Tadeusz Krzywosz, Piotr Traczuk, Łucjan Chybowski

Raki jeziora Wigry

Rak szlachetny Astacus astacus pojawił się w wodach Suwalszczyzny po ustąpieniu ostatniego zlodowacenia. Kontakt jeziora Wigry ze stosunkowo dużą rzeką ułatwił naturalne zasiedlenie jego wód przez raka szlachetnego, który preferuje czyste wody płynące, ale bytuje również w czystych jeziorach posiadających dno przydatne do kopania nor. Wcześniejsze jego występowanie w jeziorze Wigry potwierdzają badania prowadzone w 1900 roku przez Gejnemana (1902) na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Państwowych Zasobów Rosji.

Z kilku chorób nękających nasze rodzime raki największe zagrożenie stanowi „dżuma racza” Pestis astacorum, zawleczona do Europy z Ameryki Północnej przed 150 laty (rys. 1). Jest to choroba zakaźna o niezwykle ostrym i gwałtownym przebiegu, wywoływana przez pasożytniczego grzyba Aphanomyces astaci. W jeziorze Wigry notowano ją w latach 1902–1904, a jej ofiarą padły wszystkie raki. Jak podaje Mackiewicz (1929), przed jej pojawieniem się w jeziorze Wigry poławiano od 6 do 10 ton raków tygodniowo.

Rys. 1. Rozprzestrzenianie się dżumy raczej w Europie (wg Aceforsa)

Nawrót „dżumy raczej” na Suwalszczyźnie miał miejsce w latach 1925–1927, a pierwsze masowe śnięcia wystąpiły u raków skupowanych w okolicy i przetrzymywanych w skrzyniach w rzece Czarna Hańcza, tuż poniżej Suwałk. Był to wyrok śmierci dla raków w położonym niżej na cieku rzeki jeziorze Wigry, w którym śnięcia wystąpiły jesienią 1927 roku (Mackiewicz 1929). Z informacji tej wynika, że po śnięciach, które miały miejsce w latach 1902–1904, populacja raka szlachetnego w jeziorze Wigry przed nawrotem „dżumy raczej” zdążyła się odbudować (rys. 2).

Przyjmuje się, że w jeziorach główna strefa zasiedlenia raka szlachetnego sięga do około 5 m głębokości. Ma to związek z natlenieniem wody, temperaturą oraz dostępnością pokarmu i kryjówek. W jeziorze Wigry strefa do 5 m głębokości zajmuje 537 ha. W przybliżeniu tylko połowa z tej powierzchni, a więc około 270 ha było przydatne dla bytowania raków szlachetnych. Według kryteriów Budnikova i Tretiakova (1952) oraz Cukerzysa (1959) jezioro Wigry można uznać za zbiornik o średniej produktywności raków, co odpowiada bytowaniu około 7000 sztuk populacji łownej/ha przydatnej powierzchni. Całkowita wielkość populacji łownej jeziora Wigry wynosiła więc około 1890 tys. sztuk, co odpowiadało około 79 tonom (rys. 2). Podane przez Mackiewicza (1929) informacje o połowach raków w Wigrach sięgających od 6 do 10 ton w tygodniu można uznać za wiarygodne.

Raki jeziora Wigry

Po drugiej wojnie światowej rak szlachetny w Wigrach spotykany był sporadycznie do końca lat sześćdziesiątych (Krzywosz 2004a). W prowadzonych od 1951 roku księgach jeziorowych Wigier brak jest zapisów o jego połowach gospodarczych i zaraczeniach. Z informacji uzyskanej od Jana Korsakowskiego – rybaka łowiącego na jeziorze Wigry od lat sześćdziesiątych wynika, że po wojnie poławiano tu okazjonalnie pojedyncze osobniki, a w 1968 roku przeprowadzono zaraczenie. Dużą partię wyrośniętych raków, pochodzących z okolicznych jezior, Żubrowa i Dowcienia, wypuszczono na Zadworzu. Zabieg ten nie poprawił jednak stanu zanikającej populacji raka szlachetnego, na co w jakimś stopniu mógł wpłynąć również nowy gatunek, który zasiedlał w tym czasie wody Suwalszczyzny.

W latach sześćdziesiątych, poprzez połączenie z systemem rzeki Biebrzy, do wód Suwalszczyzny przeniknął rak pręgowaty (Orconectes limosus). Ten, pochodzący z Ameryki Północnej ekspansywny gatunek, wsiedlony na Pomorzu w 1890 roku, w krótkim czasie zasiedlił większość wód kraju, często wypierając ze stanowisk resztki raków rodzimych. Ma on znacznie niższe wymagania środowiskowe i może bytować niemal w każdych warunkach. Jest aktywny zimą, kiedy to można go spotkać nawet na kilkudziesięciometrowej głębokości (Krzywosz 1995, 2004b). W latach dziewięćdziesiątych, po około 30 latach pobytu w jeziorze Wigry, jego populacja była ustabilizowana. Jej liczebność była wypadkową jego dużej płodności i stosunkowo krótkiego okresu życia oraz śmiertelności grożącej głównie ze strony ryb drapieżnych.

Dobrą miarą zagęszczenia populacji łownej raków jest efektywność połowów prowadzonych przy użyciu jednolitego sprzętu połowowego, mierzona ilością złowionych sztuk w jednostce czasu – catch per unit effort CPUE (Kossakowski 1964, Cukerzys 1989, Edsman i Söderbäck 1999). Połowy kontrolne przy użyciu 30 pułapek typu „Evo”, prowadzone w różnych latach, w tych samych miejscach i o tej samej porze roku pozwalają ocenić wielkość i charakter zmian zagęszczenia badanej populacji raków.

Wyniki połowów kontrolnych przeprowadzonych w 1996 roku na kilku zróżnicowanych środowiskowo stanowiskach jeziora Wigry wahały się od 0,061 do 1,067 szt./pułapka/h i wyniosły średnio 0,415 szt./pułapka/h. Średnia ta była zbliżona do wyników uzyskanych w Zatoce Słupiańskiej i stanowisko to przyjęto w dalszych połowach kontrolnych za reprezentatywne dla całego jeziora Wigry.

Rak pręgowaty w okresie sezonu wegetacyjnego zasiedla strefę brzegową do granicy zasięgu występowania makrofitów. Z badań Radzieja (1988) wynika, że w latach osiemdziesiątych powierzchnia tej strefy w jeziorze Wigry określona była izobatą 4,5 m i wynosiła 504 ha.

Korzystając z wzoru Cukerzysa (1989):

N = 1,4 LP

gdzie:

N – liczebność populacji łownej,

L – liczba raków łowionych na pułapkę/h,

P – powierzchnia zasiedlana przez raki w m²,

oszacowano wielkość populacji łownej raka pręgowatego w jeziorze na 5810 szt./ha. Z powyższego wynika, że jezioro Wigry zasiedlało w 1996 roku około 2928 tys. sztuk raków populacji łownej. Średnia długość całkowita ciała (TL) łowionych samców wynosiła 9,12 cm, samic 9,06 cm, a długość maksymalna odpowiednio: 11,5 oraz 10,9 cm.

Chybowski (2007) na podstawie badań dużych prób raków pręgowatych z kilku jezior ustalił wzory na obliczenie ich masy przy znanej długości ciała:

samice W = 0,00002 TL^3,09 = 22,3 g

samce W = 0,00002 TL^3,14 = 28,5 g

Wyliczona na podstawie średnich długości masa ciała samic populacji łownej z jeziora Wigry wynosiła 22,3 g, a samców 28,5 g. Średnia masa raków obu płci wyniosła 25,4 g. Ustalona na tej podstawie średnia masa populacji łownej raka pręgowatego wynosiła 148 kg/ha, a łączna ich masa w jeziorze – 74,4 ton (rys. 2).

Następne połowy kontrolne, prowadzone w jeziorze Wigry regularnie od 2004 roku wykazały, że od ostatniego połowu, który miał miejsce w 1996 roku, nastąpił drastyczny spadek zagęszczenia populacji raka pręgowatego (tab. 1). W ostatnich dwóch latach spadek ten jeszcze się pogłębiał. Masa populacji łownej raków w jeziorze wahała się od 11,3 ton w 2006 roku do 0,5 tony w 2008 roku.

Tak głęboki regres raka pręgowatego rozpoczął się w początkach bieżącego stulecia i obserwowany jest w wodach całego kraju (Krzywosz 2004a). Jego przyczyna nie jest jednoznacznie stwierdzona. Masowe wystąpienie nasilonych, a w niektórych wodach nawet całkowitych upadków raków pręgowatych wskazywać może na epidemię. Przyczyną mogą też być genetyczne konsekwencje dla populacji, której początek w 1890 roku dała partia złożona tyko ze 100 osobników (Leńkowa 1962). Zaobserwowano, że w zbiornikach, gdzie rak pręgowaty współbytował z rakiem sygnałowym, załamanie się liczebności populacji dotyczyło tylko raka pręgowatego (Krzywosz i inni 2006).

Dalsze losy raków w jeziorze Wigry są niepewne. Aktualnie nic nie wskazuje na to, że populacja raka pręgowatego odbuduje się. Obserwowane w ostatnich dwóch latach dalsze kurczenie się jego populacji może doprowadzić do całkowitego zaniku, jak to prawdopodobnie miało miejsce w sąsiednim jeziorze Białym, w którym w 2008 roku trzykrotne połowy próbne nie przyniosły rezultatu. Nawet przy całkowitym zaniku raka pręgowatego rak szlachetny nie ma już szans powrotu do Wigier. Realna jest natomiast groźba, że w jeziorze Wigry pojawić się może inny obcy gatunek – rak sygnałowy Pacifastacus leniusculus, który ma niższe wymogi środowiskowe od raka szlachetnego. Występuje on już w wyżej położonym jeziorze Hańcza (Krzywosz i inni 2008).

Literatura

Budnikov K.N., Tretiakov F.F., 1952: Riecznyje raki i ich promysieł. Piszczepromizdat, Moskva.

Chybowski Ł., 2007: Morphometrics, fecundity, density, and feeding intensity of spinycheek crayfish, Orconectes limosus (Raf.) innatural conditions. Arch. Pol. Fish. 15 (3): 175–241.

Cukerzys J., 1959: Metod kolichestviennogo ucheta, razvedenia i okhrana szirokopalogo raka v vodoemakh Litovskoj SSP. Uch. zap. Vilnius. uchitel’sk. in-ta. Vyp. 1: 143–163.

Cukerzys J., 1989: Rechnye raki. Vilnius, Mokslas.

Edsman L., Söderbäck B., 1999: Standarised sampling methodology for crayfish. The Swedish protocol. Freshwater Crayfish 12: 705–713.

Gejneman B.A., 1902: Issledovanie ozera Vigry v biologičeskom i rybolovnom otnošenijach. Izv. Nikolsk. Rybovod. Zav. t. 7 nr 6: 1–39.

Kossakowski J., 1964: Współbytowanie raków Astacus astacus (L.) i Astacus leptodactylus Esch. w jeziorze Łoby. Rocz. Nauk Rol. 84-B-2: 431–455.

Krzywosz T., 1995: Rak pręgowaty w wodach województwa suwalskiego. Komun. Ryb. 2: 8–11.

Krzywosz T., 2004a: Stan astakofauny w Wigierskim Parku Narodowym. Rocznik Augustowsko-Suwalski 4: 121–123.

Krzywosz T., 2004b: Czy to odwrót raka pręgowatego? Komun. Ryb. 5: 21–23.

Krzywosz T., Białokoz W., Chybowski Ł., 2008: Raki jeziora Hańcza. W: J. Kozłowski, P. Poczyczyński, B. Zdanowski (red.), Środowisko i ichtiofauna jeziora Hańcza. Wyd. IRŚ Olsztyn: 115–119.

Krzywosz T., Ulikowski D., Traczuk P., 2006: Estimated population abundance of catchable signal crayfish Pacifastacus leniusculus (Dana) and spinycheek crayfish Orconectes limosus (Raf.) in Lake Poblędzie (northeastern Poland). Arch. Pol. Fish. 14 (1): 141–146.

Leńkowa A., 1962: Badania nad przyczynami zaniku, sposobami ochrony i restytucji raka szlachetnego Astacus astacus (L.) w związku z rozprzestrzenianiem się raka amerykańskiego Cambarus affinis Say. Ochrona Przyrody: 1–28.

Mackiewicz J., 1929: Zaraza raków na Suwalszczyźnie. Przegl. Ryb. R. 2, nr 5: 306–308.

Radziej J., 1988: Roślinność wodna jeziora Wigry. W: B. Zdanowski (red.), Studium limnologiczno-rybackie. Zasady ochrony i rybackiego użytkowania wód Wigierskiego Parku Narodowego. Część I. Warunki siedliskowe i biotyczne jezior. Olsztyn: 100–112.