małgorzacie" poległej w walce z Niemcami pod Okółkiem 12 sierpnia 1943 roku, a B. Gajdowska - fragment pamiętnika baonu "Zośka" ⁸. 

Inicjatywą lokalną zasługującą na podkreślenie była próba utworzenia Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Augustowskiej. Organizacyjne zebranie tego stowarzyszenia odbyło się 25 maja 1959 roku. Wybrano na nim tymczasowy zarząd, jego przewodniczącym został Leon Jastrzębski, zaś zastępcami: Cezary Bajkowski i Zygmunt Stankiewicz. Właściwe zebranie organizacyjne przeprowadzono 1 lipca 1959 roku. Funkcję prezesa ponownie powierzono L. Jastrzębskiemu, zaś w skład zarządu weszły następujące osoby: Anatol Batura, Piotr Halicki, Stanisław Ostrowski, Zygmunt Stankiewicz i Andrzej Wyszkowski. Głównymi celami nowo tworzonej organizacji było upowszechnianie historii ziemi augustowskiej, ochrona jej dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego, a także rozwój turystyki. Mimo ambitnych planów, TMZA nie mogło wówczas rozpocząć działalności, gdyż Wojewódzka Rada Narodowa w Białymstoku nie wyraziła zgody na jego rejestrację ⁹. 

Odwilż popaździernikowa uaktywniła środowiska kombatanckie. Na wieść o reakty- wowaniu Związku Inwalidów Wojennych, Józef Janewicz podjął starania w celu odtworzenia tej organizacji w powiecie augustowskim. Zjazd założycielski Związku Inwalidów Wojennych odbył się tutaj już w grudniu 1956 roku. Prezesem zarządu powiatowego został Józef Janewicz, funkcję zastępcy powierzono Szczepanowi Małachowskiemu, zaś obowiązki sekretarza objął Piotr Ulikowski. Wielkim wydarzeniem dla reaktywowanego zrzeszenia było wyświęcenie nowego sztandaru, którego dokonał ksiądz kanonik Eugeniusz Grodzki w czasie uroczystej Mszy Świętej 1 września 1957 roku¹⁰. 

Na początku 1958 roku wznowił działalności Związek Bojowników o Wolność i Demo- krację. Prezesem Zarządu Powiatowego tego zrzeszenia został Zbigniew Zdrodowski. Z inicjatywy ZBoWiD-u w końcu 1958 roku odsłonięto tablice pamiątkowe ku czci pomordowanych przez Niemców w Szczebrze i Klonownicy¹¹. Październikową odwilż przyjęły także z nadzieją rodziny zaginionych w lipcu 1945 roku. Ich poszukiwań podjął się wtedy augustowski oddział PCK, a także poseł Jan Kłoczko. Niestety, poczynania te nie przyniosły rezultatu¹². 

Przełom październikowy wpłynął na poprawę stosunków z Kościołem. Mieszkańcy Augustowa z zadowoleniem przyjęli uwolnienie prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego. Wzorem innych miejscowości, podczas zebrań komitetów rodzicielskich domagano się od dyrektorów wywieszenia krzyży oraz powrotu religii do szkół. Nie obeszło się bez incydentów. Dyrektorka jednej ze szkół nakazała ludziom zdjąć wcześniej powieszone krzyże. Chcąc ich do tego zachęcić, zdjęła krzyż i w obecności uczniów zbezcześciła go. Wydarzenie to wzburzyło miejscową społeczność. O zmianie polityki lokalnych władz wobec Kościoła świadczy zwrot w 1957 roku katolickiej społeczności świątyni na terenie Koszar, a także powołanie 30 listopada 1957 roku księdza kanonika Eugeniusza Grodzkiego do Komitetu Obchodów 400-lecia istnienia miasta Augustowa¹³. 

Z nadzieją na poprawę swej sytuacji przyjęli październikowe przemiany okoliczni rolnicy, którzy doświadczyli szczególnych represji w czasie stalinizmu. Obowiązkowe dostawy płodów rolnych, wysokie podatki oraz odgórne tworzenie spółdzielni produkcyjnych (kołchozów) doprowadziły do ruiny wiele gospodarstw chłopskich. Zakładanie na wsi spółdzielni produkcyjnych wzorem Związku Sowieckiego nie powiodło się. Wprawdzie zdołano zorganizować siedem zespołów spółdzielczych, które jednak, mimo dużych nakładów finansowych ze strony państwa, borykały się z poważnymi kłopotami gospodarczymi. Na wieść o decyzjach VIII Plenum wszystkie spółdzielnie produkcyjne w końcu 1956 roku zostały rozwiązane z woli członków i za przyzwoleniem władz. Celem rozwiązywania problemów rolników, 4 stycznia 1957 roku Prezydium PRN w Augustowie powołało Powiatową Komisję dla Pomocy Wsi. Komisja kierowana przez przewodniczącego PRN Eugeniusza Krzemińskiego zajmowała się głównie sprawą zwrotu nieprawnie zajętych przez państwo gospodarstw chłopskich¹⁴.

Przemiany odwilży popaździernikowej wyzwoliły energię wśród miejscowych społeczników. Niestety, już wkrótce władza zaczęła przechodzić do ofensywy. W końcu 1957 roku postanowiono dokonać weryfikacji członków PZPR, gdyż część osób należących do partii przyjęła postawę nadmiernej krytyki poczynań kierownictwa partyjnego. Przegląd szeregów partyjnych przeprowadzony w 1958 roku spowodował wykluczenie z PZPR 140 osób¹⁵. Komitet Powiatowy tej partii z niepokojem obserwował wzrost wpływów duchowieństwa. Obawiano się oddziaływania Kościoła na inteligencję, a szczególnie nauczycieli. Wkrótce usunięto religię ze szkół, a także starano się administracyjnymi metodami sterować nowo powstałymi organizacjami. Tendencje odchodzenia od przemian demokratycznych i powrotu do dawnych metod rządzenia wynikały ze zmiany kursu politycznego władz centralnych. 

Przemiany popaździernikowe rozbudziły aspiracje miejscowej inteligencji, a także przyczyniły się do ożywienia życia społeczno-kulturalnego w mieście. W innych sferach odwilż popaździernikowa nie zostawiła większych śladów. Podobnie jak w całym kraju zelżał strach przed władzą, ale większość augustowian nie darzyła rządzących zaufaniem. Poprawił się status rolników, lecz nadal istniały obawy przed kolektywizacją. Usunięcie religii ze szkół jak i zapowiedź walki ideologicznej z Kościołem oznaczały powrót do rzeczywistości sprzed 1956 roku.