Grzegorz Sosna, Antonina Troc-Sosna:

Zapomniane dziedzictwo.

Nie istniejące już cerkwie w dorzeczu Biebrzy i Narwi.

Białystok: Wydawnictwo Orthdruk, 2002. – 320 s., il.

Opracowanie księdza Grzegorza Sosny i matuszki Antoniny Troc-Sosny dotyczy niezwykle ciekawej problematyki – nieistniejących już cerkwi prawosławnych na terenie obecnego województwa podlaskiego. Autorzy prezentują ich historię w poszczególnych miejscowościach, ułożonych w porządku alfabetycznym. Na 31 miejscowości wymienionych w pracy aż 12 leży na terenie Suwalszczyzny ¹: Augustów, Dowspuda, Krasnybór, Lipsk, Pokrowsk (Karolin), Raczki, Rudawka, Rygałówka, Sejny, Skieblewo, Suwałki, Sztabin.

W tym omówieniu skoncentruję się na fragmencie pracy poświęconym historii cerkwi Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny w Suwałkach (obecnie kościół pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa, zwany gimnazjalnym).

Opis obiektu poprzedza zarys historii Suwałk, który zawiera drobne nieścisłości: w herbie miasta nadanym w 1720 roku nie występują patronowie kamedułów, ale tylko jeden z nich – Romuald; reforma administracyjna, w wyniku której zmieniono województwa na gubernie była w 1837 a nie w 1834 roku; Suwałki nigdy nie nosiły nazwy Kościelna Wieś (to powtórzenie jednego z wielu błędów zawartych w artykule ks. Jana Juchnowskiego ²); z tego samego źródła pochodzi także błędne twierdzenie jakoby „cerkiew istniała po tym, jak założono miasto Suwałki”.

Autorzy, pisząc o powodach rozpoczęcia w 1836 roku prac nad utworzeniem prawosławnej parafii w Suwałkach, twierdzą, że „samo miasto, jak i okolice, było zamieszkane przez wyznawców prawosławia, jak również przez staroobrzędowców, którzy pojawili się tu przed 1780 rokiem”. Takie uogólnienie jest nieuprawnione. Według raportu augustowskiego gubernatora cywilnego, w 1841 roku wśród stałych mieszkańców Suwałk było 8 prawosławnych i 36 filiponów ³. Dwa lata później w całej guberni augustowskiej było 132 prawosławnych, grekounitów – 8232, staroobrzędowców – 4179 ⁴.

W 1839 roku, w czasie budowy cerkwi, mieszkało w Suwałkach 229 niestałych mieszkańców, wyznawców prawosławia. Byli to żołnierze Komendy Inwalidów (149 w tym: 4 oficerów, 8 podoficerów i 137 żołnierzy), rodzina i służba naczelnika wojennego guberni augustowskiej (23 osoby), urzędnicy biura naczelnika wojennego guberni augustowskiej (3 osoby), biura naczelnika Korpusu Żandarmerii I Oddziału 3. Okręgu (6 osób), rodzina i służba pomocnika naczelnika wojennego guberni augustowskiej (9 osób), urzędnicy biura naczelnika Suwalskiej Żandarmskiej Komendy (3 urzędników i 12 żandarmów), rodzina i służba adiutanta placu (7 osób), kancelaria komendanta placu (2 osoby), służba komendanta placu (3 osoby), rodzina i służba prezydenta miasta (8 osób), rodzina konduktora komunikacji lądowych i wodnych (4 osoby) ⁵.

Kamień węgielny po budowę cerkwi położono 4 sierpnia 1838 roku, a poświęcono ją 17 maja 1840. Odtworzenie przebiegu budowy cerkwi umożliwiają obecnie dokumenty zachowane w Archiwum Państwowym w Suwałkach oraz korespondencje zamieszczane w „Kurierze Warszawskim” ⁶ (niewykorzystane przez autorów).

W omawianej pracy interesujący jest opis zmian, jakim ulegał budynek cerkwi w wyniku remontów i przebudów ⁷. Można byłoby go śledzić także na zamieszczonych w książce ilustracjach. Niestety zostały one błędnie podpisane. Ilustracja na stronie 230 przedstawia cerkiew po remoncie kapitalnym w latach 1880–1881, a nie stan w 1838–1840; ilustracja na stronie 232 to cerkiew po remoncie w latach 1894–1895, a nie 1880–1881.

Rażą błędy w pisowni nazw miejscowości na stronie 231: Koniecbór (jest Koniecbor), Filipów (Filipowo), Kuków (Kukow), Hutta (Gutta), Jeleniewo (Jelenowo). Także błędnie zapisano nazwiska: Soniewickij (nie Sonerickij, s. 247), Elżbieta Kaczyńska (nie Kaczyński, s. 235).

Omawiana publikacja jest warta uwagi miłośnika Suwalszczyzny. Tym bardziej, że zawiera bogaty i ciekawy materiał ilustracyjny oraz oparta jest na rzadko wyko- rzystywanym zasobie źródłowym – wydawnictwach i czasopismach kościoła prawosławnego na ziemiach polskich drukowanych na przełomie XIX i XX wieku.

Andrzej Matusiewicz